ادبیات مهدوی؛ غفلتها و کاستیها

گفت وگو با رضا بابایی
رئیس انجمن قلم حوزه

اشاره :

در اینکه جامعه ما در عصر حاضر پیش از هر زمان دیگر نیازمند تبیین و تشریح عالمانه باور مهدوی است، هیچ تردیدی نیست. همچنین در این نکته که برای ترویج و تبلیغ فرهنگ انتظار باید از همه رسانه های نوشتاری، شنیداری، گفتاری و از همه قالبها و شکلهای مختلف ارائه پیام استفاده نمود، جای هیچ ابهامی وجود ندارد. اما متأسفانه وقتی به ارزیابی وضع موجود می پردازیم درمی یابیم که برای تحقق آنچه گفته شد قدمهای زیادی برداشته نشده و نهادها، مؤسسات و مراکز پژوهشی، فرهنگی و تبلیغاتی و همچنین اهل تحقیق و اصحاب ادب و هنر چنانکه باید و شاید رسالت خود را در این زمینه انجام نداده اند.

از جمله قالبهایی که بسیار می تواند در تبلیغ و ترویج فرهنگ مهدوی مؤثر باشد، قالب ادبی، اعم از شعر، قطعه، داستان و... است که متأسفانه کمتر بدان پرداخته شده و آثار فاخر و برجسته در این زمینه بسیار اندک و محدود است.

برای بررسی غفلتها و کاستیهایی که در ادبیات ما در زمینه تولید آثار ناب و جذاب مهدوی وجود دارد، به بهانه تأسیس «انجمن قلم حوزه» سراغ آقای رضا بابایی رئیس این انجمن رفتیم، و در این باره با ایشان به گفت وگو نشستیم.

آنچه در پی خواهد آمد حاصل این گفت وگو است که امیدواریم مورد توجه شما واقع شود.

بسیار ممنونیم که دعوت ما را برای گفت وگو درباره ادبیات مهدوی پذیرفتید. اگر مایلید بحث را از اینجا آغاز کنیم که «انجمن قلم حوزه» چیست و چرا تأسیس شد؟

بسم اللّه الرحمن الرحیم. من هم از شما تشکر می کنم که این گفت وگو را بانی و موجد بودید. سالها است که عده ای از دوستان اهل قلم و فعالان ادبی حوزه، در اندیشه تأسیس مرکزی برای متمرکز کردن فعالیتهای ادبی حوزه بودند. آنچه این تصمیم را به تأخیر می انداخت و زمانه و زمینه مساعد را در اختیار ما نمی گذاشت، فقدان بانی بود. تا اینکه در اواسط سال گذشته معاونت پژوهشی حوزه، هزینه های اولیه و تعریف سازمانی انجمن را در مجموعه خود، قبول کرد. البته همه دوستان و کسانی که عضویت انجمن را پذیرفتند، بیشتر دوست داشتند که انجمن از هر نهاد و مرکزی، مستقل باشد؛ اما به دلایل بسیاری چنین آرمانی، فعلاً در دسترس ما نیست. به هر روی دعوت معاونت پژوهشی، اجابت شد و نخستین جلسات انجمن تشکیل شد. سپس در اردیبهشت سال جاری، اولین مجمع عمومی انجمن با حضور دهها تن از صاحبان قلم و ادیبان حوزه تشکیل شد. در این مجمع، چند تصمیم مهم گرفته شد که یکی انتخاب اعضای هیئت مدیره بود و دیگری ترسیم کلی اهداف انجمن.

برنامه های کلان انجمن مبتنی بر چه اهدافی است؟

از خود عنوان «انجمن قلم حوزه» می توان دریافت که انجمن چه سمت و سویی دارد. ولی برای اینکه قدری روشن تر شود فهرست وار عرض می کنم که مهم ترین هدف ما ارتقای سطح ادبی و قلمی حوزه است. البته می دانم که این هدف خیلی کلی است؛ ولی جز این هم هدفی نداریم. در این برنامه که به یک معنا نانوشته است، فعالیتهای بسیاری را می توان سامان داد که به عقیده بنده از مهم ترین آنها دمیدن روح ادبی در پیکره حوزه است. من چندین جا و بارها گفته ام که از محیطها و فضاهایی که با ادبیات بیگانه اند، نویسنده برنمی خیزد. نویسنده، یک موجود ادبی است. یعنی حتی اگر نویسنده آثار و مقالات علمی است، از آن جهت که نویسنده است باید ادیب هم باشد و از آن جهت که مؤلف است باید محقق باشد.

پس شما بین نویسنده و مؤلف فرق می گذارید.

قطعا فرق می کنند. هر مؤلفی، نویسنده نیست، هر نویسنده ای هم لزوما تألیف ندارد. حوزه از این جهت، راه دشوار و طولانی و بسیار پر فراز و نشیبی را پیش رو دارد. ما مواد اولیه و لازم را برای پرورش نویسنده نداریم. برای اینکه بتوان تحقیقات دینی و تأملات نظری خود را در قالبهای به روز و مؤثر بریزیم، نیاز به آشنایی عمیق با زبان فارسی داریم. این آشنایی، بسیار اندک است و گمان می کنم برای رسیدن به وضع مطلوب، راه سختی پیش روی ما باشد.

اعضای انجمن از چه گروههای فرهنگی و علمی جامعه هستند؟

از همه طبقات، عضو داریم: حوزوی، دانشگاهی، فعال ادبی، دانشجو و... . از این جهت محدودیتی نبود. هیئت مؤسس انجمن، کوشید کسانی را برای عضویت در انجمن دعوت کند، که به فعالیت ادبی و دینی شهرت یا اثر یا توانایی بالقوه ای دارند. این اطمینان را دارم که اگر انجمن به راه درست و معقولی پیش رود و توفیقی به دست آورد، یکی از بهترین مراکزی خواهد شد که قدرت جذب نویسندگان و فرهیختگان را دارد. منتها در این گونه فعالیتها حساسیتهایی وجود دارد که قدری کار را دشوار می کند. ما می کوشیم تا آنجا که می توانیم، اهداف اصلی انجمن را از نظر دور نکنیم؛ اگر چه ممکن است این اهداف در کوتاه مدت، ظهور و بروز آشکاری نداشته باشد. به هر حال انجمن، می تواند محل تجمع و محور کسانی باشد که دغدغه های مشابه در زمینه های ادبیات دینی دارند.

یکی از راههای گسترش و تقویت بنیه ادبی حوزه، تعامل با دیگر مراکز و کانونهایی است که فعالیتهای مشابه دارند. در این جهت هم فعالیت با برنامه ای دارید؟

در جلسات هیئت مدیره، راجع به این موضوع بحث شده است. ما واقعا معتقدیم که حوزه نیاز به پنجره هایی دارد که به هوای باز بگشاید و نوعی تهویه صورت بگیرد. انجمنهایی مانند انجمن قلم، می توانند به مثابه این پنجره ها عمل کنند. فعلاً قدم مهم و بزرگی درباره تعامل و همکاری ـ یا حداقل همدلی ـ با مجموعه های بیرون از حوزه برنداشته ایم، ولی عزم خود را برای این کار جذب کرده ایم.

برنامه هایی را که نزدیک به بهره برداری کرده اید، چیست؟

فعلاً توانسته ایم کتابخانه ای را برای استفاده عموم تأسیس کنیم. هزینه کتاب، بالا است، ولی برای شروع مقداری تهیه شده است. چون یکی از نیازهای شدید و اصلی اهل قلم به کتاب و کتابخانه های تخصصی است. برنامه دیگری که در حال تکوین است، همایش سراسری درباره «آسیب شناسی ساختاری قلم دینی» است. قصد داریم که از آغاز سال تحصیلی جدید، برنامه «تربیت نویسنده» را هم در دستور کار خود قرار بدهیم.

به نظر شما «انجمن قلم» چه خدمت و اقدامی در حوزه موعودشناسی و تقویت فضای مقدس موعودی می تواند بکند؟

هر قدمی که در جهان تشیع برداشته می شود، نمی تواند بی ربط با موضوع مهدویت باشد؛ به ویژه اگر در فضاهای علمی و معنوی مانند حوزه باشد. ما نه از آن جهت که عضو انجمن قلم هستیم، بلکه از آن رو که مسلمان و شیعه ایم، موظفیم به نهضت جهانی مهدوی ـ عجل اللّه تعالی فرجه الشریف ـ بپیوندیم و از بذل جان و مال دریغ نکنیم. منتها آن مقدار که به انجمن قلم برمی گردد، توسعه فضاهای سالم و عاطفی در این حوزه است. در موضوع موعود، نمی توان به برهان و استدلال اکتفا کرد. همان طور که شما هم می دانید، فلسفه وجودی آن حضرت و سوانح زندگی شریفشان، طوری نیست که بتوان فقط از طریق براهین عقلی و نقلی عمل کرد. آنچه موضوع مهدویت را در جامعه دینی ما زنده و با نشاط نگه می دارد، فقط تحقیقات علمی نیست. در چنین موضوعی، عشق اگر بیش از عقل کارایی نداشته باشد، نقش آن کمتر نیست. مثلاً در موضوع معاد، ما سخت محتاج برهان و نظر و دلیلیم؛ اما موضوعاتی هم هست که غیر از عقل و نظر، نیاز به جذب و کشش هم دارد. انجمن قلم می تواند این بعد موضوع را تقویت کند. متأسفانه ادبیات موعودی، چندان فنی و استادانه نیست. نمی توان منکر عشق و علاقه شاعرانی شد که مثلاً در رثای امام حسین(ع) شعر می گویند و در مجالسی خوانده می شود؛ اما آیا ادبیات عاشورایی ما به اندازه ادبیات غنایی و عاشقانه ما قوی و ماندگار است؟ چرا ادبیات ما همان اندازه که در توصیف معشوق قدرت و توانایی دارد، در حوزه های دینی و معنوی، نیرومند نیست؟ بسیاری از این آثار ادبی و قلمی که به موضوع حضرت موعود(ع) می پردازند، دون شأن ایشان است و در حق آن بزرگوار جفا است.

برای رفع این نواقص و نقایص چه راهکارهایی را در دستور کار خود دارید؟

ما قدری زیربنایی تر فکر کرده ایم؛ یعنی به نظرمان رسید که باید زیر ساختهای ادبی حوزه را تقویت کرد. اگر فضای آثار دینی و محیطهای معنوی، شاهد ظهور آثار برجسته و ماندگار شود، خود به خود کارهای ضعیف عقب نشینی می کنند. برای رسیدن به چنین هدفی، آنچه از انجمن قلم برمی آید، تولید یا توسعه آثار برجسته است. دست کم می توان تألیفات ارزنده را معرفی و فضیلتهای آنان را شناسایی کرد. بنده و دیگر دوستانی که کمابیش با تواناییهای قلم و ادبیات دینی آشنایی داریم، بسیار متأسفیم که مفاهیمی مانند انتظار، ظهور، غیبت و رابطه جهان با حضرت مهدی(ع) به شایستگی تبیین قلمی نشده اند. ممکن است در زمینه تبیین علمی ادعاهایی داشته باشیم؛ اما در حوزه تبیین قلمی واقعا کم کار بوده ایم و به وظیفه خود به نیکی عمل نکرده ایم.

یکی از نخستین آثاری که مؤسسه موعود به چاپ رساند کتاب ندبه های دلتنگی به قلم جناب عالی بود. نظر خودتان درباره این اثر چیست؟

از قضا ندبه های دلتنگی نخستین کتاب بنده هم هست. من بعد از این کتاب، هشت اثر دیگر را هم منتشر کردم؛ ولی این کتاب، برای من جایگاه خاصی دارد. البته هیچ ادعایی هم ندارم و از بسیاری جهات، آن را ناقص می دانم؛ ولی از استقبالی که از این کتاب شد و اینکه می بینم در صدا و سیما و مجالس ویژه امام عصر(ع) آن را می خوانند، احساس خوبی دارم. در مجله شما هم می بینم که خیلی از نویسندگانتان به این سبک می نویسند و به نوعی توان گفت تحت تأثیر ندبه های دلتنگی هستند. بعد از چاپ کتاب، چندین بار سعی کردم باز به همان شیوه بنویسم؛ ولی گویا توفیق نیست. من تک تک مقالات ندبه های دلتنگی را در حال و هوای خاصی نوشتم و به تقدیم نامه آن هم قلبا اعتقاد دارم. اگر خاطرتان باشد، کتاب را با این عبارت آغاز کردم: «پیشکش به آنان که با آرزو زیستند و از درس انتظار یک جمعه غیبت نکردند.» گویا غیبتهای من در این کلاس، خیلی شده است. دلیلی هم برای موجه کردن غیبتهایم ندارم. به همین جرم، دیگر نمی توانم به همان سبک و سیاق بنویسم.

به هر حال ندبه های دلتنگی را می توان از نمونه های ادبیات عاشقانه در موضوع موعود(ع) شمرد. چندین اثر دیگر هم بعد از ندبه های دلتنگی، چاپ شده است و باز جا دارد که این دور را تسلسل دهیم.

ادبیات داستانی ما هم در موضوع مهدویت(ع) پیشرفت فوق العاده ای نداشته است. نظر شما چیست؟

همین طور است که می فرمایید. البته داستانهای خوبی در این فضا تولید شده اند؛ اما هیچ یک با آثار برجسته و استوار ادبیات داستانی ایرانی قابل مقایسه نیست. ما در زبان فارسی رمانهایی داریم که به حق نیرومند و جذاب اند. در این رمانها، از اکثر ظرفیتهای زبان فارسی استفاده شده است. ولی وقتی به موضوعات دینی می رسیم، گویا آن قوت و مهارت را نداریم. بنده گمان می کنم علت این ضعف و فتور، کم کاری ما است. اگر رمانهای عاشقانه در زبان فارسی، پیشرفت خوبی داشته اند، علتش حجم انبوه کارهایی است که در این فضا تولید شده است. هر اثر و هر نوشته، از خود اثری برجای گذاشته و رمان فارسی را یک قدم به جلو برده است. الان نمی توان داستانهای دهه سی و چهل را با رمانهای نویسندگان کنونی مقایسه کرد؛ چون نویسنده ای که الان قلم به دست می گیرد و داستانی می آفریند، شمار فراوانی از کاری پیشینیانِ خود را پشت سر دارد. در هر موضوعی که کار شود و به تولید انبوه برسد، می توان آثار بهتری خلق کرد. اگر ما در موضوع مهدویت، پیشرفت چشم گیری نداشته ایم، علتش کم کاری است. نویسندگان و مؤلفانی که دغدغه های دینی دارند، این راه را هموار نکرده اند. ولی من بسیار امیدوارم که آینده مانند حال و گذشته نخواهد بود؛ همان طور که کمابیش با رقه هایی از امید را می توان در قلم و آثار برخی از نویسندگان جدید دید.

ما بسیار خوشحال خواهیم شد اگر انجمن قلم حوزه بتواند در موضوع مهدویت(ع) توفیقی کسب کند و از هیچ گونه کمک و همراهی با نویسندگان و صاحبان قلم در حوزه دریغ نخواهیم کرد. چنانچه تصور می کنید مراکزی مانند مؤسسه موعود می تواند کمکی به اهداف انجمن قلم بکنند، بفرمایید.

ما همگی وقتی به یکدیگر می رسیم، از هیچ گونه کمکی به هم دریغ نداریم؛ اما متأسفانه وقتی می خواهیم این کمکها و همدلیها را از راههای رسمی و اداری به یکدیگر برسانیم، با یک دنیا مشکل مواجه می شویم. در همین ماجرای تشکیل انجمن، با بسیاری از کسانی که فکر می کردیم می توانند کمکی به قلم دینی کنند، تماس گرفتیم. همگی آمادگی خود را اعلام کردند؛ اما وقتی کمک یا لطف آقایان به پیچ و خمهای اداری می افتد، خود مشکل جدیدی می شود! من مطمئنم که مؤسسه فرهنگی موعود(ع) انگیزه و توانایی لازم را برای همکاری با مراکز دینی و ادبی دارد و امیدوارم که بتوانیم از تجربه ها و همدلی شما استفاده کنیم.

بسیار ممنون و متشکریم از حضورتان در این گفت وگو. برای شما و دوستان همکارتان در انجمن قلم حوزه، آرزوی موفقیت می کنیم. اگر نکته یا مطلب خاصی به نظرتان می رسد بفرمایید.

سخن بسیار است و من امیدوارم بتوانم در طی چند مقاله پی در پی در یکی از نشریات، درباره موانع و مشکلات رشد مهارتهای قلمی در حوزه فعالیتهای دینی، بنویسم؛ ولی در اینجا همین قدر یادآور می شوم که ما از بی توجهی به مسائل به ظاهر حاشیه ای و ساختاری، صدمات بسیاری خورده ایم. وقت آن رسیده است که به این گونه مسائل هم توجه کنیم و بیش از این متوقف نمانیم.

برای شما و همه همکارانتان در مؤسسه فرهنگی موعود، آرزوی توفیق بیشتر در خدمت به فرهنگ مهدوی(ع) دارم.