چاپ نسخه برگردان(۱) مخطوطات / (طرح مقدماتی)(۲)

چکیده

یکی از کارهای شایسته و بایسته در حوزه نسخه های خطی و متن پژوهی، چاپ نسخه برگردان متون با توجّه به ارزشمندی و سودمندی آنها از لحاظ معنوی و بهره علمی، و سرانجام، گسترش ایران شناسی است. نسخه هایی که بایستگی و شایستگی نسخه برگردانی چاپی خواهند داشت، به ده گونه قابل تقسیم هستند: 1. به خطّ مؤلّف باشد. 2. کتابت آنها به زمان تألیف متن نزدیک باشد. 3. از روی خطّ مؤلّف کتابت شده باشد. 4. منحصر بفرد باشد. 5. کتابت آنها توسّط دانشمندی مشهور صورت گرفته باشد. 6. مضبوط باشد (از حیث ضبط و ربط و اسلوب کتابت و منظّم بودن عناوین وابواب و خوانا بودن کلمات من حیث المجموع و به طور کلّی واجد همه مشخّصات لازم برای اعتبار و ارزش نسخه باشد). 7. از حیث کیفیّت مربوط به ضوابط عارضی و جسمانی (Codicologie) و خصوصیّات خط شناسی و ظواهر اوراق و نشان دادن تمایزات میان نسخ مرتبط به قلمروهای مختلف فرهنگی، واجد دقایق و فواید باشد. 8. به ملاحظه دقایق رسم الخطّی، یعنی اسلوب ضبط کلمات، برای مطالعه و تحقیق تحوّلات زبان، مؤثّر و مفید باشد. 9. به خطّ کاتبان مشهور باشد. 1. از لحاظ ویژگیهای تزیینی، قابل توجّه باشد.

در این گفتار، مشخّصات 162 نسخه خطّی که به صورت نسخه برگردان در ایران و کشورهای خارجی چاپ شده، ذکر گردیده است.

کلید واژه: چاپ نسخه برگردان، آلمان، اتریش، افغانستان، امریکا، انگلستان، ایران.

دوستم محمود امید سالار، فاضل مقیم لوس آنجلس، در صدد برآمده است با سرمایه گذاری چند فرهنگ دوست ایرانی باشنده در آمریکا به چاپ سلسله ای از نسخه های خطی مهم زبان فارسی که هر یک به نوعی برای قلمرو پژوهش های ایرانی سودمند خواهد افتاد، به طور عکسی (= فاکسیمیله) اقدام کند. پاسخم این بود: نیّت خیر مگردان که مبارک فالی است.

دوبار، هر بار یک ساعتی بیش دراین باره با هم گفت وگو و همسخنی داشتیم. پس بنا به پیشنهاد ایشان بر آن شدم با توجه به ضرورت هایی که در میان هست و کیفیات متنوعی که در نُسَخ وجود دارد و با عنایت به تجربه های گذشته (بیشتر در ایران) که در همین زمینه انجام شده است، چند نکته اصلی و اساسی را در مورد نوع نسخه ها و خصوصیّتی که هر گروهی دارد، دراین سطور یادآوری کنم. چون فرموده است که آنها را به ذیل یادداشت درآورم این گزارش قلمی شد.

در انتخاب نسخه هایی که بایستگی و شایستگی نسخه برگردانی چاپی توانند داشت می باید درست سنجید که چنین کار پرهزینه و کم فروش براساس کدام معیار و میزان انجام شدنی است؛ بدین معنی که در قبال هزینه گزافی که صرف خواهد شد و طبعا شمار معدودی از کتاب عکسی به طور معمول فروش خواهد داشت، دست کم حاصل کار آن چنان باشد که از لحاظ معنوی و بهره علمی یعنی گسترش ایران شناسی نتیجه بخش باشد. بدین نیت مناسبت دارد نخست فهرستی از حدود یکصد نسخه ای که در مرحله اول می تواند به طور مسابقه دراین میدان قرار گیرد و البته همه جوانب و جهات کار و سودبخشی علمی به رسیدگی درآمده باشد تنظیم و این چنین فهرست را به چند دسته بخش کرد. البته مراد فقط نسخه های زبان فارسی است؛ عربی های تألیف ایرانیان فعلاً در این جدول و مقصود در شمار نمی آیند.

نخستین گونه از نسخه های خطیِ واجد امتیاز برای چاپ، آنها خواهد بود که به خط موءلف باشد (اتوگراف). فرض کنید از شاهنامه و رباعیات خیام و مثنوی مولانا و کلیات سعدی و دیوان حافظ نسخه هایی به دست آید که به خط سرایندگان آنها باشد. پس طبیعی خواهدبود که با چاپ کردن عکسی آنها دیگر هیچ گونه نیازی به تصحیح و مقابله و آوردن نسخه بدل و پیش کشیدن نظریات و احتمالات بجا و بیجا و روده درازی های معمولی و معتاد درباره آن متون نخواهد بود و راه بر هرگونه استنباط و اجتهادی بسته می شود. بنابرین اگر نسخه هایی به خطّ صاحبان تألیف متون اساسی مهم معتبر شناخته شود، چاپ آنها در مجموعه موردِ نظر از شایستگی خاص برخوردار تواند بود. به طور مثال آن پاره هایی از دیوان صائب که به خطّ شاعر شناخته شده و به چاپ رسیده درین رده است. هماره اقران و مشابهات آن گونه آثار را چاپ کردنی باید دانست. البته وقف نامه ربع رشیدی هم که بخش اعظم آن به خطّ مؤلف یعنی رشیدالدین فضل اللّه همدانی است در همین شمارست. این متن، هم از حیث منحصر بودن و هم از حیث خطّ مؤلف بودن خصوصیت چاپ نسخه برگردان داشته است.⁽⁴⁾

دومین گونه از نسخه های خطی فارسی که ضرورت تاریخی و فرهنگی ایجاب می کند در چنین سلسه ای به چاپ برسد، مربوط به قُدمت نسخه هاست. یعنی نسخه هایی که کتابت آنها نسبت به زمان تألیف متن نزدیک باشد. بنابراین نسخه قرن هفتم شاهنامه (مورّخ 614 ق / فلورانس) اقدم نسخ آن کتاب است،⁽⁵⁾ همان طور که نسخه مورّخ 805 حافظ نسبت به دیگر نسخ آن دیوان هنوز اقدم است. نسخه شاهنامه 214 سال نسبت به زمان تألیف آن فاصله دارد، در حالی که نسخه 805 حافظ فقط چند سالی از زمان درگذشت حافظ، (اگرچه اکنون با مقاله علی آل داود در مجله نامه فرهنگستان⁽⁶⁾ خبر از نسخه مورّخ 803 به دست آمده است).

قدیمی ترین نسخه زبان فارسی نسخه ای است از کتاب الأَبنیه عن حقائق الأَدویه که اسدی طوسی شاعر (د: 465 ق) آن را به سال 447 ق کتابت کرده⁽⁷⁾. بنابرین آن نسخه کهن ترین نسخه موجود زبان فارسی است و قُدمتی نزدیک به هزار سال دارد و تاکنون آن را اقدم نسخ خطی فارسی می دانیم و احتمال داده می شود متن موجود در چنین نسخه ای نزدیک تر به سخن و نوشته موءلف باشد و در آن تصرف کمتر روی آور شده باشد.

تردید نیست چاپ این گروه از نسخه ها به طور طبیعی و در نظر اول فایده بخش تر از نسخ دیگر است و از نسخ پرجلوه ای که جنبه هنری، متنی، رسم الخطّی خواهند داشت برای محقق و مصحح کارآمدتر تواند بود.

سومین گونه از نسخه های خطی فارسی، آنها تواند بود که از روی خطّ مؤلف کتابت شده باشد. در صورتی که نسخه خط موءلف در دست نباشد و قرائن و دلائل روشن سازد که ادعای کاتب درست است، این نسخه اعتبار خاص می یابد. البته هرچه فاصله میان تاریخ تألیف و تاریخ کتابت کم تر باشد اعتبار نسخه بیش می شود. همچنین است نسخه هایی که بر مؤلف قرائت شده باشد، مانند معیار الأَشعار مورّخ 702 ق که اظهار شده خواجه آن را مقابله کرده است.

چهارمین گونه از نسخه های خطی فارسی که می باید چاپ عکسی آنها مورد توجه قرار گیرد منحصر بفرد بودن آنهاست. این جنبه البته ممکن است به مرور ایّام و با پیدا شدن نسخه های تازه یاب خدشه پذیر شود. بدین معنی نسخه ای که امروز منحصر بفرد در شمار می آید، فردا که نسخه ای دیگر از آن متن در گوشه ای به دست آمد، دیگر آن نسخه پیشین نسخه یگانه نیست. کما اینکه الأبنیه عن حقایق الأدویه خطّ اسدی طوسی تا موقعی که محمّدتقی دانش پژوه نسخه دیگری از آن را نیافته بود (یعنی حدود بیست و پنج سال پیش) نسخه منحصر بود.⁽⁸⁾ البته نسخه تازه یاب نتوانست الأبنیه خطّ اسدی را از اهمیت بیندازد، زیرا نسخه تازه یافته نسبتا جدیدنویس است. به علاوه نسخه خطّ اسدی به ملاحظه آنکه به خطّ یکی از اشهر و اولین شعرای زبان فارسی است، واجد خصوصیّت به تمام معنی است و هم اینکه از نظر رسم الخط قدیم و شیوه نگارش دقایقی را دربردارد که همیشه ماندنی است. اگر نسخه های دیگری از آن دستیاب شود، بسیار بعید می نماید که نسخه خطّ اسدی از اعتبار بیفتد، مگر آن که الأبنیه به خطّ موءلفش از گوشه ای به در آید. چون خطّ رودکی و فردوسی و شاعران نخستین را در دست نداریم این نسخه برای ما نموداری است و نشانه ای روشن از اسلوب خطوطی که میان شاعران آن عصور متداول بوده.⁽⁹⁾

نسخه یگانه تاریخ سیستان هم همان سرنوشت را یافت؛ یعنی نسخه دومی پیدا شد که اگرچه بسیار تازه نویس است به هر حال دارای اختلافاتی است.⁽¹⁰⁾

نسخه جغرافیای حدود العالم من المشرق الی المغرب تألیفِ 372 ق و کتابتِ 656 ق که یک بار چاپ نسخه برگردان از آن شده است (در مسکو) و چند بار چاپ حروفی، هنوز نسخه منحصر است.

اوراقی از نسخه ناقص وامق و عذرا ی عنصری که به تصادف از لای جلد چرمین مندرس نسخه کتابی به در آمد، فعلاً خصوصیت منحصر بودن را دارد. چون چاپ نسخه برگردان از آن شده، می توان در کمّ و کیف آن درست دقیق شد و بر خصائص رسم الخطی آن دست یافت.

به هر تقدیر، نسخه های یگانه ارزشی بیش بها دارند، مانندِ مجمل التّواریخ و القصص (تا چندی پیش)، وقف نامه ربع رشیدی،⁽¹¹⁾ دفتر دلگشا و آنهایی که تاکنون به چاپ عکسی نرسیده اند می توانند در اولویت قرار گیرند. بعضی هم که چاپِ عکسی شده است و امروز نسخه های آنها بسیار کمیاب است باز باید چاپ نسخه برگردان بشود مانند حدود العالم.

پنجمین گونه، نسخه هایی است که کتابت آنها توسط دانشمندی انجام شده باشد. چاپ چنین نسخه ها از لحاظ نشان دادن اسلوب رسم الخط دانشمندان و یادگار ماندن خط آنان در روزگار، خالی از اهمیت نیست. به طور مثال چاپ نسخه برگردان ترجمه صور الکواکب (تألیف عبدالرحمان صوفی) که ترجمه و کتابت آن به خواجه نصیرالدین منسوب شده است برای چنین منظوری مفید بوده است. چاپ نسخه معراج نامه ابن سینا به خطّ مجعول و منسوب به امام فخر رازی هم از این مقوله درشمار آمده.⁽¹²⁾ همچنین است نسخه اشجار و اثمار بخاری به خطّ عبید زاکانی مورّخ 767 ق متعلق به کتابخانه ملّی ملک (تهران) که هنوز چاپ نشده است.

ششمین گونه، نسخه های «مضبوط» است، یعنی آنهایی که از حیث ضبط و ربط و اسلوب کتابت و منظم بودن عناوین و ابواب و خوانا بودن کلمات من حیث المجموع و به طور کلی واجد همه مشخصات لازم برای معتبر بودن نسخه باشد و از وَجَنات این گونه نسخه ها برآید که می توان به طور اطمینان بخشی به آنها اتکا داشت. از این قبیل است الأغراض الطبیّه ، ذخیره خوارزمشاهی ، دیوان ذوالفقار شروانی که اگرچه نسخه های دیگری از آنها هست، اما نسخه های چاپ برگردانشان از جلال و کمال خاصی برخوردارند و ارزش نسخه برگردانی را داشته اند.

هفتمین گونه، نسخه هایی است که از حیث کیفیّت مربوط به ضوابط عارضی و جسمانی نسخه (Codicologie) و خصوصیات خطّ شناسی و ظواهر اوراق (Paleographie) و نشان دادن تمایزات میان نسخه های مرتبط به قلمروهای مختلف فرهنگی، واجد دقایق و فوایدی است. به طور مثال از نسخه مثنوی معنوی (چاپ شده در مونیخ آلمان به سال 1932م) باید نام آورد که به خطّ عبدالکریم بن میرملکی است و از حیث نمودن نوعِ خطّ نستعلیقِ مرسوم کتابت هندوستان و طرز تنظیم و آراستگی مغتنم است، ولی اهمیت متنی ندارد.

هشتمین گونه، نسخه هایی است که به ملاحظه دقایق رسم الخطّی یعنی اسلوب ضبط کلمات (مخصوصا پیوستگی و گسستگی آنها) و مشکول بودن کلماتی نظیر سُوار، جُوان، چُنان، بُبُرید و هم چنین نحوه آوردن حروف فارسی (پ، چ، ژ، گ) و تحولاتی که کاتبان در نوع و شکل ضبط این حروف داده اند، و نیز ضبط کلماتی که به ذال فارسی تا حدود قرن نهم مرسوم بود، چاپ کردنشان وسیله مطلوبی برای مطالعه و تحقیق تحولات زبان تواند بود.⁽¹³⁾

نهمین گونه، نسخه های خوش نوشته است. یعنی آنها که به خطّ کاتبان مشهور به کتابت درآمده و ممکن است از حیث متن شناسی بی ارزش باشند و بسا که چنین است، ولی به مناسبت زیبایی خطّ و سرمشق قرار گرفتن آن چاپ شدنی است. مانند نسخه رباعیات خیام به خطّ میرعماد و کلیات سعدی به خطّ حجابِ شیرازی، یا گلستان سعدی متعلق به کتابخانه سلطنتی که آن را به خطّ یاقوت منسوب کرده اند.

دهمین گونه، نسخه های آرایشی است از حیث به کار گرفتن تذهیب و ترصیع و تشعیر ممتاز در آنها و سرلوحه و شمسه و ترنج داشتن و جدول بندی و دندان موشی بودن میان سطور و دیگر کارهای تزیینی گاه این گونه نسخه ها تصویر هم دارند. دو نمونه ممتاز از این دست نسخه های شاهنامه بایسنغری و شاهنامه طهماسبی است که اولی در تهران و دومی در امریکا طبع شده است.⁽¹⁴⁾

در چاپ نسخه های خطی که به طور عکسی (لوحی) نسخه برگردان انجام می شود دو منظور ممکن است وجود داشته باشد: یکی نشر آنها به اعتبار یکی از خصوصیات ده گانه است. در این مورد متنْ مورد نظر نیست که در چه باب و مطلب است، کیفیات و اعتبارات نسخه مدّ نظر قرار گرفته است.

دیگر نشر آنها به مناسبت خود متن است. در این مورد می باید دقت خاص در انتخاب نسخه به کار برد که متنْ اصیل تر، کامل تر و درست تر باشد و طبعا در این موارد دقت در شجره نقل نسخه ها وجوب پیدا می کند. اگر نسخه خطّ موءلف به دست نباشد، باید آن نسخه ای را که نزدیک تر به عصر موءلف و مضبوط است، برای این گونه کار انتخاب کرد.

نکته پایانی سنجش نسخه ها از بابت موضوع هایی است که امروزه برای رشته ایران شناسی در درجه اهمیت بالاتری است و می باید در هر یک از موضوع های تاریخ و جغرافیای تاریخی، ادبیات منظوم و منثور و علوم ادبی، فلسفه و معارف اسلامی، علوم (محض و عملی و خرافی) و عجائب و غرائب، فهرستی باتوجه به موادّ ده گانه از نسخه ها فراهم ساخت و از میان آنها نسخه های واقعاً مهم را برگزید.

مطلب دیگری که ضرورت دارد گفته شود این است که همه نسخه های چاپ شده به طور چاپ سنگی (lithography) و نسخه هایی که به خط کاتبان کتابت شده ولی به طور گراوری به طبع رسیده، در حکم چاپ های نسخه برگردان است. البته فرقی باید قایل شد میان آن چه از قدیم مانده است و امروز عکسی چاپ می شود تا آنچه به قصد چاپ شدن توسط کاتب به نوشته درمی آید و به فاصله کمی به چاپ می رسد. و اکنون هم از خوشنویسان معاصر چنین کتابهایی چاپ می شود.

برای آنکه معلوم باشد که پیش از این چه کتاب هایی به طور عکسی چاپ شده و مقصود و منظور از چاپ هر یک چه بوده است، سعی شده است از حافظه فهرستی تنظیم و ارائه کنم و امید است کتابدار علاقه مندی مشخصات کتاب شناختی آنها را تهیه و الحاق کند.

آن چه فعلاً به یادم می آید که از متون زبان فارسی به طور نسخه برگردان چاپ شده اینهاست که فهرستشان را می آورم. ضمنا می باید این جدول را یک بار به ترتیب سنواتی کتابت و یک بار به ترتیب سنواتی چاپ به تنظیم درآورد تا معلوم شود پسی و پیشی هر یک به چه زمانی برمی گردد. البته نسخه برگردان های متون عربی که در جهان انجام شده بسیار است و بدانها اشارتی نمی رود، زیرا مورد نظر ما نسخه های فارسی است.

آلمان

1. اوصاف الاشراف موءلف: نصیرالدین طوسی، به اهتمام نصراللّه تقوی، برلن، 1306 (خط میرزا حسین خان سیفی عماد الکتّاب، قرن چهاردهم). 2. خطای نامه موءلف: علی اکبر خطایی، به اهتمام فوءاد سزگین (F. Sezgin) و اکهارد نویباور (E. Neubauer)، فرانکفورت، 1994 (قرن دهم). 3. شرف نامه موءلف: عبداللّه مروارید، به اهتمام هانس روبرت رویمر (H. R. Roemer)، ویسبادن، 1951 (مورّخ 958). 4. شمس الحسن موءلف: تاج سلمانی، به اهتمام هانس روبرت رویمر، ویسبادن، 1956 (خط محمّد بروسوی، مورّخ 881). 5. مثنوی معنوی موءلف: جلال الدین رومی، به اهتمام غلام یزدانی، مونیخ، 1932 (خطّ عبدالکریم بن میرملکی قرن دوازدهم).

اتریش

6. الأبنیه عن حقائق الأدویه موءلف: ابومنصور موفق بن علی هروی، به اهتمام تالبوت (Ch. H. Talbot)، گراتس، 1972 (خطّ علی بن احمد الاسدی الطوسی الشاعر، مورّخ 447). 7. جامع التواریخ (بخش اوغوز) موءلف: رشیدالدین فضل اللّه همدانی، به اهتمام کارل یان (Karl Jahn)، وین، 1969 (قرن هشتم). 8. جامع التواریخ (بخش چین) موءلف: رشیدالدین فضل اللّه همدانی، به اهتمام کارل یان (Karl Jahn)، وین، 1971 (قرن هشتم). 9. جامع التواریخ (بخش افرنج) موءلف: رشیدالدین فضل اللّه همدانی، به اهتمام کارل یان (Karl Jahn)، وین، 1977 (قرن هشتم).

افغانستان

10. بوستان موءلف: سعدی شیرازی، کابل (مطبعه ماشین خانه)، بی تاریخ، در زمان امیر حبیب اللّه خان (خط میرعماد؟). 11. چند برگ تفسیر قرآن عظیم با مقدمه غلامرضا مایل هروی، کابل، 1351 (قرن ششم؟). 12. کلیات اشعار حکیم سنائی غزنوی (حدیقه، سیرالعباد، کارنامه، تحریم القلم، غزلیات)، به کوشش علی اصغر بشیر، کابل، 1356 (خط قرن هفتم).

امریکا

13. شاهنامه فردوسی به اهتمام مارتین دیکسن (M. Dickson) و وِلش (S. C. Welch)، کمبریج، 1981، معروف به شاهنامه هوتون (The Houghton Shahnama)، میان 937 927.

انگلستان

14. اسناد و فرامین منتشر نشده قاجاری به اهتمام محمّدعلی کریم زاده تبریزی، لندن، 1368 (خط قرن سیزدهم). 15. بوستان موءلف: سعدی شیرازی، به کوشش پلاتز (J. T. Platts)، لندن، 1891 (آن را ندیده ام، به نقل هانری ماسه (H. Massé) ص ×II در بخش بیبلیوگرافی کتاب احوال سعدی). 16. تاریخ جهانگشا (بخشی از آن) موءلف: عطاملک جوینی، با مقدمه دنیسن راس (D. Ross)، لندن، 1931 (مورّخ 690). 17. تاریخ گزیده موءلف: حمداللّه مستوفی، به اهتمام ادوارد براون، لندن، 1910 (خط زین العابدین بن محمّد کاتب شیرازی، مورّخ 857). 18. دستور الملوک موءلف: ناشناخته، به اهتمام ولادیمیر مینورسکی، لندن، 1943 (قرن دوازدهم). 19. دیوان ذوالفقار شروانی با مقدمه ادوارد ادواردز (E. Edwards)، لندن، 1934، (خط علی بن موسی بن حسن بن علی یعرف بمامیری (؟)، مورّخ 745). 20. سنگلاخ موءلف: محمّد مهدی خان استرآبادی، به اهتمام و مقدمه کلاوسن (G. Clauson)، لندن، 1960 (مورّخ 1188). 21. لوایح موءلف: عبدالرحمن جامی، به کوشش و مقدمه وینفیلد (E. H. Whinfield) و میرزا محمّدخان قزوینی، لندن، 1928 (قرن یازدهم). 22. مکارم الاخلاق موءلف: غیاث الدین بن همام الدین محمّد خواندمیر، به اهتمام تورخان گنجه ای، لندن، 1979 (مورّخ 965).

ایران

23. آتشکده مؤلف: لطفعلی بیگ آذر بیگدلی، به اهتمام جعفر شهیدی، تهران، 1337 (خط علی متخلص به: شیدا تویسرکانی، مورّخ 1247). 24. الأبنیه عن حقائق الأدویه (بخش هایی از آن) موءلف: ابومنصور موفق بن علی هروی، با مقدمه مجتبی مینوی، تهران، 1344 (خط اسدی طوسی شاعر، مورّخ 447). 25. الأغراض الطّبیة و المباحث العلائیة موءلف: زین الدین اسماعیل بن حسن جرجانی، با مقدمه پرویز ناتل خانلری، تهران، 1345 (مورّخ 789). 26. انجمن خاقان موءلف: فاضل خان گروسی، با مقدمه توفیق سبحانی، تهران، 1376 (خط کاتب الحضرة السلطانی متخلص به عشرت، محمدمهدی الفراهانی ملک الکتّاب، مورخ 1237). 27. بوستان سعدی خطّ احمد قوام السلطنه، زیر نظر ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1380. 28. بیاض تاج الدین احمد وزیر با مقدمه های ایرج افشار و مرتضی تیموری، اصفهان، 1353 (مورّخ 782). 29. بیاض فرامین و احکام صفوی با مقدمه ایرج افشار، مندرج در فرهنگ ایران زمین، جلد 23، تهران، 1357 (قرن دوازدهم). 30. پندنامه ( یحیویه ) موءلف: حسنعلی گرّوسی امیرنظام، به اهتمام نصراللّه تقوی، تهران، 1316، و به اهتمام م. سعید وزیری، تهران، 1366 (خط امیرنظام، قرن چهاردهم). 31. تجارب السلف موءلف: هندو شاه صاحبی نخجوانی، به مقدمه و اهتمام امیر سید حسن روضاتی، اصفهان، 1361 (نوشته در هرات، مورّخ 846). 32. تحفة الملوک بی مؤلف. با مقدمه علیرضا انیسی. تهران، 1377 (خط میرعماد، مورّخ 1019) (گنجینه کتب و نفائس خطی کاخ گلستان، ش 3). این متن همان تحفة الوزراء چهل بابی است که پس از این می آید. 33. تحفة الوزراء بی مؤلف، به اهتمام نصراللّه تقوی. تهران 1314 (خطّ میرعماد) 34. ترجمه تاریخ طبری (تا سال 132) موءلف: ابوعلی محمّد بلعمی، با مقدمه مجتبی مینوی، تهران، 1345 (خطّ اسحق بن محمّد بن عمر بن محمّد شروانی، مورّخ 586). 35. ترجمه صور الکواکب موءلف: عبدالرحمن صوفی، ترجمه نصیرالدین طوسی، با مقدمه پرویز ناتل خانلری، تهران، 1348 (منسوب به خطّ نصیرالدین طوسی، مورّخ 647). 36. ترجمه قانون موءلف: ابن سینا، ترجمه ملاّ فتح الله ابن فخرالدین، تهران، بی تا (از روی چاپ 1306 لکهنو). 37. ترجمه کتاب الأیضاح موءلف: ابومنصور عبدالقاهر تمیمی، ترجمه ابوالفتوح منتجب الدین اسعد بن محمود اصفهانی، با مقدمه احمد گلچین معانی، تهران، 1347 (متن عربی به خط علی بن خلیل تاجر، مورّخ 728. ظاهرا ترجمه فارسی هم به خط اوست). 38. ترجیع بند موءلف: هاتف اصفهانی، خطّ حسین سیفی عمادالکُتّاب، به اهتمام محسن صبا، تهران، 1339 (قرن چهاردهم). 39. تفسیر قرآن (جلد اوّل) موءلف: ابوبکر عتیق نیشابوری سورآبادی، تهران، 1353 (شاید قرن هشتم). 40. تفسیر قرآن پاک (جزوی) با مقدمه مجتبی مینوی، تهران، 1345 (حدود 450). 41. تفسیر قرآن کریم موءلف: ابوبکر عتیق نیشابوری سورآبادی، با مقدمه مجتبی مینوی، تهران، 1345 (خط محمود بن گرگین بن کرگسار ترکی، مورّخ 523). 42. تنکسوق نامه یا طب اهل خطا موءلف: رشیدالدین فضل اللّه همدانی، به اهتمام مجتبی مینوی، تهران، 1350 (خط محمّد بن احمد معروف به قوام کرمانی در 713). 43. تنکلوشا (یا) صور درج با مقدمه رکن الدین همایونفرخ، تهران، 1357 (خط محمّدتقی بن حاجی محمّد مشهدی در 1074). 44. جُنگ مرتضی قلی شاملو با مقدمه ایرج افشار و احمد منزوی، تهران، 1382 (به خط مؤلف، مورّخ 1069). 45. جوامع الحکایات و لوامع الروایات (پانزده باب) موءلف: سدیدالدین محمّد عوفی، به سعی محمّد رمضانی، تهران، 1335 (مورّخ 715). 46. جهانگشای نادری موءلف: مهدی خان استرآبادی، با مقدمه عبدالعلی ادیب برومند، تهران، 1371. 47. چراغان (جغرافیای بیدگل) موءلف: محمّدرضا بن جعفر وصاف، مندرج در فرهنگ ایران زمین، جلد 24، تهران، 1358 (قرن سیزدهم). 48. چند رباعی خیام به اهتمام محسن صبا، تهران، 1331 (خطّ میرعماد). 49. چند غزل از دیوان حافظ به اهتمام محسن صبا، تهران، 1340 (خطّ محمّدحسین شیرازی کاتب السّلطان، قرن سیزدهم). 50. چند غزل اصیل از دیوان حافظ به اهتمام بدری آتابای، تهران، 1344 (قرن نهم). 51. حل مشکلات معینیه موءلف: نصیرالدین طوسی، به اهتمام محمّدتقی دانش پژوه، تهران، 1335 (مورّخ 658، ولی دست خوردگی دارد و موءخرتر است). 52. خمسه نظامی با مقدمه های جمال الدین شیرازیان و محمّدتقی دانش پژوه، تهران، 1368 (مورّخ 718). 53. دیوان اشراق آصفی زیر نظر ذبیح اللّه صفا، تهران، 1347 (قرن دوازدهم). 54. دیوان حافظ به اهتمام رکن الدین همایونفرخ، تهران، 1367 (چاپ کننده که مالک نسخه است آن را مورّخ 805 معرفی کرده است، ولی غالبا آن را موءخر می دانند). 55. دیوان حافظ به اهتمام شمس الدین خلخالی، تهران، 1369 (مورّخ 827). 56. دیوان حافظ به اهتمام عبدالعلی ادیب برومند، تهران، (خطّ میرعماد معرفی شده است). 57. دیوان شرفشاه دولائی به اهتمام دکتر محمّدعلی صوتی، تهران، 1358 (قرن نهم). 58. دیوان صائب با حواشی و تصحیح شاعر، به اهتمام کریم امیری فیروزکوهی، تهران، 1345 (قرن یازدهم). 59. دیوان صائب با مقدمه های منوچهر مرتضوی و میر ودود سیدیونسی، تبریز، 1357 (گفته شده به خطّ شاعرست. تاریخ 1081 دارد). 60. دیوان صائب با مقدمه های منوچهر مرتضوی و میرودود سیدیونسی، تبریز، 1356 (قرن یازدهم). 61. دیوان وثوق موءلف: حسن وثوق، با مقدمه ایرج افشار، تهران، 1363 (به خط شاعر، قرن چهاردهم). 62. ذخیره خوارزمشاهی موءلف: زین الدین اسمعیل بن حسن جرجانی، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1355 (مورّخ 603). 63. رباعیات حکیم عمر خیام به کوشش غلامحسین مراقبی، تهران، 1378 (خط سیف اللّه صاحب قلم افشار، 1315 شمسی). 64. رحله حجازیه یا سفرنامه مکه موءلف: میرزا علی خان امین الدوله، با مقدمه نصراللّه تقوی، تهران، 1328 (خط موءلف). 65. رساله در موسیقی مؤلّف: علی بن محمّد بنائی معمار، با مقدّمه تقی بینش، تهران، 1368 (خطّ مؤلّف، مورّخ 888). 66. الرسالة المعینیة ر.ک: حلّ مشکلات معینیّه. 67. رصدخانه مراغه موءلف: علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، به اهتمام ایرج افشار، تهران، 1356 (مورّخ 1276 ظ) 68. رضوان المعارف الالهیة مجموعه رسائل شاه نعمة اللّه ولی، تهران، بی تاریخ، حدود 1340 (خط محمّد مظفر بن حکیم در سال های 1066 تا 1087). 69. روضة المنجّمین موءلف: شهمردان ابی الخیر رازی، به اهتمام جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1368 (مورّخ 610، قسمتی از آن به خط دیگر و تکمیل شده). 70. زال و رودابه خطّ محمود حکیم بن وصال شیرازی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، با همکاری انجمن خوشنویسان، 1383. 71. السّامی فی الأسامی موءلف: ابوالفتح احمد بن محمّد میدانی، با مقدمه جعفر شهیدی، تهران، 1345 (مورّخ 601). 72. سفرنامه تبریز موءلف: میرزاعلی سررشته دار، مندرج در فرهنگ ایران زمین، مجلد 23، تهران، 1357 (مورّخ 1288). 73. سفینه تبریز گردآوری و خطّ ابوالمجد محمّد بن مسعود تبریزی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1381 (تاریخ کتابت: 723 721 ه . ق). 74. سوره مائده از قرآن کوفی کهن با ترجمه استوار پارسی به اهتمام احمدعلی رجائی، مشهد، 1350 (محتملاً قرن پنجم)، بار دیگر به اهتمام علی رواقی ضمیمه آینه میراث. 75. شاهنامه فردوسی معروف به فلورانس، با مقدمه علی رواقی، تهران، 1369 (مورّخ 614). 76. شاهنامه فردوسی همراه ظفرنامه حمداللّه مستوفی، به اهتمام نصرت اللّه رستگار، تهران، 1378 (خط محمود بن سعید بن عبداللّه الحسینی). 77. شاهنامه فردوسی معروف به بایسنغری، با مقدمه مهدی بیانی، تهران، 1350 (خط جعفر بایسنغری، مورّخ 833). 78. شاهنامه فردوسی همراه با خمسه نظامی، از روی نسخه سده 8 ق. با مقدمه دکتر فتح الله مجتبایی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1379 ش. 1077 ص. 79. شجره طیبه موءلف: حسین رضوی کاشانی، مندرج در فرهنگ ایران زمین ، مجلد 23، تهران، 1357 (مورّخ 1332). 80. صد کلمه از حضرت امیر (ع)؛ با ترجمه منظوم فارسی در بین سطور. به اهتمام علیرضا انیسی. تهران، 1375 (خط عبدالجبار اصفهانی، مورخ 1029) (گنجینه کتب و نفائس خطی کاخ گلستان، ش 1). 81. صراط السطور موءلف: سلطانعلی مشهدی، با ترجمه مقدمه کاستیگوا، به اهتمام کریم کشاورز، تهران، 1356 (قرن دهم). 82. ظفرنامه موءلف: حمداللّه مستوفی قزوینی، به اهتمام نصرت اللّه رستگار، تهران، 1378 (مورّخ 807). 83. قرآن قدس به اهتمام علی رواقی، دو مجلد، تهران، 1364، مؤسسه فرهنگی شهید محمّد رواقی. 84. عدة العقول و عمدة المعقول فی ایضاح مبانی الاصول موءلف: فضل بن احمد بن خلف بخاری، به اهتمام نجیب مایل هروی، مشهد، 1371 (قرن هفتم). 85. عشره کامله موءلف: وقار شیرازی، به کوشش محمود طاووسی، شیراز، 1360 (خطّ حکیم و فرهنگ، پسران وصال شیرازی قرن چهاردهم). 86. فایده زیارت موءلف: رشیدالدین فضل اللّه همدانی، چاپ شده در کتاب گلزار تألیف عبدالحجة بلاغی، تهران، 1350، (خط قرن هشتم). چاپ دیگر با مقدمه ایرج افشار، مندرج در فرهنگ ایران زمین ، مجلد 23، تهران، 1357. 87. قلعه کرفتو تألیف و خطّ عبدالمجید ملک الکلامی، با یادداشت ایرج افشار، مندرج در فرهنگ ایران زمین، مجلد 23، تهران، 1357 (مورّخ 1323 قمری). 88. قواعد دفاتر و سیاق تألیف و خط سلمان فراهانی بیانی، با یادداشت ایرج افشار، مندرج در فرهنگ ایران زمین، مجلد 23، تهران، 1357 (قرن سیزدهم). 89. کتابچه عرض کلام اللّه و کتب کتابخانه مبارکه سرکار فیض آثار با یادداشت محمود مرعشی، مندرج در میراث اسلامی ایران، مجلد هشتم، قم، 1377 (قرن سیزدهم). 90. کتاب های درسی قدیم تألیف و خطّ فضلعلی مولوی، با یادداشت ایرج افشار، مندرج در فرهنگ ایران زمین، مجلد 23، تهران،1357 (قرن چهاردهم). 91. کلیات سعدی تهران، 1373 (خطّ حجاب شیرازی). 92. گزاره ای از بخشی از قرآن کریم (تفسیر شنقشی، قسمتی از سوره بقره) به اهتمام محمّدجعفر یاحقی، تهران، 1355 (خط قرن ششم). 93. گلستان سعدی به اهتمام بدری آتابای، تهران، 1346 (منسوب به خطّ یاقوت مستعصمی، با تاریخ 668). 94. لبُّ الحساب موءلف: علی بن یوسف بن علی منشی (قرن ششم)، با مقدمه جمال الدین شیرازیان، تهران، 1368 (قرن هشتم). 95. مثنوی معنوی با مقدمه نصراللّه پورجوادی، تهران، 1371 (خطّ محمّد بن عبداللّه قونوی ولدی، مورّخ 677). 96. مجمل الأقوال فی الحکم و الامثال مؤلف: احمد بن احمد بن احمد دمانیسی سیواسی، به کوشش ایرج افشار و محمود امید سالار، تهران، 1381 (به خطّ مؤلف، مورّخ 693 ه). 97. مجمل التّواریخ و القصص به کوشش ایرج افشار و محمود امید سالار، تهران، 1379 (به خطّ محمّد بن طایکوی، مورّخ 751). 98. المختارات من الرسائل من انشاء الصّدور و الافاضل شاید گردآوری کاتب، به اهتمام و مقدمه ایرج افشار، تهران، 1355 (خط محمود بن بختیار اتابکی، مورّخ 693). 99. مدینة الأدب موءلف: عبرت نائینی (محمّدعلی مصاحبی)، تهران، 1376 (قرن چهاردهم، خط موءلف). 100. مرقع خطوط با مقدمه علیرضا انیسی، تهران، 1377 (خطّ میرعماد، گنجینه کتب و نفایس خطی کاخ گلستان، شماره 4). 101. معراج نامه موءلف: ابن سینا، به اهتمام محسن صبا، تهران، 1331 (خطّ محمّد بن عمر رازی، مورّخ 584). 102. معراج نامه موءلف: ابن سینا، همراه دو رساله عربی دیگر او، المبدأ و المعاد و الادویة القلبیة، مشهد، 1375 (خط قرن هفتم). 103. معیار الأشعار موءلف: نصیرالدین طوسی، با مقدمه محمّد فشارکی، اصفهان، 1363 (خط ابن متویه یوسف، مورّخ 702). 104. المناجات الألهیات از حضرت امیر(ع). با زیرنویس فارسی، به اهتمام فخرالدین نصیری امینی تهران، [بی تا]. (خط عبدالحق بن محمد سبزواری، مورّخ 908). 105. مناجات انصاری موءلف: خواجه عبداللّه انصاری، به کوشش محسن صبا، تهران، ؟؟13 (خط میرعماد). 106. مناجات حضرت امیر با ترجمه فارسی زیر سطور، به اهتمام حبیب یغمائی، تهران، 1326 (خطّ احمد بن معتمدالسلطنه، مورّخ 1311ق. کاتب قوام السلطنه است که بعدها رئیس الوزراء شد). چاپ دیگر. در خاطرات یغمائی. به اهتمام ایرج افشار. تهران. 1372. چاپ دیگر، به اهتمام غلامحسین مراقبی، تهران، 1378. 107. مناجات حضرت امیر با مقدمه علیرضا انیسی. تهران، 1377 (خطّ میرعماد، مورخ 1010) (گنجینه کتب و نفایس خطی کاخ گلستان، ش 2). 108. منطق الطیر موءلف: فریدالدین عطار نیشابوری، با مقدمه نصراللّه پورجوادی و پیه مونتسه (A. M. Piemontese)، تهران، 1373 (خط نصیر بن حسن المکّی، مورّخ 857). 109. نامه تألیف و خطّ حسین سمیعی ادیب السلطنه، با مقدمه ابراهیم نبیل سمیعی، تهران، 1345 (قرن چهاردهم). 110. نامه فرهنگیان موءلف: عبرت نائینی (محمّدعلی مصاحبی)، تهران، 1377 (خط موءلف، قرن چهاردهم). 111. نمونه ای از قرآن مجید به خط ثلث و ترجمه پارسی با مقدمه احمدعلی رجائی، مشهد، 1349 (قرن ششم؟). 112. وقف نامه ربع رشیدی (الوقفیة الرشیدیة بخط الواقف فی بیان شرائط امور الوقف و المصارف) موءلف: رشیدالدین فضل اللّه همدانی، با مقدمه مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران، 1350 (به خط واقف، مورّخ 709 و با یادداشت های مورّخ 715). 113. هزار حکایت صوفیان و... به کوشش ایرج افشار و محمود امید سالار، تهران، 1382 (مورّخ 883 ه).

پاکستان

114. اسوءله و اجوبه رشیدی موءلف: رشیدالدین فضل اللّه همدانی، به اهتمام دکتر رضا شعبانی، اسلام آباد، 1371 (کتابت نیمه اول قرن هشتم). 115. تکملة الاصناف (لغت عربی به فارسی) موءلف: علی بن محمّد ادیب کرمینی مستوفی، اسلام آباد، 1363 (خط قرن هفتم). 116. جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل) تألیف میان 955 948، با مقدمه اللّه دتا مضطر، اسلام آباد، 1364 (خط قرن دوازدهم). 117. دیوان حزین لاهیجی نسخه تصحیح کرده شاعر، با مقدمه ممتاز حسن، کراچی، 1971 (خط محمّدرضا در قرن دوازدهم). 118. دیوان حافظ با مقدمه ممتاز حسن، کراچی، 1971 (خط محمود بن حسن نیشابوری، مورّخ 894). 119. دیوان صائب با بعضی غزلیات به خط منسوب به صائب در حاشیه، با مقدمه ممتاز حسن، کراچی، 1971 (خط قرن یازدهم). 120. دیوان صائب با مقدمه ممتاز حسن، لاهور، 1971 (قرن یازدهم، گفته شده به خط شاعر است). 121. رساله [ خط ] موءلف: میرعلی تبریزی، با مقدمه محمّد عبداللّه جغتایی، لاهور، 1969 (خط رضاقلی ادیب، قرن سیزدهم). 122. قران السعدین موءلف: امیر خسرو دهلوی، با مقدمه احمد حسن دانی، کراچی، 1355 (ناقص قرن یازدهم). 123. لمحات من نفحات القدس موءلف: شیخ محمّد عالم صدیقی علوی، با مقدمه محمّد نذیر رانجها، کراچی، 1365 (مورّخ 1251). 124. مثنوی واله و سلطان موءلف: شمس الدین فقیر دهلوی، با مقدمه ممتاز حسن، کراچی، 1971 (خط محمّد رفیع، مورّخ 1162). 125. مثنوی وامق و عذرا موءلف: عنصری، با مقدمه محمّد شفیع لاهوری، لاهور، 1966 (قرن پنجم هجری). 126. منشآت موءلف: حسن خان شاملو، با مقدمه ریاض الاسلام، کراچی، 1971 (قرن یازدهم).

ترکیه

127. الاوامر العلائیه فی الأمور العلائیه موءلف: حسین بن محمّد المنشی الجعفری روغدی (ابن بی بی)، به اهتمام عدنان صادق ارزی، انقره، 1956 (قرن هفتم). 128. تاریخ آل سلجوق به اهتمام فریدون نافذ اوزلوق، استانبول، 1952 (قرن هشتم). 129. ترجمان البلاغه موءلف: محمّد بن عمر الرادویانی، به اهتمام احمد آتش، استانبول، 1949 (خط ابوالهیجا اردشیر بن دیلمسپار النجمی القطبی الشاعر، مورّخ 507). 130. رسائل سیاق 1. قانون السعاده از فلک علاء تبریزی، 2. سعادت نامه از همو، 3. رساله فلکیه از عبداللّه بن محمّد بن کیا مازندرانی، 4. شمس الحساب از علی شیرازی. (بنا به گفته والتر هینتس در مقدمه صفحه 2 Die Resale-ye Falakiyye ، به تصحیح والتر هینتس، ویسبادن، 1952، این چهار رساله در استانبول به اهتمام احمد زکی ولیدی طوغان چاپ شده است، 1937). 131. کلیات دیوان مولانا حامدی به اهتمام ارتایلن (I. H. Ertaylan)، استانبول، 1949 (مورّخ 884). 132. کلیات دیوان قبولی به اهتمام ارتایلن، استانبول، 1948 (مورّخ 880). 133. مثنوی معنوی موءلف: جلال الدین محمّد بلخی، چاپ استانبول (خط محمّد بن عبداللّه قونوی ولدی، مورّخ 677).

روسیه و شوروی سابق

134. بدایع الافکار فی صنایع الاشعار موءلف: کمال الدین حسین واعظ کاشفی، به اهتمام رحیم مسلمانقلف، مسکو، 1977 (مورّخ 987). 135. بدایع اللغه موءلف: طالع ایمانی (؟)، مسکو، 1961 (تألیف و خط 1117). 136. تاریخ احمدشاهی موءلف: محمود الحسینی المنشی بن ابراهیم جامی، به اهتمام دوست مراد سید مرادوف، دو جلد، مسکو، 1974 (قرن سیزدهم). 137. تاریخ بدخشان به اهتمام آ. بولدیرف، 1959، (خط میرزا فضل علی بیک سرخ افسر در 1325). 138. تاریخ سلاطین منغیتیه موءلف: میرزا عظیم دبیر معروف به سامی، به اهتمام ل. م. یپیفانوا، مسکو، 1962 (به خط موءلف، قرن سیزدهم). 139. جهان نامه موءلف: محمّد بن نجیب بکران، به اهتمام برشچفسکی، مسکو، 1960 (خط مسعود بن محمّد بن مسعود کرمینی، مورّخ 663). 140. حدود العالم من المشرق الی المغرب موءلف: ناشناخته، به اهتمام و. بارتلد، لنین گراد، 1930 (خط عبدالقیوم بن حسین بن علی فارسی، مورّخ 656). 141. دستور الملوک موءلف: خواجه سمندر ترمذی، مسکو، 1971 (خط محمّد خانقاهی، مورّخ 1107). 142. دفتر دلگشا موءلف: صاحب، به اهتمام رسول هادی زاده، مسکو، 1965 (قرن دهم). 143. رباعیات خیام به اهتمام رستم علی یف و محمّد نوری عثمانف، مسکو، 1959 (ظاهرا مجعول خط غیاث الدین محمّد بن یوسف بن علی، منسوب به سال 604). 144. رساله موسیقی موءلف: عبدالرحمن جامی، زیر نظر بولدیرف، تاشکند، 1960 (قرن یازدهم). 145. رساله وجود موءلف: عمر خیام، به اهتمام بوریس روزنفیلد، مسکو، 1962 (در مجموعه رسائل خیام آمده). 146. شرف نامه شاهی موءلف: حافظ تنیش ابن میرمحمّد بخاری، مسکو، 1983 (قرن یازدهم). 147. صراط السطور موءلف: سلطانعلی مشهدی، به اهتمام گ. ای. کاستیگوا، مسکو، 1957، چاپ شده در مجموعه «شرقیه» (7) II. در تهران هم تجدید چاپ شده است (خط موءلف، قرن دهم). 148. ظفرنامه تیموری موءلف: شرف الدین علی یزدی، به اهتمام عصام الدین اورنبایف، تاشکند، 1972 (قرن یازدهم). 149. ظفرنامه خسروی موءلف: ناشناخته، با مقدمه اسماعیل رحمت اف (خط مؤلف، قرن سیزدهم). 150. فرهنگ زفان گویا و جهان پویا موءلف: بدر ابراهیم، به اهتمام س. ا. بایفسکی، مسکو، 1974 (خط عرب نسفی، مورّخ 1023). 151. مجموع التواریخ موءلف: ملا سیف الدین ابن شاه عباس اخسی کندی، به اهتمام ع. طاهرجان زاده، لنین گراد، 1960 (قرن دوازدهم). 152. منتخب التواریخ موءلف: محمّد حکیم خان، به اهتمام احرار مختار اف، دوشنبه، 1985 (مورّخ 1260). 153. نامه عالم آرای نادری موءلف: محمّد کاظم، به کوشش البیوا، سه جلد، مسکو، 1966 (مورّخ 1216). 154. نامه های دست نویس عبدالرحمن جامی از مرقع علی شیر نوایی، به اهتمام عصام الدین اورنبایف، تاشکند، 1982 (خط موءلف، قرن نهم). 155. نوروز نامه موءلف: عمر خیام (منسوب به او)، به اهتمام بوریس روزنفیلد، مسکو، 1962 (جزو رسایل چاپ شده است).

سوئیس

156. دیوان امیرشاهی با مقدمه امیرمهدی بدیع، سویس (شاید: لوزان)، 1340 (مورّخ 990).

لهستان

157. آداب الحرب و الشجاعه موءلف: محمّد بن منصور (مبارک شاه فخر مدبر)، به اهتمام A. Zajaczkowski، ورشو، 1969 (ناقص، قرن دهم).

هلند

158. تاریخ شیخ اویس موءلف: ابوبکر القطبی الاهری، به اهتمام وان لون (J. B. van Loon)، لاهه، 1954، (قرن هشتم). 159. تاریخ نیشابور موءلف: حاکم نیشابوری، ترجمه محمّد بن حسین نیشابوری، به اهتمام ریچارد فرای (R. N. Frye)، لاهه، 1965 (قرن نهم). 160. جامع التواریخ (بخش هند) موءلف: رشیدالدین فضل اللّه همدانی، به اهتمام کارل یان (K. Jahn)، لاهه، 1965 (مورّخ 717). 161. جامع التواریخ (بخش هند) موءلف: رشیدالدین فضل اللّه همدانی، به اهتمام کارل یان (K. Jahn)، لاهه، 1965 (مورّخ 883).

هندوستان

162. دیوان حافظ به اهتمام نذیر احمد، دهلی نو، 1367 (مورّخ 813). 163. دیوان حافظ نسخه شاهان مغلیه، با مقدمه عابد رضا بیدار، پتنه، 1992 (قرن دهم).

---

1. این ترکیب را به جای «فاکسیمیله» (= چاپ عکسی) آورده ام. آن را به قیاس با «عکس برگردان» پیشنهاد می کنم؛ کلمه ای که جا افتاده است، اگر چه شاید ساخته پرداخته کاغذفروش های بازار بین الحرمین باشد، چه عیب دارد.

2. تحریری از نامه ای است به محمود امیدسالار، مندرج در مجله بخارا، ش 3، آذر و دی 1377، صص 228 234.

3 استاد پیشین دانشگاه.

4. اخیرا دیده شد خانم مریم تفضّلی فهرستی از نسخه های خطی که به خط مؤلف است یا مؤلف یادداشتی یا اجازه ای در آن نوشته است تا آخر قرن هشتم را(که درایران شناخته شده) در جلد اول نسخه پژوهی به کوشش آقای ابوالفضل حافظیان (قم، 1383) با عنوان «نسخه های اصل از سده چهارم تا هشتم هجری» چاپ کرده اند. در نظر ایشان نسخه «اصل» آن است که به خط مؤلف باشد یا نشانی از خطّ او در آن دیده شود. دیگران ظاهرا گاهی «اصل» را به جای «اساس» هم در متون تصحیحی ذکر کرده اند.

5. A. M. Piemontese: "Nuova buce su Firdowsi uno shahnama datato 614 H". Annali, 40 (1980), 1-38, 189-242.

6. «کهن ترین نسخه دیوان حافظ مورّخ 803 هجری»، نامه فرهنگستان، 30 (1376) ش 1: صص 41 50.

7. مقاله محمّد قزوینی: «قدیمی ترین کتاب در زبان فارسی حالیه»، بیست مقاله قزوینی، جلد اول، به اهتمام ابراهیم پورداود. بمبئی، 1307، صص 48 54.

8. محمّدتقی دانش پژوه: «الابنیة عن حقایق الادویة»، راهنمای کتاب، 9 (1345):صص 491 493.

9. از خطوط اهمّ بزرگان آن اعصار چند کلمه به خطّ ابن سینا پشت نسخه ای خطی به عربی باقی است که یادگار مالکیّت او بر آن نسخه است. مرحوم محمّد قزوینی آن را ضمن مقاله ای معرفی کرده است. بیست مقاله او، جلد دوم، به اهتمام عباس اقبال، تهران، 1313، صص 277 282 دیده شود.

10. مقاله ای درباره آن به زبان روسی انتشار یافت.

11. البته باید گفت نسخه بسیار تازه نویسی که از روی نسخه منحصر بفرد نوشته شده، در کتابخانه ملی ملک موجود است که به هیچ وجه از اهمیت نسخه اصلی کاسته نمی شود. هنوز هم به اعتباری باید آن نسخه را در حکم منحصر دانست.

12. نسخه ای هم از دیوان قطران به خط انوری حدود چهل سال پیش توسط دکتر مهدی بیانی در مجله یغما 3 (1329)، صص 465 474 معرفی شد که بعد مجعول بودن آن مسلّم شد. مجتبی مینوی در مقاله «کاپوسنامه فرای» مندرج در مجله یغما 9 (1335)، صص 449 465، 481 495 شجره این رشته از نسخه ها را شناسانده است.

13. دکتر جلال متینی چند مقاله در همین زمینه در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد، سال سوم (1346)، صص 159 206 و سال چهارم (1347)، صص 135 162 و سال هفتم (1350)، صص 249 283 و سال دوازدهم (1355)، صص 1 18 نوشته است. بعضی از چاپ کنندگان متون هم در مقدمه های خود به ذکر خصوصیات رسم الخطی نسخه ها پرداخته اند.

14. این توضیح را اینک که مقاله گذشته ام تجدید چاپ می شود بیفزایم که دانشمند مشهور مصری آقای رشدی راشد در مقاله محققانه ای که راجع به خصائص متون در مؤسّسه الفرقان (1999) قرائت کرد، متون را در هفت گونه شناساند به این ترتیب: متن غایب متن مستتر متن ناقص متن ملخص یا مختصر متن کامل در یک دستنویس منحصر به فرد متن کامل در دستنویسهای متعدد نسخه مادر یا دستنویس مؤلف ترجمه مقاله ایشان به قلم سوسن سلیم زاده در نسخه پژوهی دفتر اول (قم 1383)، صص 191 223 درج شده است.