مثنوی ده باب کاتبی نیشابوری

1 زندگی و ترجمه حال کاتبی نیشابوری

شمس الدین محمد بن عبداللّه کاتبی نیشابوری، شاعر معروف ایرانی قرن نهم هجری، در دوره تیموری زیسته و با سرودن خمسه و ترتیب دادن یک دیوان در ردیف بزرگ ترین و برجسته ترین شاعران ادبیات کلاسیک ایران به شمار می آید. با وجود اینکه قالبها و مضامین اشعار این شاعر خوش بیان مورد تقلید بعضی از شاعران ترک مانند فضولی قرار گرفته است، اما در ادبیات ترک، به مرتبه دیگر گویندگان بزرگ ایرانی از جمله فردوسی و نظامی و سعدی و حافظ نرسیده و شهرت کافی کسب نکرده است.

چنانکه می دانم تاکنون در ایران نیز تحقیقات علمی درباره زندگی و آثار ادبی کاتبی به طور شایسته و بایسته به عمل نیامده و بنا به گفته استاد مرحوم احمد آتش، کلیات اشعار و یا هیچ یک از مثنویهای این شاعر پرمایه و گرانقدر در ایران چاپ نشده است.

بعضی از نسخ خطی قدیم و معتبر کلیات کاتبی در کتابخانه های مختلف استانبول مستقر است و من در این مقاله کوشش کرده ام که شمه ای از زندگی و ترجمه احوال و آثار کاتبی سخن گفته و بیشتر به شناسائی مثنوی ده باب او که شاعر به قصد پرورش اخلاقی پسر خود «عنایت» به نظم آورده است، بپردازم و چند نسخه خطی از این منظومه را که مستقر در کتابخانه های استانبول می باشد معرفی کنم.

با وجود اینکه بعضی از تذکره نویسان زادگاه کاتبی را نیشابور و برخی دیگر از آنها «ترشیز» دانسته و نوشته اند، شاعر خود در اشعارش، در این خصوص چنین می گوید:

کاتبی دوران جوانی خود را در نیشابور گذرانید و چنانکه از اشعارش برمی آید، به کسب علوم و فنون زمان خود توفیق یافت. او در کنار آموختن فنون مختلف شعر به هنر خوشنویسی هم دلبستگی فراوان داشت و استاد او در این زمینه سیمی نیشابوری بود که او نیز یکی از شاعران و هنرمندان قرن نهم هجری به شمار می رفت. کاتبی در این فن چنان پیشرفت سریعی از خود نشان داد که بنا به روایت بعضی از تذکره نویسان از جمله دولتشاه سمرقندی محسود استاد خود گردید و مجبور شد ترک نیشابور بگوید و به هرات برود. اگر چه این مطلب کاملاً روشن نیست، اما از گفته های کاتبی همین قدر مسلم است که او استاد خود را که در اواخر عمر خود از نیشابور به مشهد روی نهاده بود، بدزدیدن اشعار خود متهم ساخته و چنین گفته است:

با توجه به اینکه هرات در آن عهد بزرگ ترین مرکز علم و ادب بود و حکمرانان تیموری از عالمان و هنرمندان حمایت می کردند، می توان تخمین زد که کاتبی برای تکمیل تحصیلات خود به آن شهر مسافرت کرده باشد. هنگامی که شاعر در هرات به سر می برد به خدمت «بایسنقر» پسر «شاهرخ» راه جست. اما بنا به قول تذکره نویسان نتوانست مورد تقدیر و علاقه این شهزاده علم و ادب دوست قرار بگیرد. شاعر به همین سبب دل آزرده از هرات جدا شد و به «استراباد» روی نهاد. سپس از آنجا به مازندران و گیلان و شروان رفت.

کاتبی در شروان به خدمت میرزا «شیخ ابراهیم شروانی» راه یافت و به ستایش او پرداخت و در مقابل چند قصیده اش جایزه های بسیار از ممدوح خود گرفت. پس از مدتی شاعر از شروان به آذربایجان رفت و به خدمت «اسکندر بن قرا یوسف قراقویونلو» رسید وچند قصیده در مدح او سرود، ولی چون نتوانست از او نیز التفاتی حاصل نماید، ترک آذربایجان گفت و روی به اصفهان نهاد.

زندگی کاتبی پس از رفتن به اصفهان به کلی تغییر یافت. زیرا شاعر در آنجا به خدمت خواجه «صائن الدین علی بن محمد تُرکه» از بزرگان علمای عهد خود تقرب یافته و از حضور وی کسب فیض فراوان نموده است. بالاخره شاعر از اصفهان، اول به رشت و سپس دوباره به استراباد مراجعت نمود و به روایت دولتشاه در سال 839 هجری قمری در نتیجه «وبای» عام در آن شهر زندگی را بدرود گفت.

2 آثار ادبی کاتبی نیشابوری

تاکنون از کاتبی یک دیوان و خمسه یعنی پنج مثنوی به عهد ما رسیده است که همه این اشعار کلیات شاعر را تشکیل می دهد. دیوان کاتبی حاوی اشعاری در قالبهای مختلف قصیده، غزل، قطعه، معما و فردیات می باشد و عدد ادبیات آن با توجه به نسخه ای که در کتابخانه دانشگاه استانبول وجود دارد و مورد تحقیق و بررسی ما هم قرار گرفته، 5846 بیت است. خمسه کاتبی دارای پنج مثنوی می باشد که خصوصیات آنها به قرار زیر است:

مثنوی اول گلشن ابرار: کاتبی این مثنوی را به تقلید از مخزن الاسرار نظامی گنجه ای و در بحر سریع به نظم آورده است که با توجه به نسخه دانشگاه استانبول (بخش کتابهای فارسی، شماره: 504) دارای 839 بیت می باشد.

مثنوی دوم مجمع البحرین: این منظومه نیز به صورت تقلید از خورشید و جمشید سلمان ساوجی و هما و همایون خواجوی کرمانی به قلم آمده است و موضوع آن عشق عرفانی دو قهرمان ناظر و منظور می باشد. این مثنوی حاوی 1155 بیت است.

مثنوی سوم ده باب: چنانکه قبلاً ذکر شد، این منظومه متضمن حکایات پندآمیز اخلاقی است و کاتبی آن را به منظور تربیت پسر خود «عنایت» نظم کرده و تقلیدی است از بوستان سعدی و به وزن آن. راجع به این مثنوی بعدا به طور تفصیل سخن خواهیم گفت.

مثنوی چهارم سی نامه: این منظور چنانکه از عنوانش معلوم می شود، متشکل از سی نامه است که عاشق به معشوقی، محب ومحبوب نام به یکدیگر نوشته اند. کاتبی این مثنوی را نیز به تقلید از شاعران ده نامه گوی مانند اوحدی مراغه ای، عماد فقیه و ابن عماد شیرازی به سلک تحریر آورده ولی به «ده» نامه اکتفا نکرده و کار را به «سی» کشانیده است. سی نامه دارای 1246 بیت می باشد و در بحر هزج نظم شده است.

مثنوی پنجم دلربای: مثنوی دیگری است از خمسه کاتبی که منظومه ای است عرفانی و موضوع آن سرگذشت قباد پادشاه یمن با وزیر او و حاوی 509 بیت است.

3 مثنوی ده باب کاتبی نیشابوری

بعد از این معرفی مختصر راجع به ترجمه احوال و آثار ادبی کاتبی، با توجه به اینکه بنده بیشتر علاقمند به منظومه ده باب شاعر بوده ام و مثنوی مذکور رامورد تحقیق علمی کار خود قرار داده و متن انتقادی آن را با مقابله پنج نسخه قدیم معتبر تهیه کرده ام. میل دارم درباره موضوع آن اطلاعات بیشتر به عرض برسانم و به توصیف نسخه اصلی و چهار نسخه بدل مورد استفاده ده باب بپردازم.

مثنوی ده باب در بحر رمل بنا به قدیمی ترین نسخه ای که در کتابخانه ملت استانبول در میان کتابهای فارسی بخش علی امیری به شماره 1/1036 مقید است، دارای 1170 بیت می باشد و چنین آغاز می شود:

مثنوی ده باب کاتبی نیشابوری متضمن یک مقدمه و ده باب که هر یکی به موضوعی معین اختصاص داده شده و یک خاتمه می باشد. در مقدمه شاعر پس از مناجات به خدا و نعت پیغمبر، پادشاه عهده خود را که نام او ظاهرا معلوم نیست، مورد خطاب قرار می دهد و در چند بیت به او نصیحت می کند که این دنیا گذران و حتی به اسکندر هم وفادار نبوده است، پس باید در برابر رعیت نرم خوی و معتدل بود و با آنان به عدل و انصاف رفتار کرد.

پس از اینکه شرح مفصل سبب نظم ده باب خود را می دهد، اول نام نظامی صاحب پنج گنج را می برد و بعد شروع به اطلاع داده راجع به هر یک از فصلهای دهگانه این منظومه پرداخته چنین می گوید:

در باب اول کاتبی عشق عرفانی را مورد بحث و گفتگو قرار داده و به لزوم عاشق بودن انسان چنین اشارت نموده است:

باب دوم درباره دوری جستن از صحبت با مردم نادان است و شاعر در این خصوص می گوید:

در باب سوم کاتبی از ضررهای عجب و تکبر سخن گفته و به لزوم ترک خود پسندی اشارت نموده است:

در باب پنجم شاعر می گوید که انسان باید نسبت به هر کس مهربان باشد و با همه مردم خوب رفتار کند:

کاتبی باب هفتم را به قناعت و بی طمع بودن انسان اختصاص داده است که در این خصوص می گوید:

در باب هشتم، شاعر از ناپایداری و گذران بودن دنیا تأسف می خورد و به اهمیت عیش و عشرت و خوشگذرانی زمان با دوستان اهل دل اشارت می نماید:

باب نهم، برعکس باب هشتم راجع به عزلت گزینی و دوری جستن از مردم و مبارزه کردن انسان با نفس خویش و به حق پیوستن او می باشد. در این خصوص شاعر چنین گفته است :

کاتبی در خاتمه ده باب با ادای یک پدر مهربان به پسر خود «عنایت» نصیحت می کند و بعد از ذکر اسامی بعضی از شاعران مشهور ایران از جمله فردوسی و انوری و خاقانی و عنصری و عطار و مولانا و سعدی و حافظ، سخن را چنین به پایان می رساند:

4 توصیف بعضی از نسخه های مثنوی ده باب

قبل از اتمام سخن اول لازم می دانم که مطالب چند راجع به توصیف قدیمی ترین نسخه مثنوی ده باب کاتبی مستقر در کتابخانه ملت استانبول عرض کنم. نسخه مذکور ده باب که در میان کتابهای فارسی بخش علی امیری همین کتابخانه، به شماره 1/1036 مقید است، در یک مجموعه 58 ورقی جای دارد. متن ده باب ما بینِ صفحه های ب 42 ب 1 همین مجموعه آمده و تاریخ استنساخ آن در آخر کتاب سال 852 هجری قمری ذکر شده است. اما اسم مستنسخ نامبرده نیست. همین نسخه بود که بنده آن را با علامت اختصاری M نشان داده و نسخه اصلی برای متن انتقادی خود انتخاب کردم و با استفاده از چهار نسخه دیگر مقابله نمودم. همین چهار نسخه بدل که برای تصحیح متن انتقادی ده باب مورد استفاده بسیار قرار گرفت به شرح زیر است:

1 نسخه Ü: کتابخانه دانشگاه استانبول، بخش کتابهای فارسی، شماره: 1050. تاریخ استنساخ این نسخه 864 هجری قمری است و مستنسخ آن معلوم نیست.

2 نسخه L: این نسخه در یک کلیات کاتب مستقر در کتابخانه سلیمانیه در بخش لالا اسماعیل جای گرفته و به شماره 574 مقید می باشد و در سال 865 به دست یک کاتب به نام شرف الدین حسین المشهدی استنساخ شده است.

3 نسخه Ün: این نسخه نیز جزو یک کلیات کاتبی موجود در کتابخانه دانشگاه استانبول است که در ردیف کتابهای فارسی به شماره 504 قید شده است و ظاهرا شخصی به نام سلطان علی، آن را در سال 867 هجری قمری استنساخ نموده است.

4 نسخه A: جزوی است از یک نسخه کلیات کاتبی مستقر در بخش آیا صوفیه کتابخانه سلیمانیه در استانبول به شماره 4220. این نسخه ده باب را مستنسخی به نام منعم الدین الاوحدی مقیم شیراز در سال 911 هجری قمری کتابت نموده است.

پی نوشتها

1. کلیات کاتبی نیشابوری، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه استانبول، بخش کتابهای فارسی، شماره: 504، ورق: ب 28.

2. کلیات کاتبی، همین نسخه، ورق: ب آ 154.

3. نسخه خطی مثنوی ده باب کاتبی نیشابوری، کتابخانه ملت استانبول، کتابهای فارسی بخش علی امیری شماره: 1/1036، ورق: ب 1. این نسخه در پاورقیهای بعدی با علامت اختصاری «ده باب» نشانه داده شده است.

4. ده باب، ورق: آ 8.

5. ده باب، ورق: ب 10.

6. ده باب، ورق: ب 12.

7. ده باب، ورق: ب 15.

8. ده باب، ورق: ب 23.

9. ده باب، ورق آ 29.

10. ده باب، ورق: ب 32.

11. ده باب، ورق: ب 37.

12. ده باب، ورق: ب 42.

*. عضو هیئت علمی دانشکده ادبیات دانشگاه آنکارا، گروه زبان و ادبیات فارسی.