چکیده
طبق بررسی هایی که اخیرا صورت گرفته است، ایران تخمینا با دارا بودن پانصد هزار نسخه خطی، مقام نخست را از این لحاظ در جهان حائز است. احراز این مقام، توجّه بیشتر به نسخه های خطّی را ضروری می نماید و باید در این باره تمهیدات بسیار اندیشیده شود و تلاش های گسترده تحقّق یابد. کتابخانه ها، مراکز پژوهشی و علمی و فرهنگی و... با طرح برنامه های وسیع، صحیح و دقیق می توانند از بروز بحران برای نسخه های خطّی در دهه های بعد جلوگیری کنند و در شناخت، حفاظت و احیاءِ هر چه بهتر و بیشتر این ذخایر معنوی، توفیق بسیار حاصل کنند. برنامه ریزی هایی که از جانب کتابخانه ها و... می تواند برای نسخه های خطّی صورت گیرد، عبارتند از: شناسایی مجموعه های خطّی و اختصاص بودجه بیشتر جهت فراهم آوری و خرید نسخ خطی، ترغیب و تشویق اهدا کنندگان و فروشندگان نسخه های خطی به کتابخانه و مراکز معتبر دولتی، ایجاد دوره های آموزشی جهت فهرست نگاری کتب خطّی و نسخه شناسی، برگزاری و تشکیل میزگردهای تخصّصی در موضوعات فهرستنویسی، کتابشناسی، نسخه شناسی و برنامه های نرم افزاری ویژه نسخه های خطّی، یکسان سازیِ شیوه های فهرست نگاری نسخ خطی با ایجاد کمیته های کارشناسی. ایجاد ارتباط میان کتابخانه ها و مراکز معتبر داخلی و خارجی جهت تبادل میکروفیلم نسخه های خطی و انتقال تجربیات در زمینه شیوه های فهرست نویسی و آموزش، دایر کردن آزمایشگاهای تخصّصی در جهت شناخت عناصر مختلف نسخه شناسی همچون مرکب، رنگ، کاغذ و... تشکیل انجمن صنفی فهرست نگاران، مرمّت کاران، مصحّحان و....
کلید واژه: نسخه های خطی، نسخه شناسی، فهرست نویسی، مرمت، خرید نسخه های خطی، آموزش فهرست نویسی، میکروفیلم.
تا به حال چنین مطرح می شد که کشور ترکیه با داشتن حدود 000,300 نسخه خطی، اوّلین رتبه را در دنیا از حیث تعداد نسخه های خطی دارد؛ و تعداد نسخه های خطی موجود در ایران نیز نزدیک به رقم موجود در ترکیه تخمین زده می شد. اما مطابق با بررسی هایی که اخیرا صورت گرفته، این تعداد در ایران نزدیک به 000,500 نسخه تخمین زده می شود. اعتماد به این تخمینِ اخیر، دو نکته را در پی خواهد داشت:
اوّل آنکه کشور ایران اوّلین رتبه را در دنیا از حیث تعداد نسخه های خطی دارد.
دوم آنکه فاصله نسخه های خطی فهرست شده در ایران با فهرست نشده بسیار است.
این دو نکته نیز تبعاتی کم و بیش خوشایند و ناخوشایندی را بدنبال دارد.
پیامد نکته اوّل اینکه برای ما ایرانیان باعث مباهات و غرور است که میراث گرانقدر دانشمندان ایرانی و اسلامی در سده های گذشته تا حدّ وسیعی در این کشور بر جای مانده است. لکن صرف بسنده شدن به این مباهات کافی نیست، بلکه تمام مراکز و مؤسسات علمی و پژوهشی داخل کشور که جمع آوری، نگهداری، سازماندهی و اطلاع رسانی این میراث گرانبها جزء وظایف آنهاست، باید عزم قوی تری را در این راستا جزم نمایند و تلاش جدی تری نمایند تا با برنامه ریزی صحیح و درست در زمینه های مختلفی همچون اعتماد سازی مجموعه داران، بالا بردن توان تخصصی و بودجه ای خود در جذب نسخه ها در گام نخست به شکل منطقی و صحیح این آثار را جمع آوری یا شناسایی کنند تا از خروج غیر قانونی آنها جلوگیری شود. در همین راستا مواد قانونی حمایت از اهدا کنندگان و فروشندگان این آثار به مراکز معتبر دولتی تصویب شود تا مجموعه داران ضمن تشویق و مبادرت به این کار، از امتیازات قانونی خاص نیز بهره ببرند. درگام بعدی راهکارهایی برای سازماندهی سریع تر و بهتر نسخه های شناسایی شده اندیشیده شود.
پیامد نکته دوم؛ تاکنون حدود 000,130 نسخه خطی داخل کشور فهرست نویسی شده است. بدون شک پس از جذب مجموعه های خطّی در مراکز و کتابخانه های معتبر داخلی و یا شناسایی اوّلیه آنها در کتابخانه های شخصی، فهرست کردن آنها امری ضروری است تا اولاً مالکیت معنوی آنها برای کشور تثبیت شود و ثانیا این امکان فراهم آید که محققان به مفاد آن آثار دسترسی پیدا کرده و آن متون را احیا کنند. واقعیت این است که تعداد فهرست نگاران نسخ خطی در داخل کشور انگشت شمار و در خارج از ایران نیز انگشت شمارتر است. ارسال گزارش های سرکنسولگری های جمهوری اسلامی ایران در کشورهایی همچون هند از وضعیت اسف بار آثار خطی فارسی کتابخانه های مشهوری همچون کتابخانه آصفیه و کتابخانه خطی دانشگاه عثمانیه در حیدرآباد هند و یا گزارش های رایزنی های فرهنگی جمهوری اسلامی از لزوم رسیدگی به نسخه های خطی فارسی و عربی در کشورهای مختلف به لحاظ شناسایی و فهرست نگاری، یا به لحاظ نگهداری و حفاظت آنها تأییدی بر این مطلب است.
بدین لحاظ، علاوه برآموزش نگهداری و مرمّت، آموزش تخصصی فهرست نویسی کتب خطی جایگاه ویژه ای پیدا می کند و تبعا عناصری همچون: شناخت علوم مختلف و سیر تاریخی آثار در علوم مختلف، تسلط به ادبیات و زبان عربی، آشنایی کامل با منابع کتابشناسی و رجالی، شناخت مقوله های نسخه شناسی، استفاده از تجربیات استادان سالخورده و بهره مندی از مزایای شیوه سنتی فهرست نویسی خطی، توجه به شیوه های نوین و نزدیک شدن به شیوه استاندارد محلی و منطقه ای با دخالت دادن برنامه های نرم افزاری خاص نسخ خطی از عوامل مهم و پایداری در فرآیند آموزش به شمار می آید. پس باید با تکیه بر نسخه های خطی در این عناصر اندیشه کنیم.
نتیجه آنکه تا زمانی که گمان می کردیم تعداد نسخه های خطی موجود در کشور تقریبا ثابت مانده و اینها کماکان در حال فهرست شدن می باشند، به این سمت منتهی می شدیم که تا آخر دهه 90 کار فهرست نویسی خطی به پایان می رسد و سپس هشدار می دادیم که از حال به فکر توسعه دادن و علمی کردن نسخه شناسی برای دهه بعد باشیم تا دچار بحران نشویم. اما اکنون که مشاهده می کنیم با شناسایی مجموعه های خطی جدید در داخل کشور، آمار موجودی سالیانه این آثار ارزشمند رو به افزایش قابل توجهی است، پس هشدار می دهیم که جذب کردن سریع این آثار در کتابخانه ها و مراکز معتبر و بالتبع حفاظت و نگهداری صحیح، سازماندهی و فهرست نویسی آنها امری حیاتی است و قطعا نیاز به برنامه ریزی دارد. با برنامه ریزی جدّی تر، صحیح تر و دقیق تر در جهات مذکور می توان از بروز بحران در دهه های بعدی برای نسخه های خطی جلوگیری نمود.
اما سهم سازمان ها و کتابخانه ها و مراکز دولتی معتبر در این برنامه ریزی ها:
1. هر کدام از آنان به سهم خود تلاش نمایند تا بودجه بیشتری را جهت فراهم آوری و خرید نسخه های خطی جذب کنند بعلاوه در فرآیند قیمت گذاری و پرداخت قیمت تسهیلات و سرعت بیشتری لحاظ گردد.
2. شناسایی، جمع آوری و خرید مجموعه های خطی داخل کشور با دقت و سرعت بیشتری انجام گیرد.
3. برنامه های متمرکزی جهت تشویق اهدا کنندگان و فروشندگان مجموعه های خطی به مراکز دولتی و معتبر تدوین و اجرا گردد.
4. میزگردهای تخصصی و کارگاه های آموزش در موضوعات فهرست نویسی، کتابشناسی، نسخه شناسی و برنامه های نرم افزاری ویژه نسخ خطی با همکاری و تعامل مراکز مذکور برگزار شود و حاصل آنها در ویژه نامه هایی (نشریات تخصصی) چاپ و منتشر شود.
5. دوره های آموزشی کوتاه مدت با هماهنگی سازمان مدیریت و دوره کارشناسی ارشد نسخ خطی با هماهنگی وزارت علوم توسط مراکز مذکور برگزار شود.
6. کمیته های کارشناسی با مشارکت مراکز مذکور تشکیل شود تا شیوه فهرست نویسی خطی و برنامه های نرم افزاری نسخ خطی آن مراکز حتی الامکان نزدیک و یا یکسان گردد.
7. تعامل مناسب بین کتابخانه ها و مراکز معتبر داخلی با کتابخانه ها و مراکز معتبر دنیا در جهت مبادله میکروفیلم، فهرست ها و انتقال تجربیات در زمینه های شیوه های فهرست نویسی و آموزش آن برقرار گردد.
8. با همکاری مراکز داخلی، آزمایشگاههای تخصصی در جهت شناخت عناصر مختلف نسخه شناسی همچون مرکب، رنگ و کاغذ و علمی کردن آنها دایر شود.
9. فهرست نویسان، کتابشناسان، قیمت گذاران، کارشناسان مرمت و آفت زدایی، کارشناسان نرم افزار و کلیه کارشناسان که به نحوی با نسخ خطی در ارتباط هستند، در ذیل تشکل غیر دولتی در کنار یکدیگر جمع شده و با حمایت مراکز دولتی در طراحی و اجرای برنامه هایی از این قبیل مشارکت نمایند.
1. عضو هیأت علمی و فهرست نویس نسخ خطی کتابخانه ملی.