اشاره
«سمرقند» تاریخی کهن و درخشان دارد. این شهر در اوایل قرن دوم هجری، اسلام را به عنوان کامل ترین دین و غنی ترین فرهنگ،پذیرفت.
در سال 56 هجری، معاویه، سعید بن عثمان را فرمانروای خراسان ساخت و سعید، سمرقند را بخشی از قلمرو خود کرد. در سالهای 91و 92 ه . ق «قتیبه » وارد این سرزمین شد. در این عصر، به دستور وی بناهای اسلامی پایه گذاری گردید.
سمرقند تا قرن 19 بخشی از قملرو سلاطین ایرانی شمرده می شد.
حدود 126 سال قبل، یعنی سال 1252 خورشیدی، زیر سلطه حکومت روسیه، قرار گرفت.
این دیار، امروزه یکی از شهرهای مهم کشور ازبکستان است.
سمرقند، در طول تاریخ اسلام، خود یکی از حوزه های بزرگ «خراسان بزرگ » بوده است و دانشمندان نام آوری در آن بالیده اند که محمد بن مسعود عیاشی یکی از آن عالمان وارسته است.
آفتاب سمرقند در میان عالمان و بزرگان سمرقند، که هریک به نوعی در گسترش اسلام در «ما وراء النهر» یعنی آن سوی «جیحون »نقش بسزایی داشتند، به نام ستارگانی بر می خوریم که در عصرخود، آفتاب مشرق اسلامی بوده اند.
محمدبن مسعود عیاشی سمرقندی در شمار این ستارگان جای دارد.
این دانشمند در قرنهای سوم و چهارم هجری می زیست; معاصر علامه کلینی(ره) بود و در سال 329 هجری حیات داشت.
تاریخ از محل تولد، سال ارتحالش، قبیله و زادگاهش نامی به میان نیاورده است. آنچه می خوانید، نهایت تلاش نگارنده در باره «آفتاب سمرقند» است.
محمد بن مسعود از قبیله «عیاشی » بود و در سرزمین «ما وراءالنهر» چشم به جهان گشود. پدرش «مسعود بن محمد بن عیاشی »،«سمرقندی » شهرت داشت. محمد پس از سالها تحصیل در محضربزرگان شیعه و سنی سمرقند با مبانی مکتب تشیع آشنا شد. وقتی محمد حق را دریافت، با نادیده گرفتن موقعیت اجتماعی خود، به محفل محبان «اهل بیت (علیهم السلام ») شتافت. و در گروه رادمردان شیعه خاور، قرار گرفت. محمد بن مسعود، عارفی وارسته بود و در فقه، اصول، فلسفه، ادب، حدیث، رجال، کلام، معانی،حکمت، هیئت، طب و ریاضی، استاد کل به شمار می آمد. تا جایی که گروهی، وی را استاد «کلینی »، عالم بزرگ شیعه، دانسته اند.
عیاشی سمرقندی از نگاه دیگران بزرگی این مرد گمنام، که مروج اندیشه های شیعی در خاور شمرده می شد، چنان بود که بسیاری از دانشمندان جهان اسلام، لب به ستایش وی گشاده اند. بخشی از گفتار دانشوران در باره این بزرگمرد، چنین است:
1- ابن ندیم بغدادی: «... محمد بن مسعود عیاشی از مردم سمرقند... و از فقهای شیعه امامیه است. در فزونی دانش، یگانه روزگار خود بوده، در نواحی خراسان، مقام و منزلتی بس عالی داشته است... 173 جلد کتاب براساس مکتب تشیع و پنج جلد کتاب بر اساس فقه اهل سنت و سیره خلفا، نوشته است. تعداد کتب او 208 جلد است که 27 جلد آن درگرد باد روزگار از میان رفته است.»
2- نجاشی: « اواز چهره های درخشان شیعه است...»
3- شیخ طوسی: «... عیاشی در میان دانشمندان مشرق خراسان و ماوراء النهر،از لحاظ علم و فضل، از همه علمای زمان خود فزونی دارد.»
4- آقا بزرگ تهرانی: «... او از استادان کشی (صاحب رجال معروف) است. »
5- علامه طباطبایی در پیشگفتاری که در سال 1380 ه . بر تفسیر عیاشی نگاشته، او را این گونه، معرفی می کند: «... یکی از بهترین تفسیرهایی که از علمای پیشین ما بر جای مانده، کتاب تفسیر منسوب به شیخ ما عیاشی رحمه الله علیه است... . بهترین تفسیری است که از روزگاران پیش در موضوع خود،تالیف شده ویکی از موثق ترین آثار تفسیری است.. . . سمرقندی ازدانشمندان و چهره های درخشان شیعه است. او در تجدید حیات علمی شیعه، سعی بلیغ مبذول داشت... .»
6- محدث قمی: «... او یکی از بزرگان مکتب شیعه است که در نوجوانی به فقه اهل بیت، بصیرت یافت... و از شاگردان علی بن الحسین بن فضال وجمعی دیگر از استادان بلند آوازه کوفه، بغداد و قم شمرده می شود و در راه پیشرفت مکتب «رسالت » و «نبوت »، تمام ثروت خود را که از پدر به او، ارث رسیده بود، در طبق اخلاص نهاد.»
7- آیة الله سید حسن صدر: «... عیاشی از بزرگان شیعه است که در کثرت تالیف و تصنیف،شهرت به سزایی دارد... او در طبقه و ردیف «ثقه الاسلام کلینی »و از علمای قرن سوم است...»
8- صاحب ریحانة الادب: «... او (عیاشی) در علم، فضل وادب، تبحر و تنوع علمی، یکتای زمان خود بوده است. او در علوم مختلف طب، قیافه، فقه و... بیش از 200 جلد کتاب دارد.. .»
استادان عیاشی
سمرقندی در طول عمر پربارش به سرزمینهای مختلف جهان اسلام مانند ری، قم و بغداد، مسافرت کرد و از دانشمندان و علمای بزرگ عصر خویش بهره برد. بی تردید یاد آوری نام آن استادان،می تواند ما را در شناخت جایگاه دانشور پارسای سمرقند، یاری دهد. بر اساس کتابهای تاریخی، نام شماری از استادان محمد بن مسعود، چنین است: 1- علی بن فضال 2- عبد الله بن محمد بن خالد طیالسی 3- محمد بن یزداد رازی 4- محمد بن احمد نهدی 5- قاسم بن هشام لولو (از اصحاب امام حسن عسکری(ع)) 6- علی بن عبد الله بن مروان 7- اسحاق بن محمد بصری (از اصحاب امام هادی و امام عسکری (علیهماالسلام)) 8- ابراهیم بن محمد بن فارس (از اصحاب امام هادی و امام عسکری (علیهماالسلام)) 9- جبریل بن احمد فاریابی 10- جعفر بن احمد بن ایوب سمرقندی، (ابن تاجر) 11- علی بن محمد بن فروزان قمی 12- محمد بن نصیر کشی 13- احمد بن منصور خزاعی 14- احمد بن عبد الله علوی 15- علی بن علی خزاعی 16- علی بن قیس قومسی 17- محمد بن عیسی بن عبید یقطینی 18- فضل بن شاذان نیشابوری 19- محمد بن احمد بن نعیم، (ابو عبد الله شاذانی) 20- عبد الله بن خلف 21- حسین بن عبد الله قمی 22- حمدویه بن نصیر 23- علی بن محمد بن عیسی 24- عبد الله بن میمون 25- علی بن حسین 26- یوسف بن سخت بصری (از اصحاب امام عسکری (ع)) 27- محمد بن ابراهیم بن محمد بن فارس 28- عبد الله بن حمدویه بیهقی; (از اصحاب امام عسکری(ع)) 29- ابو علی محمد بن احمد بن حماد مروزی 30- ابوعباس بن عبد الله بن سهل بغدادی 31- سلیمان بن جعفر 32- حسین بن اشکیب سمرقندی
شاگردان آفتاب
آفتاب سمرقند، پس از گذراندن مراحل مختلف علوم اسلامی و بهره جستن از دریای کلام اهل بیت (علیهم السلام)، به سمرقند باز گشت تا بذر فرهنگ تشیع را در قلب لطیف مردم این سامان بپاشد وحرکت تشیع را جانی تازه بخشد.او در این راه، تمام هستی اش رادر کف اخلاص نهاد، میراث پدر را به مصرف رساند و حتی خانه اش راوقف شاگردان و دانش پژوهان ساخت. رهاورد تلاشها و ایثارهای این دانشور برجسته، شاگردان بسیاری است که هریک، از ستارگان آسمان دانش و پارسایی شمرده می شوند. نام شماری از این نیکبختان،عبارت است از: 1- شیخ ابوعمر کشی (صاحب رجال معروف) 2- حیدر بن محمد سمرقندی (از علما و محدثان بنام شیعه درسمرقند و بلخ) 3- جعفر بن محمد (فرزند عیاشی) 4- احمد بن عیسی بن جعفر علوی 5- احمد بن یعقوب سنائی 6- احمد بن صفار 7- ابراهیم (جنوبی) 8- جعفر بن ابی جعفر سمرقندی 9- ابونصر احمد بن یحیی 10- حسین بن نعیم سمرقندی 11- حسین غزال کنتحی 12- حسن کرمانی 13- زید بن احمد خلقی 14- یزوکی 15- سعد صفار 16- بکر کرمانی 17- جعفر بن محمد ابوالقاسم 18- قاسم بن محمد رازی 19- عبد الله صیدلانی 20- محمد بن یحیی 21- محمد بن یوسف کرمانی 22- علی بن حسنویه کرمانی 23- عبد الله بن طاهر حلوانی 24- عمرو خیاط 25- علی ابو اسماعیل دهقان 26- محمد بن طاهر جمهور 27- محمد بن شعیب بوحاکنی 28- محمد بن بلال معلم 29- لیث بن نصر 30- محمد بن یوسف بن یعقوب جعفری 31- ابو نصر بن یحیی فقیه 32- ابو طالب مظفربن جعفر بن محمد 33- ابو الحسین 34- ابوبکر قناتی 35- ابو علی وارثی 36- ابونصر خلقانی 37- ابو عبد الله بقال 38- ابو جعفر بن ابی عوف بخاری 39- محمد بن فتح معلم
حاصل عمر آفتاب
بی شک، سمرقندی از نادر کسانی است که هم امتی را در یک جامعه پروراند و هم تالیفاتی بسیار گرانسنگ و پرمایه از خود به یادگار نهاد. او در نشر و تبلیغ مکتب تشیع نقشی موثر و اساسی داشت و به حق از پایه گذاران مکتب تشیع در مشرق زمین به شمارمی آید. آن دانشمند وارسته در راستای هدف الهی خویش، کتابهای بسیاری به رشته نگارش کشید. احکام، اقتصاد، طب، هیئت، نجوم،کلام، ادعیه، زیارات، حقوق، تاریخ و. .. محور کتابهای او شمرده می شود.
متاسفانه امروزه، همه آن آثار گرانبها از میان رفته است و جزیک اثر ناقص، چیزی باقی نمانده است. گوهر گرانقدر برجای مانده از محمد بن مسعود در موضوع تفسیر است و «تفسیر عیاشی » شهرت دارد. ابن ندیم، شیخ طوسی و دیگران در کتب رجالی خود نام بخشی از کتابهای این شخصیت وارسته را چنین ذکر کرده اند: کتاب صلوه، کتاب مناسک، کتاب حج، کتاب عالم و متعلم، کتاب دعوات، کتاب طلاق، کتاب ولایت فقیه، کتاب سجود قرآن، کتاب طب،کتاب رویا، کتاب نجوم، کتاب قضا، کتاب قبله، کتاب جزیه وخراج، کتاب زهد، کتاب مکه، کتاب غیبت، کتاب سیره انبیاء، کتاب سیره اوصیاء، کتاب دلایل ائمه، کتاب کعبه، کتاب باطن قرآن،کتاب بهشت و دوزخ، کتاب حقوق، کتاب ایمان، کتاب رجعت، کتاب فضائل قرآن، کتاب نوادر، کتاب کسوف و خسوف.
عیاشی سمرقندی، علاوه بر کتابهایی که بر اساس عقاید و آرای تشیع و سیره اهل بیت(علیهم السلام) نگاشته، حدود 7 کتاب نیز براساس روایات اهل سنت، در خصوص سیره خلفا، به رشته تحریر درآورده است.
قابل توجه دانش پژوهان و محققان محترم: خانه مطبوعات، امور فرهنگی آستانه مقدسه قم واحد نشریات کتابخانه آستانه مقدسه قم در جوار کریمه اهلبیت(حضرت معصومه(س)) یکی از منابع تحقیق و پژوهشهای علمی وفرهنگی می باشد.
این مرکز از سالیان دور محل نگهداشت انواع نشریات داخلی ونشریات ادواری شامل: روزنامه، ماهنامه، فصلنامه و ... با موضوعات متنوع اجتماعی،سیاسی، فرهنگی و مذهبی بوده است. در راستای اطلاع رسانی وهمکاری هرچه بیشتر در زمینه فعالیتهای پژوهشی واحد کتابخانه آستانه مقدسه آمادگی دارد در کلیه ایام هفته به استثنای ایام تعطیل محققان محترم را یاری نماید.
ساعات مراجعه: صبحها از ساعت 8 الی 13.
نشانی: میدان آستان، کتابخانه حضرت معصومه (س)
