تاریخ یحیی از منابع نویافته تاریخی

برای مطالعه و تحقیق در تاریخ کرمان همانند تاریخهای محلی دیگر، از دوگونه منبع می توان استفاده کرد. نخست تاریخهای محلی که اختصاصا برای کرمان نوشته شده و دو دیگر تاریخهای عمومی که به مناسبت، مطالبی را هم از کرمان دربردارند. منابع تاریخ کرمان اگرچه زیاد نیست اما آنچه هست بسیار مهم و با ارزش است. قبل از ورود به مطلب اصلی یعنی معرفی نسخه خطی نویافته تاریخ یحیی لازم است اهم منابع تاریخ کرمان را به اختصار در مقدمه معرفی کنیم.

الف منابع محلی و اختصاصی:

1 عقدالعلی للموقف الاعلی، افضل الدین ابوحامد احمد کرمانی، به اهتمام علی محمد عامری، تهران: 1311 و 1356 ش.

2 بدایع الازمان فی وقایع کرمان، افضل الدین ابوحامد احمد کرمانی، به اهتمام مهدی بیانی، انتشارات دانشگاه تهران، 1336 ش.

3 المُضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان، افضل الدین ابوحامد احمد کرمانی به تصحیح عباس اقبال آشتیانی، چاپخانه مجلس، تهران، 1341؛ ش1

4 تاریخ آل سلجوق / سلجوقیان و غز در کرمان2، میرزا محمد ابراهیم خبیصی، لیدن، 1886.

5 سِمط العلی لِلحضرة العلیا ناصرالدین منشی کرمانی، به اهتمام عباس اقبال آشتیانی، انتشارات. اساطیر، تهران، 1362 ش.

6 تذکرة الاولیاء محرابی کرمانی / مزارات کرمان، سعید محرابی خطیب، به اهتمام حسین کوهی کرمانی، تهران، 1330 ش.

7 تواریخ یزد از قبیل، تاریخ جدید یزد، تاریخ جعفری، جامع جعفری و جامع مفیدی.

8 مقالات چاپ شده در مجلات، مجموعه مقالات فارسی تألیف ایرج افشار.

تاریخ یحیی (نسخه نویافته)

این نسخه خطی منحصر به فرد، یکی از آثار سه گانه3 شیخ یحیی احمدی کرمانی است، که در تاریخ ایران و جهان به صورت سالشمار تدوین شده و از این تاریخ با نام تاریخ یحیی معرفی می شود. این نسخه در دیماه 1380 در کرمان، شهر رفسنجان، به دست آمد.

نویسنده این تاریخ، عالم فرزانه شیخ یحیی احمدی، پنجمین فرزند پسر آیت اللّه حاج آقا احمد فقیه کرمانی است. در روز چهارشنبه 29 ربیع الاول 1287 ه . ق / 1249ش در کرمان به دنیا آمد. در سنین کودکی بود که از نعمت وجود پدر محروم شد (1295 ه . ق). بدین سبب برادر بزرگوارش، «آیت اللّه حاج ابوجعفر»، سرپرستی او را به عهده گرفت و در قبال او وظیفه ای مضاعف یافت و در مقام استادی، دروس و علوم مقدماتی را به شیخ یحیی آموخت و سپس او را برای فراگیری مقدمات زبان عربی به شاگردش ناظم الاسلام کرمانی، مؤلف تاریخ بیداری ایرانیان سپرد، و از همین زمان بود که رابطه استاد و شاگردی میان این دو نفر به پیوند مودّت و برادری تبدیل شد. ناظم الاسلام کرمانی در شرح حال شیخ یحیی نوشته است:

والد ماجدش مرحوم حاج آقا احمد فقیه کرمانی بود و تولدش در ربیع الاول سنه 1287 قمری. چون از مکاتب ابتدایی فارغ شد، برای تحصیل مقدمات عربی از جانب حاج شیخ ابوجعفر برادر والا گهرش به این بنده سپرده شد. و ده سال فزون، پیوسته با هم بودیم تا سطح شرح لُمعه و قوانین را تا قبل از مسافرت من دید [فرا گرفت [و از ادبیات و ریاضیات بهره کافی به دست آورد. از تاریخ و هیأت و جغرافیا هم نصیبی وافر برد. چون من سفر کردم، به واسطه ازدواج نتوانست سفر کند. به ضرورت، مفارقت بین ما واقع شد و از این رهگذر، هفده سال دلتنگ بودم تا سنه 1325 قمری که به سمت وکالت مجلس مقدس ملی از جانب کرمانیان منتخب شد و در ربیع الاول این سنه با برادرم شمس الحکماء که هم سن و هم درس و هم شغل در وکالت بودند، وارد دارالخلافه شدند. در روز ورودشان احترام فوق العاده از ایشان به عمل آمد و استقبال خوبی از ایشان کردند. همواره به راستی و درستی خدمت کردند و مورد هیچگونه ایرادی واقع نشدند. با اینکه کلی ضرر جانی و مالی متحمل شدند، هیچگاه اظهار شکایت نکردند و با نهایت عفت و پاکدامنی در تهران به سر بردند و در ایام فترت و تعطیل مجلس نیز متوقف و منتظر فرج و هم اکنون چشمم به وجود ایشان روشن و دلم گلشن4.

بی تردید دوستی شیخ یحیی با ناظم الاسلام، در علاقه وی به مطالعه تاریخ و جغرافیا و دیگر علوم بی تأثیر نبود. از طرفی محبوبیت پدرش و برادرانش به واسطه معنویت و صداقت در نزد مردم، از او شخصیتی محبوب و مقبول ساخت به طوری که این عوامل در انتخابش برای نمایندگی مجلس شورای ملی از کرمان نقش اساسی داشتند. شیخ یحیی احمدی در اولین دوره (1325 قمری) و سومین دوره مجلس شورای ملی (1333 قمری) از کرمان انتخاب شد. اما به قول دکتر باستانی پاریزی:

شیخ یحیی مرد سیاست نبود و جنبه فرهنگی اش بر سایر جهات می چربید. به همین دلیل وی از سیاست کناره گرفت و به تألیف و نگارش و تنظیم یادداشتهای خود پرداخت5.

وی در سال 1296 ش به ریاست معارف و اوقاف کرمان منصوب گردید. بیشتر مدارس اولیه کرمان به سبک جدید در زمان ریاست او تأسیس شد. شیخ یحیی احمدی در آخرین سفر که به همراه سردار نصرت6 به عتبات عالیات مشرف می شود، در راه بازگشت در بندرعباس به بیماری مالاریا مبتلا و پس از رسیدن به شهر بافت دار فانی را وداع می گوید (1340 قمری / 1300 شمسی) و متأسفانه از آرامگاه وی در شهر بافت هم اثری بر جای باقی نمانده است. مرحوم شیخ یحیی احمدی دارای فرزندی نبوده است.

آثار نویسنده:

ناظم الاسلام کرمانی، مؤلف تاریخ ارزشمند بیداری ایرانیان در مورد آثار و تألیفات شیخ یحیی احمدی آورده است:

آثار ایشان عبارت است از: تاریخ هفت هزار سال که از ظهور آدم ابوالبشر تا سنه 1327 قمری که در آن وقایع معظّمه را فهرست نموده و ظهور انبیاء، حکماء، علماء، عرفا، جلوس سلاطین و اختراعات عمده و غیره... و تاریخ کرمان7 و جغرافیای آن سامان و کتابهای کوچک در هیأت و جغرافیا که مشاهده نموده ام8 9.

دکتر باستانی پاریزی در مقدمه تاریخ کرمان وزیری، در معرفی منابع تاریخ کرمان، از این تاریخ نگار کرمان یاد می کند و می گوید:

مرحوم شیخ یحیی، کتاب دیگری نیز درباره تاریخ عمومی ایران و عالم بر طبق سنوات قمری و میلادی به تقلید منتظم ناصری10 تألیف کرده که بسیار با ارزش است و نسخه اصلی آن نزد آقای سیدجلال الدین هجری از علما و روحانیون شریف رفسنجان محفوظ است11.

نگارنده سالها در جستجوی این کتاب بود. تا اینکه سرانجام در روز چهارشنبه 12/10/80 انتظار به پایان آمد و این جستجو به نتیجه رسید و کتاب تاریخ عمومی ایران و عالم که به احتمال زیاد همان تاریخ هفت هزار ساله است که ناظم الاسلام کرمانی به آن اشاره کرده و آن را دیده است، به کمک و پایمردی یکی از انسانهای شریف و معتمدین فرهنگ دوست رفسنجان «آقای سیدرضا افصح هجری» از خانواده محترم هجری که این کتاب در مجموعه خانوادگی ایشان نگهداری می شود، به دست آمد.

با خرسندی تمام از همان روز دستیابی به این کتاب، خواندن و بازنویسی تاریخ یحیی را شروع کردم. امید است هر چه زودتر کار بازنویسی، تصحیح و تعلیق آن به پایان آید و برای چاپ و انتشار آماده شود، تا از این رهگذر به یاری خداوند بزرگ، یکی دیگر از منابع تاریخ ایران و کرمان به مجموعه تاریخ و فرهنگ ایران افزوده شود و مورد استفاده علاقمندان و پژوهشگران قرار گیرد.

مشخصات کتاب:

1 این نسخه خطی بی نظیر، در قطع رقعی در 348 صفحه به خط تحریری شکسته با مرکب سیاه نوشته شده است.

2 اندازه هر صحفه 18×11 سانتیمتر است که در هر صفحه 14 تا 16 سطر نگارش شده است.

3 نوع کاغذ روغنی زرد رنگ و جلد کتاب چرمی قهوه ای رنگ است.

4 صفحه اول کتاب به مُهر نام نویسنده «یحیی بن احمد کرمانی» ممهور است.

5 متن کتاب بسیار ساده و خلاصه و با شتاب نوشته شده است.

6 متن کتاب سوادی است که به مرحله بیاض نرسیده است.

7 آن طور که از سیاق متن کتاب به دست می آید، این نسخه، نسخه اصلی کتاب نیست و باید از روی نسخه اصل استنساخ شده باشد.

8 کتاب فاقد فهرست منابع است و نویسنده در هیج جای کتاب به منابع مورد استفاده خود اشاره نکرده است.

9 اگرچه این کتاب به مُهر نویسنده رسیده است، اما متن آن هیچ بازخوانی، تصحیح و غلط گیری نشده است، چون اغلاط املایی، انشایی و جا افتادگی کلمات در آن بسیار دیده می شود و به ناچار ویرایش و تصحیح آن ضروری است. برای نمونه به چند مورد از غلط ها و جا افتادگی کلمات در متن آن اشاره می شود:

1 اسلام [آوردن] خالد ابن ولید (سنه 8 هجری)

2 ظهور خواج [خوارج] و جنگ با مارقین (سنه 37 هجری)

3 هواخاهان [هواخواهان] (سنه 127 هجری)

4 نقل سفّاح دارالخلافه را از صره [بصره] به کوفه (سنه 134

هجری)

5 ارپا [اروپا] (سنه 155 هجری)

6 اسلام آوردن فضل بن سهل مجوسی که شیعی بود!!! (سنه 190 هجری)

7 ساختن معتصم شهر سامر [سامرا] (سنه 220 هجری)

8 دادن الرضی [الّراضی] ولایت مصر و شام را به اَخشید (سنه 323 هجری)

9 فتح کردن رومیها قلعه دلوک و منبج و اسیر کردن اهالی فارس [قارص] (سنه 351 هجری)

10 وفات حافظ ابرو لطف الله همدانی [هراتی] مورخ (سنه 834 هجری)

11 نیاوردن معادل سالهای (351 هجری) به بعد به تقویم جلالی

12 نیاوردن معادل سالهای (457 هجری) به بعد به تقویم جلالی و میلادی

13 گرفتن مسعود بن [محمد] سجلوقی سلطنت را از [برادرزاده [خود و حال آنکه محمود فرزند مسعود است و محمد برادر اوست نه برادرزاده او!! (سنه 526 هجری)

14 استیلای شاه عباس بر شیروان و ماکو[باکو] (سنه 906 هجری)

محتویات:

این نسخه دارای سه بخش است:

1 مقدمه ای کوتاه به خط نویسنده که ضمن معرفی خود، وقایع مهم زندگی خود را از تولد تا مرگ سال (1340 قمری) که به زیارت عتبات عالیات رفته و در راه بازگشت از این سفر بدرود حیات گفته بیان داشته است.

2 فهرست مطالب از خلقت عالم (18178 سال قبل از هجرت حضرت ختمی مرتبت تا سال 1336 هجری قمری) در دو بخش پیش و پس از هجرت به صورت سالشمار به سبک «تقویم التواریخ حاجی خلیفه و منتظم ناصری از محمد حسن خان اعتماد السلطنه»

3 نویسنده پس از فهرست مطالب، بدون هیچ مقدمه ای، رویدادهای مهم تاریخ ایران و جهان (به ویژه تاریخ اسلام) را به ترتیب سالهای هجری به طور اجمال می آورد. مانند (سنه 2، غُره محرم، 16 سرطان، 7 ژویت 623).

4 محتوای کتاب عبارت است از: وقایع مهم ایران، جهان، دنیای اسلام و کرمان مانند: حلول سالهای شمسی طبق تقویم جلالی و برابر سازی آنها با تقویم هجری و میلادی، زاد و میر بزرگان ایران و جهان، سقوط و ظهور حکومتها، اختراعات و اکتشافات، جنگها، جلوس و مرگ شاهان و سلاطین، استقلال سرزمینها، کشف قاره ها، فتوحات اسلامی و... مانند:

سنه 1: ابتدا اذان و اقامه، سنه 8: اسلام آوردن خالدبن ولید و عمرو عاص و ایجاد مدرسه در انگلیس.

سنه 17: فتح اهواز، رامهرمز و شوشتر، سنه 40: توسیع مسجدالحرام، سنه 232: ساخت ساعت در اروپا، سنه 261: ابتدای دولت سامانی در ماوراءالنهر، سنه 459: اتمام مدرسه نظامیه بغداد، سنه 1130: کشتن اشرف افغان شاه سلطان حسین را، سنه 1267: ایجاد روزنامه دولتی در ایران، سنه 1333: افتتاح مجلس شورای ملی دوره سوم...

5 متن کتاب از وقایع سال اول هجری آغاز می شود. هر سال هجری معادل آن به سالهای تقویم جلالی قدیم و میلادی با ذکر روز و ماه آورده می شود. به جز سال (828 هجری) که از قلم افتاده است: مانند (سنه 355، 15 اسد، 6 اوت 946).

6 سالهای هجری از سال یکم تا (350 هجری) با معادل تقویم جلالی و میلادی آورده شده و از این سال به بعد تنها با معادل میلادی و از سال 457 تنها به صورت تاریخ هجری آورده شده اند مانند: (سنه 453 هجری، 31 ژانویه 1061) و (سنه 773).

7 وقایع و اخبار به ترتیب درباره ایران، کرمان، دنیای اسلام و سپس دیگر نقاط جهان به تفکیک مناطق جغرافیایی و ذکر نام قاره ها و نام کشورها آورده شده است مانند اروپ = اروپا، افریقیه = آفریقا، فرنگ = فرانسه، ایطال = ایتالیا، اسپانیوی = اسپانیا، چین، روس، مصر و ینگی دنیا / ینگه دنیا = آمریکا

سبک نگارش:

1 سبک نگارش کتاب همان سبک ساده و روان پایان دوره قاجار است آنهم به شیوه روزنامه ای که از هر گونه تکلّف و دشواری خالی است.

2 نثر این نسخه کاملاً اخباری و روزنامه ای است.

3 وقایع و اخبار در جملاتی بسیار کوتاه و ساده با عجله و بدون دقت نگارش یافته است.

4 قواعد سجاوندی و اصول نگارش به کلی رعایت شده اند.

5 درباره وقایع و مطالب هیچگونه توضیحی آورده نشده است.

پی نوشتها

1. سه کتاب ردیفهای 1 تا 3 در میان منابع تاریخ کرمان، به تواریخ افضل شهرت دارند.

2. چاپ دوم به کوشش دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی، کتابفروشی طهوری، تهران، 1343 ش.

3. تاریخ هفت هزار سال (از ظهور آدم ابوالبشر تا سال 1327 ه . ق) 2 فرماندهان کرمان و تاریخ عمومی ایران و عالم (از خلقت عالم تا سال 1336 ه . ق) که در این مقاله به معرفی آن می پردازیم.

4. ناظم الاسلام کرمانی، مقدمه تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی. انتشارات بنیاد فرهنگ ایران (جلد اول) تهران، 1346.

5. احمدی، شیخ یحیی، فرماندهان کرمان، به تصحیح و تحشیه محمد ابراهیم باستانی پاریزی، انتشارات دانش، چاپ سوم، تهران، 1362، ص 25

6. سردار نصرت، مقصود میرزا حسین خان (عدل السلطنه) است که در سال 1328 ه . ق به بعد بویژه در حکومت کرمان دخالتهای مهم و بسیار داشته و مدتها نایب الایاله یا نایب الحکومه کرمان بود.

7. درباره تاریخ کرمان، تألیف شیخ احمدی (نسخه ناموجود) دکتر باستانی پاریزی می گوید: «نسخه ای از این کتاب ظاهرا تا حدود سال 1326 شمسی در کرمان بوده و در این سال توسط یکی از روحانیون کرمان به امانت نزد رئیس فرهنگ وقت کرمان سپرده شد که بعدها به تهران منتقل شده و از آن اطلاعی در دست نیست». (مقدمه تاریخ کرمان وزیری با تصحیح و تحشیه دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی، انتشارات ابن سینا، تهران، 1352. ص 136)

8. ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی. انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، (جلد اول) تهران، 1346. ص 18.

9. متأسفانه هیچیک از کتابهایی که ناظم الاسلام کرمانی بر شمرده است، امروز در دست نیست. به جز اثر ارزنده موجود شیخ یحیی احمدی فرماندهان کرمان که با مقدمه و تحشیه دکتر باستانی پاریزی در سال 1344 شمسی در سلسله انتشارات فرهنگ ایران زمین چاپ و منتشر شده است.

10. منتظم ناصری: کتابی است تألیف محمد حسن خان اعتماد السلطنه، وزیر انطباعات دربار ناصری شامل اخبار و رویدادهای پنج قاره زمین و آن تاریخ عمومی عالم است به زبان فارسی که به ترتیب سنوات هجری و میلادی مرتب شده است (فرهنگ معین)

11. وزیری، تاریخ کرمان، با مقدمه و تحشیه دکتر باستانی پاریزی، انتشارات ابن سینا، تهران 1352 (جلد اول) ص 17.

*. عضو هیأت علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان.