حسادت; زمینه های رشد و راه های جلوگیری از آن

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

فارغ اتحصیل کارشناسی ارشد روان شناسی از مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (رحمهالله)

چکیده:

پروردگار متعال می خواهد که همه ما سرشار از نیرو و اشتیاق باشیم و جسم، ذهن و روحی سالم داشته باشیم.بی تردید، زندگی پر نشاط و با طراوت منظور پروردگار است و ذهنیت های نادرست، این وضعیت مطلوب را برهم می زند.یکی از ذهنیت های نامطلوب، «حسادت » است که باید علل و زمینه های رشد آن را در خانواده، جامعه و از همه مهم تر، در خود جست و جو کرد و با توجه به آثار نامطلوب جسمی و روانی که در ما ایجاد می کند، با به کارگیری شیوه های اخلاقی و علمی، از بروز آن در خردسالی جلوگیری کرده، در صورت شکل گیری، با خشکاندن ریشه های آن در بزرگ سالی، خود را از دام این هیجان نامطلوب رها سازیم.

مقدمه

«حسادت » ⁽¹⁾ واکنشی هیجانی است که از قریب دو سالگی آغاز می شود و با رشد کودک، ممکن است تا بزرگ سالی ادامه یابد و بر طبق الگوهای مختلف فرهنگی، به صورت های متفاوتی جلوه گر شود.حسادت درکودک، پاسخی طبیعی است به محرک هاوهنگامی ایجاد می شود که به اعتقاد وی، عاطفه یا محبتی را از دست داده باشد.در الگوی حسادت، غالبا نوعی ترس نیز وجود دارد; زیرا حسود احساس می کند که دیگری عاطفه شخص مورد علاقه او را نسبت به وی به خطر انداخته است و یا مقامی را که او انتظار رسیدن به آن را داشته، دیگری احراز کرده است.بنابراین، موقعیتی که حسادت را برمی انگیزد، غالبا یک موقعیت اجتماعی است. ⁽²⁾

کودکان در ابتدا، از احساسات درونی خویش (حسادت) و علل پیدایش و پیامدهای آن در رفتار خود، آگاهی زیادی ندارند و نمی دانند که چرا رفتارهای آنان تغییر کرده است.به عبارت دیگر، رفتارهای آزار دهنده کودک حسود تا حد زیادی ناآگاهانه یا نیمه آگاهانه است، ولی با رشد عقلی بیش تر و نزدیک شدن به دوران بلوغ و نوجوانی و جوانی و پس از آن تا بزرگ سالی و به دست آوردن تجربه های درونی و بیرونی درباره علل و انگیزه های رفتار حسادت آمیز خود، این گونه رفتارها بیش تر آگاهانه می شود و به همین دلیل، ازنظراسلام رفتارهای حسادت آمیز، پس از بلوغ مورد تکلیف قرار می گیرد و فرد وظیفه دارد به گونه ای آن ها را مهار کند.

زمینه های رشد حسادت

منشا محرک های حسادت را باید در موقعیت ها، شرایط خاص محیطی و روابط اجتماعی وبه خصوص دروجود اشخاص جست و جو کرد.بدین روی، در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود:

الف - شرایط خانواده و تفاوت های فردی

رقابت و هم چشمی یکی از فرزندان نسبت به سایر خواهران و برادران، که گاه «رقابت هم شیرها» ⁽³⁾ نامیده می شود، یکی از زمینه های مساعد و عمده رشد حسادت در کودکان است و والدین آن را طبیعی و تقریبا غیر قابل اجتناب می دانند. ⁽⁴⁾ با توجه به چنین شرایطی، می توان گفت:

1.اولین فرزند نسبت به کودکان بعدی حسادت بیش تری از خود نشان می دهد; زیرا او مدت ها تمام محبت و مواظبت پدر و مادر را به خود اختصاص داده بود.ولی با تولد فرزند دوم، این فرصت از او گرفته می شود و همین موجب تحریک حسادت او سبت به او می گردد.

2.در میان کودکانی که تفاوت سنی آنان بین 18 - 42 ماه است، بیش از سایر کودکان زمینه حسادت وجود دارد.بچه خردسال به هر مزیتی که طفل بزرگ از آن برخوردار است، حسادت می ورزد و بچه بزرگ تر از محبت و مواظبتی که به بچه کوچک تر می شود بدش می آید.

3.در خانواده های 2 یا 3 فرزندی، بیش از خانواده های پرجمعیت حسادت وجود دارد.

4.والدینی که به فرزندان خود توجه افراطی دارند و شدیدا نگران و مواظب آن ها هستند، بیش از والدینی که به کودکان خود توجه کم تری دارند با مشکل حسادت کودکان شان روبه رو هستند; زیرا این والدین برای پیشرفت فرزندان خود قوانین معینی وضع کرده اند و وقتی که اطفال نتوانند خود را با آن منطبق سازند، مورد سرزنش پدر و مادر قرار می گیرند.این فرزندان بیش تر اوقات با کودکانی که پیش تر رفته اند مقایسه می شوند و این موجب برانگیخته شدن حسادت نسبت به دیگر کودکان می شود.

5.در محیطهای خانوادگی، که مادران شیوه منظم و ثابتی در تربیت کودک خود ندارند و برخوردشان بی ثبات و متغیر است، بیش از سایر خانواده ها، رفتارهای حسادت آمیز مشاهده می شود.

6.در دختران بیش از پسران حسادت دیده می شود ⁽⁵⁾ و از هر سه بچه حسود دوتایشان دخترند. ⁽⁶⁾

7.حسد در میان اطفال باهوش تر بیش تر است.

8.حسد در روابط بین دختر با دختر بیش تر مشاهده می شود تا روابط بین پسر و پسر و دختر و پسر.

9.اگر میان همسران تضادی باشد، فرزندی که از یک یا چند جهت به یکی از آن ها شبیه است، هدف خشم و قصاص دیگری واقع می شود.طفلی که این گونه مورد بی مهری واقع می شود، به خواهر یا برادری که بر خلاف خودش از محبت و نوازش برخوردار است، حسادت می ورزد. ⁽⁷⁾

ب - برخوردهای تبعیض آمیز

به طور کلی، «امتیاز و تبعیض » حسادت را به دنبال دارد.کسی که نسبت به دیگری از امتیاز ویژه ای برخوردار است در معرض حسادت دیگران قرار می گیرد; چنانچه در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است: «کل ذی رتبة سنیة محسود» ; ⁽⁸⁾ هر شخص دارای امتیاز و رتبه شایسته، مورد حسادت واقع می شود.

برخی از پدران و مادران به دلایل گوناگون، بعضی از فرزندان را بر خواهران و برادران خود ترجیح داده، مورد توجه و محبت بیش تری قرار می دهند; چنانچه گاهی جنسیت فرزندان عامل تبعیض می گردد، به طوری که مادران معمولا با پسران خود صمیمی بوده و پدران بیش ترین محبت خود را متوجه دختران می نمایند.در نتیجه، فرزندی که از طرف یکی از والدین محبت و ملاطفت کم تری دریافت می کند و شاهد رفتاری غیرعادلانه است، نسبت به فرزند دیگر حسادت می ورزد و از وی متنفر می شود.

همچنین زمانی که والدین بیش ترین تماس و نوازش خود را با تولد نوزاد جدید به وی اختصاص می دهند، سایر فرزندان احساس می کنند که این نوزاد سبب بی مهری و فراموشی آنان گردیده است.در نتیجه، به وی حسادت می ورزند.

ممکن است هریک از والدین برخی از فرزندان خود را به دلیل زیباتر، باهوش تر، زرنگ تر، خون گرم تر، ساکت تر و یا عاطفی تر بودن و یا به دلیل معلولیت جسمی و ذهنی مورد محبت بیش تری قرار دهند و در نتیجه درخواست های این کودکان سریع تر مورد پذیرش سرپرست خانه واقع گردد و به اعمال و گفتار آنان علاقه بیش تری ابراز شود; چنین رفتارهایی برای سایر فرزندان، بی مهری و تبعیضی آشکار تلقی گشته، آنان را به حسادت وامی دارد.به طور کلی، در صورت مشاهده رفتارهای غیرعادلانه در خانواده، وجود حسادت شدید و پر دردسر، امری اجتناب ناپذیر است. ⁽⁹⁾

متاسفانه این رفتارها فقط در دوران کودکی، به خانه پدری و خواهر و برادر محدود نمی شود و ریشه های حسادت را برای آینده زنده نگه می دارد و فرد را دچار مشکلات فراوانی می کند.مثلا، ممکن است پس از ازدواج، نتواند تبعیض مادرزن خود را - هرچه اندک باشد - تحمل کند و نسبت به دیگر داماد خانواده حسادت بورزد و موجب اختلاف های خانوادگی و تلخ شدن زندگی زناشویی و کانون گرم خانواده خود گردد.

ج - احساس محرومیت

یکی دیگر از زمینه های بروز حسادت، شرایطی است که کودکان احساس می کنند از دارایی های مادی و یا هر نوع دارایی دیگری نظیر دارایی های عاطفی محروم شده اند; مثلا، اسباب بازی، لباس یا هر شی ء مورد علاقه دیگری ممکن است زمینه به وجود آمدن حسادت کودک را نسبت به دیگری فراهم آورد.این نوع حسادت، که از علاقه شدید به چیزی ناشی می شودگاهی «غبطه » ⁽¹⁰⁾ خوانده می شود.لازم به ذکر است که تهیه چند چیز و تقسیم آن به طور مساوی بین فرزندان، ضرورتا به حل مشکلات حسادت نمی انجامد; زیرا در هر صورت، کودکان بزرگ تر به دلیل ارشد بودن خود، احساس می کنند که باید سهمی بیش از دیگران نسبت به بقیه داشته باشند.اما والدین می توانند با توضیح و توجیه و فراهم کردن مقدمات فکری وشناختی، ازبروزحسادت جلوگیری نمایند.

آثار حسادت

از جمله آثار عمومی حسادت، که در کودک و بزرگ سال وجود دارد، «خشم » است.حسود فرد مورد حسادت واقع شده را هدف غضب خود قرار می دهد; چنانچه از امام علی علیه السلام نقل شده است: «الحسود یغتاظ علی من لا ذنب له » ; ⁽¹¹⁾ حسود نسبت به کسی که هیچ گناهی ندارد خشمگین می شود.تنها خطای او برخورداری از نعمتی است که حسود از آن محروم می باشد.حسود ممکن است به دنبال حسادتی که خشم او را بر افروخته حسادت خود را به طور مستقیم یا غیر مستقیم ظاهر سازد.

1- واکنش های مستقیم: ⁽¹²⁾ این نوع واکنش در رفتار کودکان بیش از بزرگ سالان دیده می شود.کسانی که عواطف فرد مورد علاقه کودک را به خود جلب نمایند، معمولا مورد خشم و غضب وی قرار می گیرند.برای مثال، اگر با تولد فرزند جدید، عواطف مادر از فرزند بزرگ تر به نوزاد جلب شود، نوزاد مورد خشم کودک بزرگ تر واقع می شود.او در این هنگام، ممکن است قهر خود را با واکنش های لفظی علنی و روشن و یا حملات بدنی مثل گاز گرفتن، لگد زدن و هل دادن کودک تازه متولد شده آشکار سازد.

در برخی موارد، ممکن است کودک از درون به انجام کارهایی مانند دزدی و فریب کاری، که از نظر اجتماعی ناپسند است، تحریک گردد تا شی ء مورد علاقه خود را، که در اختیار دیگری است، به چنگ آورد.همچنین ممکن است کودکان نزد والدین خود از فرزندی که از امکانات ویژه ای برخوردار است شکایت کنند و یا سعی نمایند شی ء مطلوبی را که در اختیار دیگری است مورد تحقیر قرار داده، کم ارزش جلوه دهند و یا والدین خود را به دلیل تهیه نکردن آن سرزنش کنند. ⁽¹³⁾

در روایتی از امام علی علیه السلام، به واکنش سریع و پرخاشگرانه حسود اشاره شده است: «الحسود سریع الوثبة » حسود زود پرخاش می کند. ⁽¹⁴⁾

2- واکنش های غیر مستقیم: ⁽¹⁵⁾ رفتارهای حسادت آمیز همیشه آشکار نیست; در برخی موارد، به ویژه در دوران پیش دبستانی و در سال های بالاتر، به گونه های غیر مستقیم و پوشیده ظاهر می شود.بنابراین، برخورد با این رفتارها تا حدی مشکل تر است.اعمال غیر مستقیم عبارتند از:

الف.بازگشت به دوران شیر خوارگی و انجام رفتارهایی مناسب با سطوح اولیه رشد; مثل شب ادراری و انگشت مکیدن;

ب.کوشش برای جلب توجه دیگران از طریق تظاهر به ترس هایی که قبلا از او دیده نشده است، غذا نخوردن یا خواستن غذاهای مخصوص، اظهار بیماری بی مورد، تخریب و ویرانگری، نافرمانی عمومی و ناسزاگویی، عیب جویی همراه با تظاهر به بی نیازی از محبت و توجه اطرافیان، خراب کردن اسباب بازی های خود و مانند آن;

ج.دیگر آزاری; مثل اذیت اطفال کوچک تر از خود، آزار جانوران، ایجاد نزاع بین بچه ها و همانند این ها;

د.دست زدن به رفتارهای ضد اجتماعی; مثل تکبر، تظاهر، تقلب، ترش رویی، گوشه گیری و همچون آن.

گاهی کودک به نحو غیر عادی نسبت به فرد مورد حسادت اظهار علاقه و محبت می نماید و گاهی با انجام رفتارهای مطلوب و جامعه پسند و جلب توجه والدین به سوی خود، سعی می کند تا فرد مورد حسادت را شکست دهد. ⁽¹⁶⁾

در برخی از روایات به بعضی از واکنش های غیرمستقیم حسود اشاره شده است: امام صادق علیه السلام به نقل از لقمان در ذکر نشانه های حسود می فرمایند: «...در پنهان، از فرد مورد حسادت بدگویی می کند، اما در ظاهر، به چاپلوسی می پردازد و هنگام مصیبت، شماتت می کند.» ⁽¹⁷⁾

آثار جسمی و روانی حسادت

حسادت گذشته از واکنش های مستقیم و غیرمستقیم نسبت به دیگران، دارای آثار جسمی و روانی نامطلوبی در خود حسود نیز می باشد که در این جا به برخی از آن ها اشاره می شود:

آثار جسمی حسد موضوعی است شایان توجه و تحقیق علمی بیش تر.فعل و انفعالات تنکردشناختی - همانند فعالیت غدد درون ریز - و واکنش دستگاه های عصبی هنگام بروز و ادامه یافتن این حالت هیجانی باید مورد توجه بیش تر قرار گیرد.

در روایات بسیاری، آثار جسمی حسد مورد توجه قرار گرفته است.به عنوان مثال، در تعدادی از آن ها آمده است که حسادت بدن را ذوب می کند. ⁽¹⁸⁾ در بعضی دیگر، حسد به زنگار و بدن به آهن تشبیه شده است; همان گونه که زنگار به تدریج موجب نابودی آهن می گردد، حسد نیز بدن را از بین می برد. ⁽¹⁹⁾ در اجتماع، به وضوح این آثار جسمی در افراد حسود مشهود است، اما گاهی به آن توجه نداریم و نمی دانیم که از کجا ریشه گرفته است و فقط به درمان ظاهری و برطرف کردن عوامل غیر واقعی می پردازیم، ولی با کمی تفکر و مراجعه به مشاوران متخصص و دلسوز، می توان به ریشه پی برد و آن را خشکاند.

آثار روانی حسد، به ویژه در سال های بالای رشد، از اهمیت فراوانی برخوردار است. حسادت در سال های اولیه، رشد چندان عمقی ندارد و به همین رو، آثار آن زودگذر است و با از بین رفتن شرایطی که باعث حسادت شده، آثار آن نیز از بین می رود.به عنوان مثال، هنگامی که یک اسباب بازی مورد علاقه کودکی قرار می گیرد و با کودکی که آن را در اختیار دارد درگیر می شود، اگر اسباب بازی بشکند یا اسباب بازی را از آن ها بگیریم، ممکن است مدتی بعد رفتار صلح آمیز از سر گرفته شود.ولی در سال های بالاتر، حسادت عمیق تر و پابرجاتر است و گاه چندین سال ادامه می یابد. در این موارد، آثار روانی نامطلوب حسادت آشکار می شود.این نکته در روایات متعدد مورد تاکید قرار گرفته و به آثاری از حسادت همچون اندوه مداوم اشاره شده است.حسود نسبت به چیزی محزون است که توانایی تغییر آن را ندارد.او از محرومیت خود رنج می برد، در حالی که نه قدرت سلب آن نعمت را از دیگری دارد و نه توانایی کسب آن را برای خود.حسادت حتی بهره مندی فرد را از چیزهایی که در اختیار دارد و لذت بردن از نعمت های موجود را از او سلب می کند ⁽²⁰⁾ و بدین سان، او را از آسایش روانی محروم می گرداند ⁽²¹⁾ و در دراز مدت، موجب ابتلای او به بیماری های سخت روانی می شود.

راه های جلوگیری از رشد حسادت

1- درمان حسادت در کودکی

برای جلوگیری از ظهور و رشد حسادت در کودکی، لازم است والدین توجه داشته باشند که کودک را به دلیل حسادت مورد ملامت و سرزنش قرار ندهند، بلکه با برخوردهای حساب شده، در حذف علت های آن گام های مؤثری بردارند.والدین می توانند با خودداری از تنبیه و کنار کشیدن ظاهری خود، رفتار او را نادیده بگیرند و احساس ارزشمندی، شخصیت و محبوبیت را در او تقویت کنند. ⁽²²⁾ به عنوان مثال، برای کاهش حسادت کودک نسبت به نوزاد، می توان پیش از تولد، کودک را از ورود وی آگاه ساخت و پس از تولد نیز در طول روز مدتی را با کودک بزرگ تر سپری نمود و او را مورد مهر و نوازش قرار داد.در مورد کودکان کوچک تر نیز می توان شیئی از طرف نوزاد به او هدیه داد و در نگه داری و انجام کارهای نوزاد او را سهیم کرد.

اگر والدین در برخورد با کودک، واکنش های حسادت آمیز وی را تشدید کنند و او را به شدت خشمگین سازند، تاثیرات منفی زیادی را در او ایجاد خواهند کرد.اگر والدین انتظار داشته باشند که او هنگام حسادت، هیچ واکنشی نشان ندهد و هیجان درونی خود را نادیده بگیرد، در این صورت، به تدریج و به طور طبیعی، ممکن است شیوه های دفاعی نامطلوبی برای مقابله با این موقعیت ها در او شکل گیرد.همان گونه که اشاره شد، بهترین راه از بین بردن زمینه حسادت در کودکان، به کارگیری عدالت در بین فرزندان وتوجه ومحبت به همه آن هاست.این نکته در آموزش های تربیتی اسلام آمده و سفارش شده است که نسبت به فرزندانتان به عدالت رفتار کنید. ⁽²³⁾ همچنین با پنهان نمودن برتری و برجستگی یکی از فرزندان نسبت به دیگری، می توان جلوی حسادت آن ها را گرفت; چنانچه حضرت یعقوب علیه السلام به فرزند برجسته اش، یوسف علیه السلام، سفارش می کندکه خواب نویدبخش خود را برای برادرانش نقل نکند; مبادا باعث حسادت آنان گردد. ⁽²⁴⁾

2- درمان حسادت در بزرگ سالی

برای درمان حسادت در بزرگ سالی، ابتدا شناخت ریشه آن ضروری است تا بتوان با مقابله و از بین بردن آن، حسادت را درمان نمود.می توان گفت: ریشه اصلی حسادت ضعف فکری در نحوه تلقی امور و بدبینی است; اگر کودک نسبت به نوزاد حسادت می ورزد که چرا پدر یا مادر به او محبت می کنند، برای این است که احساس می نماید ممکن نیست پدر هر دو را دوست بدارد; یا اگر اسباب بازی و چیزی از این نوع در کار است، احساس می کند فقط همین یکی است و دست یابی به مثل آن امکان ندارد.البته این مساله در سال های اولیه رشد ناآگاهانه یا نیمه آگاهانه است، ولی در سال های بالاتر، به دلیل آگاهی بیش تری که فرد نسبت به حالات خود پیدا می کند، با دید وسیع تری به امکانات موجود در جهان می نگرد; یعنی این بار بدبینی و کج فکری هنگام حسادت به نظام عالم و خدای متعال تغییر جهت می دهد; فرد وسعت فضل الهی را انکار می کند و یا فکر می نماید خدا او را دوست نداشته که فلان نعمت را به او نداده است.به همین دلیل، در بعضی روایات، ریشه «حسادت » ، کفر و انکار فضل الهی ذکر شده است. ⁽²⁵⁾ با توجه به ریشه حسادت، می توان راه های فکری و عملی برای رفع حسادت پیشنهاد کرد.

در فرهنگ اسلام (قرآن کریم، روایات اهل بیت علیهم السلام و کلمات دانشمندان اخلاق) ، برای جبران ضعف شناختی بزرگ سالان که منجر به حسادت می شود، راه های متعددی وجود دارد که در ذیل، به برخی از آن ها اشاره می شود:

الف - توجه به رحمت و حکمت خدای متعال: توجه به گستردگی نعمت ها ⁽²⁶⁾ و نیز کمت خدای متعال، که هر کاری را از روی حکمت انجام می دهد، می تواند چاره بدبینی در حسود باشد.اگر نعمت های الهی را به دریایی از آب شیرین و گوارا تشبیه کنیم، هیچ کس بر سر سیراب شدن از آن، به دیگری حسد نخواهد برد.از سوی دیگر، محدودیت هایی که در بهره مندی از این دریای عظیم وجود دارد به دلیل حکمت هایی است که خداوند در اداره این عالم به کار گرفته است.توجه به این دو مطلب زمینه را برای قناعت و راضی بودن فرد به آنچه از امکانات برایش فراهم شده آماده می کند و او را از حسادت نسبت به نعمت هایی که در دست دیگران است، باز می دارد.

توجه به کمال نبودن بهره مندی مادی - که غالبا موضوع حسادت است - و توجه به فضیلت صبر بر تلخی محرومیت ها و نیز تلاش برای به دست آوردن خواسته ها از راه صحیح، از دیگر اندیشه های سودمند برای مبارزه با حسادت است.اسلام پیروان خود را همواره به بی اعتنایی نسبت به آنچه در دست مردم قرار دارد ⁽²⁷⁾ و بی ارزش شمردن و اصالت ندادن به بهره مندی های مادی و بسنده نمودن به قدر کفایت همراه با پاکی و عفاف، دعوت نموده است. ⁽²⁸⁾

ب - توجه به موقعیت ها و امکانات شخصی: علاوه بر توجه به گستردگی نعمت های الهی در این جهان مادی و محدود و توجه به نعمت های فراوانی که خداوند، به هر یک از ما داده است، توجه به آنچه را که حسود به صورت بالفعل دارد، می تواند راه عملی دیگری برای مبارزه با حسادت باشد; ⁽²⁹⁾ همین که فرد محاسبه کند «من چه نعمت های زیادی دارم که دیگران ندارند و می توانم با تلاش و به کارگیری توان خود، بیش از این هم به دست آورم » ، او را کمک می کند تا ریشه حسادت را در درون خود بخشکاند.

ج - توجه به ضررهای حسادت: تلقی حسادت به عنوان یک بیماری خطرناک، می تواند زمینه را برای درمان آن فراهم آورد.همان گونه که گذشت، حسد موجب ضررهای بدنی و نیز رنج و اندوه فراگیر و طولانی می شود.توجه به این که حسادت پیش از فرد مورد حسادت، اولین ضربه و مهلک ترین آن ها را بر حسود وارد می آورد ⁽³⁰⁾ و او را اسیر غم و اندوه می سازد، می تواند به عنوان زنگ بیدار باش مورد توجه قرار گیرد.

راه های عملی درمان حسادت در بزرگ سالی

با وجود آن که ریشه حسادت فکری است، ولی کسی که به حسادت مبتلا شده غیر از رسیدگی به جنبه های فکری و شناختی، باید با آثار بدی که حسادت به وجود آورده است - مانند نفرت و کینه - نیز به مقابله برخیزد و این تنها با اندیشه اصلاح نمی گردد، بلکه باید از نظر عملی هم روش هایی را برای از بین بردن آثار نامطلوب حسادت به کار بندد.در این جا، با توجه به نصایح و سخنان اندیشمند بزرگ اخلاق، مولی محسن کاشانی، راه های مبارزه با حسادت در دو مرحله بیان می شود:

مرحله اول: تمرین بر ترتیب اثر ندادن به حسادت و رفتار بر ضد آن; مثلا، فرد به جای بدگویی، آگاهانه به مدح و ثنای طرف مقابل بپردازد و به جای تکبر، تواضع نسبت به او را در پیش گیرد.

مرحله دوم: ایجاد رابطه عاطفی مثبت بین خود و فرد مورد حسادت; به این صورت که وقتی حسود رفتار خود را اصلاح کند، طرف مقابل این مساله را درک خواهد کرد و دلش نسبت به او نرم می گردد و زمینه روانی مناسبی برای محبت و دوستی فراهم می شود.واکنش طبیعی فرد مورد حسادت در این هنگام، نیکی و احسان خواهد بود. بدین سان، حسود نیز به سمت احسان و نیکی تمایل پیدا می کند و زمینه توافق قلبی و برطرف شدن حسادت و از بین رفتن آثار روانی نامطلوب آن فراهم می گردد. ⁽³¹⁾ این روشی است که - به طور کلی - قرآن کریم برای رفع کینه ها در روابط بین افراد پیشنهاد می کند. ⁽³²⁾

ناگفته نماند که برای ریشه کن شدن حسادت، اطرافیان و اجتماع نیز وظایفی دارند و باید به فرد کمک کنند; زمینه های بروز حسادت و رفتارهای حسادت آمیز را از میان بردارند تا تلاش های شخصی هر کس برای غلبه بر هیجان حسادت به ثمر برسد و جامعه ای باصفا و دارای آرامش روانی مطلوب داشته باشیم.

پی نوشت ها:

1- jealousy.

2- Hurlock, Child Development, P. 203 .

3- Sibling rivalty.

4- Gardner Development In Early Childhood, P. 242.

5- Hurlock Developmental psychology, P 138.

6 و 7- علی اکبرشعاری نژاد، روان شناسی رشد، ص 455

8- آقاجمال خوانساری، شرح فارسی غررالحکم، ج 4، ص 531

9- ر.ک.به: ایلینگورث، کودک و مدرسه، ترجمه شکوه نوابی نژاد، ص 36

10- غبطه اگر به حسادت نینجامد، خود مذموم نیست و این مساله مورد توجه دانشمندان اخلاق اسلامی قرار داشته است.به عنوان نمونه، مرحوم فیض کاشانی در کتاب محجة البیضاء، ج 5، ص 325، می فرمایند: اگر فرد از برخورداری دیگری از نعمتی احساس رنج نکند و علاقه به سلب آن از او نداشته باشد، اما از این که خودش را برخوردار از آن نعمت نمی بیند ناراحت باشد و دوست بدارد که خود نیز مانند او دارای آن نعمت باشد، به چنین حالتی «غبطه » می گویند که ناپسند هم نیست.

11- محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج 73، ص 256

12- direct responces.

13- Hurlock Child Development, P. 204.

14- محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 73، ص 251

15- indirect responses.

16- Ibid.

17- محمدباقر مجلسی، پیشین، ص 251: «للحاسد ثلاث علامات: یغتاب اذا غاب، یتملق اذا شهد و یشمت بالمصیبة »

18- آقا جمال خوانساری، پیشین، ج 1، ص 17: امام علی علیه السلام: «الحسد یذیب الجسد.»

19- محمدباقر مجلسی، پیشین، ص 256

20- محمدباقر مجلسی، پیشین، ص 250: امام علی علیه السلام: «اقل الناس لذة الحسود.»

21- همان، ص 252: امام علی علیه السلام: «لایطمعن الحسود فی راحة القلب.»

22- ایلینگورث، پیشین، ص 93

23- علاءالدین هندی، کنزالعمال، ج 16، ص 444: رسول خداصلی الله علیه وآله: «اتقوالله و اعدلوا بین اولادکم...».

24- یوسف: 5

25- محمدباقر مجلسی، پیشین، ص 255: امام صادق علیه السلام: «الحسد اصله من عمی القلب وجحود فضل الله تعالی و هما جناحان للکفر.»

26- «و ان تعدوا نعمت الله لا تحصوها» (ابراهیم: 34) ; «الهم انی اسالک برحمتک التی وسعت کل شی ء» (شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، دعای کمیل).

27- سید رضی، نهج البلاغه، قصارالحکم، ص 343: امام علی علیه السلام: «الغنی الاکبر الیاس عما فی ایدی الناس.»

28- محمدمحمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 6، ص 364: امام علی علیه السلام «ینبغی لمن عرف نفسه ان یلزم القناعة و العفة.»

29- در این زمینه قرآن کریم می فرماید و اما بنعمة ربک فحدث

30- محمدباقر مجلسی، پیشین، ص 255: امام صادق علیه السلام: «الحاسد مضر بنفسه قبل ان یضر بالمحسود.»

31- ملامحسن کاشانی، محجة البیضاء، ج 5، ص 342

32- فصلت: 34