تبیین انقلاب اسلامی ایران از دیدگاه تدا اسکاچپول

چکیده: سؤال اصلی این مقاله آن است که آیا نظریة اسکاچپول توانایی تبیین انقلاب ایران را دارد. برای پاسخ به این سؤال متغیرهای اصلی نظریة او در مورد جامعة ایران به کار رفته و در ادامه، جرح و تعدیلهایی که خود اسکاچپول در نظریه اش انجام داده شرح و در پایان آرا و عقاید اسکاچپول دربارة انقلاب ایران نقد و ارزیابی شده است.

کلیدواژه ها: انقلاب، طبقة دهقان، طبقة زمین دار، نوسازی، دولت، ایدئولوژی، اسلام شیعی، شورش دهقانی، دولت نفتی، دولت تحصیلدار، دولت رانتیه، مازاد برای نوسازی، نظام اقتصادی بین المللی.

اسکاچپول نظریة خود را هنگامی طرح کرد که ایران و نیکاراگوئه درگیر چالشهای انقلابی بودند. پیروزی انقلاب در ایران، اسکاچپول را شدیداً تحت تأثیر قرار داد چرا که وقایع انقلابی در ایران با فرضیه های اسکاچپول دربارة علل انقلابات جور در نمی آمد. اسکاچپول به همین دلیل، در مقاله ای با عنوان «دولت رانتیه و اسلام شیعی در انقلاب ایران» به تجدید نظر در برخی از مؤلفه های نظریة خود دست زد، اما جوهرة ساختارگرایانة نظریة خود را همچنان حفظ کرد. وی در نظریة اولیة خود پس از مقایسة کشورهای روسیه، فرانسه و چین به نتایجی رسیده بود که وقوع انقلاب اسلامی در ایران بسیاری از این نتایج را زیر سؤال برده بود. طبق نظریة وی اولاً، انقلابها صرفاً ماحصل پروسة نوسازی پر شتاب که منجر به نارضایتی های اجتماعی می شوند، نیستند و توده های ناراضی بدون وجود سازمانهای مستقل نمی توانند نارضایتی خود را به کنش مؤثر تبدیل نمایند. دوم، سازمانهای سرکوبگر دولت باید تضعیف شده باشند. چرا که به گواهی تاریخ جنبشهای توده ای مردمی به تنهایی نتوانسته اند بر دستگاه حاکم چیره شوند. سوم، فشارهای نظامی خارجی باعث انشعاب میان طبقة حاکم و دولت شده باشد. و چهارم، انقلابهای اجتماعی توسط جنبش های انقلابی که در آنها رهبری ایدئولوژیک حمایت توده ها را عمداً بسیج می کند، به وجود نمی آید. به عبارت دیگر انقلابها می آیند، ساخته نمی شوند [Skocpol 1982: 266]. اسکاچپول در کتابش دولتها و انقلابهای اجتماعی از تمام نظریه پردازانی که گمان کرده اند انقلابها به طور عمدی و از سوی جنبشهای توده ای ساخته می شوند، انتقاد کرده است و در عوض بر برداشتی ساختاری تکیه کرده است. ولی انقلاب ایران تمامی نتایج فوق را به چالش کشید. اسکاچپول خود در این زمینه می گوید:
مراحل اولیة انقلاب ایران آشکارا عقاید قبلی من در مورد علل انقلابهای اجتماعی را مورد چالش قرار داد. سه مشکل بارز فوراً به ذهن می رسد: اول، به نظر می رسد انقلاب ایران صرفاً محصول روند فوق العادة پرشتاب نوسازی بوده است … .
دوم، برخلاف روال معمول تاریخ انقلابها، پلیس و ارتش شاه سازمانهای قهریة مدرن بالغ بر 300000 نفر مردان قوی در روند انقلابی بین سالهای 1977 و اوایل 1979 بدون هیچ گونه شکست نظامی در جنگ خارجی و بدون هیچ گونه فشاری از خارج که رژیم شاه را تضعیف نماید و یا تضاد بین رژیم و طبقات مسلط را افزایش دهد، بی اثر شده بودند … .
سوم، اگر انقلابی وجود داشته باشد که جنبشی اجتماعی توده ای با هدف از بین بردن رژیم قدیمی آن را آگاهانه ساخته باشد، آن انقلاب، انقلاب ایران است. … انقلاب آنان [مردم شهرهای ایران] صرفاً نیامد، بلکه آگاهانه و به طور منسجم ساخته شد . [1982: 267]…
با تمام این تفاصیل اسکاچپول تنها راه مطالعة آسیب پذیریهای رژیم شاه را از طریق چشم اندازی ساختاری می داند. چشم اندازی که روابط درونی میان دولت، جامعه و سیاست سازمانی را در ایران بررسی کند و ایران را در حوزه ای از روابط اقتصادی و سیاسی بین المللی مطالعه نماید. وی بر نقش فرهنگ و ایدئولوژی در انقلاب ایران تأکید می کند ولی به مانند موارد دیگر، از ایدئولوژی و فرهنگ نیز تحلیلی ساختاری ارائه می دهد. از این چشم انداز، ایدئولوژیهای وارداتی نمی توانند در شکل گیری انقلابها مؤثر باشند، بلکه آن ایدئولوژی ای که قرنها در جامعه ریشه دوانیده قادر به انجام چنین کاری است، چنان که اسلام شیعی در انقلاب ایران دارای چنین مشخصه ای بود و سهم عمده ای نیز در شکل گیری انقلاب ایران ایفا نمود.
اسکاچپول با چنین دیدگاهی در مقالة خود سعی می کند انقلاب ایران را بررسی کند. ما نیز در ادامة این مقاله سعی خواهیم کرد با استفاده از مقالة اسکاچپول دربارة انقلاب ایران و منابع دیگر، متغیرهای مورد مطالعة اسکاچپول را در کتاب دولتها و انقلابهای اجتماعی (یعنی وجود مازاد سود، نوع نظام کشاورزی، بعد دیوان سالاری دولت، قدرت طبقة حاکم، فشارهای بین المللی و نظامی و توان انقلابی دهقانان) در مورد جامعة ایران آزمون نماییم. بدیهی است ادامة مقالة ما، خلاصة مقالة «دولت رانتیه و اسلام شیعی در انقلاب ایران» نیست، بلکه تحلیل نگارنده است دربارة امکان پذیر بودن یا نبودن کاربست نظریة اسکاچپول در مورد انقلاب ایران. اسکاچپول در مقاله اش دربارة انقلاب ایران، هر چند که به کاستیهای نظریه اش دربارة حوادث انقلابی در ایران اذعان می کند و هر چند که به تجدید نظر در آرای قبلی خود اعتراف می نماید، ولی صریحاً به دنبال آن است که صدق چهارچوبة تحلیل خودش را دربارة انقلاب ایران به اثبات رساند. او صریحاً در صفحة 468 مقاله اش می گوید: "من در نتایج کتابم به تأکید اذعان داشته ام که چهارچوبة اصلی تحلیل قابل کاربرد دربارة انقلابهای دیگر نیز هست". بدین ترتیب و در تحلیل نهایی، مقالة اسکاچپول در حقیقت تلاش برای نجات چهارچوبة تحلیل اوست. ولی نگارنده خود را ملزم به چنین تلاشی نمی بیند. هدف نگارنده تنها پاسخ به سؤال اصلی مقاله است اینکه آیا نظریة اسکاچپول توانایی تبیین انقلاب ایران را دارد یا خیر.

رابطة دولت و جامعه در ایران قبل از انقلاب: رابطة دولت و طبقات اجتماعی

به نظر اسکاچپول شاه ایران به همان مستبدی حاکمان فرانسه، روسیه و چین بود ولی قویتر از آنها زیرا یک ارتش کاملاً مدرن و پلیس مخفی بی رحم داشت[1982: 268]. بوروکراسی شاه بوروکراسی گسترده ای بود. به طورکلی می توان چنین اظهارنظر کرد که کودتای سال 1332ش . به ظهور یک دولت اقتدارگرای بوروکراتیک انجامید که نتیجة آن جدایی ساختار دولت از جامعة مدنی بود. در دورة پس از کودتا، ساختار و سیاست دولت شروع به تغییر کرد. نظام شاه در این دوره با دو سیاست عمده مشخص می شود: 1- تلاش نظام مند برای کنار گذاشتن همة طبقات از موقعیتهای مهم سیاسی و جلوگیری از مشارکت آنها در اتخاذ تصمیم گیریهای مهم اقتصادی [Moaddel 1993: 51]. نتیجه این سیاست آن بود که در دورة ماقبل انقلابی، در ایران طبقة حاکم به آن معنا وجود نداشت. طبقة زمین دار که طبقة حاکم در ایران بود با اصلاحات ارضی از بین رفت. دولت به جای این طبقه سعی کرد تا طبقه ای دیگر ایجاد کند. به همین دلیل بود که در این مقطع زمانی طبقة سرمایه دار ایرانی رشد چشمگیری کرد. این طبقه از موقعیت مهمی نیز در جامعه برخوردار گشت ولی این موقعیت چندان تثبیت شده نبود و با اتکا به سیاستهای اقتصادی دولت به وجود آمده بود [فرهی 1377: 476]. 2- اتخاذ استراتژی اقتصادی تا توسعة سرمایه دارانة وابسته را ارتقا دهد. این جهتگیری سیاسی و اقتصادی تحت حمایت جوامع سرمایه داری تأثیر زیادی بر ساختار طبقاتی ایران داشت. این سیاستها موجب گسترش بوروکراسی و دستگاه سرکوب دولتی و موجب رشد دولت بوروکراتیک اقتدارگرا را فراهم آورد. اسکاچپول می گوید:
تحت حکومت پادشاه دوم، همان طور که دولت به نحو فزاینده ای به درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز طبیعی عادت می کرد، شرایط داخلی دولت ایران نیز تغییر می نمود. دولت ایران، یک "دولت رانتیه" شد که غوطه ور در دلارهای نفتی بود و از نزدیک با ریتم اقتصادی جهانی هماهنگ بود. بخصوص پس از اواسط دهة 1960 دیگر این دولت احتیاجی نداشت که بر مالیات گیری از مردم خود تکیه کند و پایه های اقتصادی درآمدهای آن متکی بر صنعتی بود که ابتدائاً بر صادرات نفت قرار داشت. صنعتی که درصد کمی از نیروی کار را به خدمت خود درآورده بود. روابط اصلی دولت و جامعة ایران از طریق مخارج شکل می گرفت مخارج نظامی، پروژه های اقتصادی، ساختمان سازی مدرن، سوبسیدهای مصرفی و نظایر آن. دولت ایران که بالای سر مردم به صورت معلق قرار داشت، مردم را با پول خریده، شکل و شیوة زندگی آنها را تغییر داده و در میان آنان هر مخالف و ناراضی ای را سرکوب می کرد. شاه از طریق یک طبقة اجتماعی مستقل با ائتلاف با چنین طبقه ای حکومت نمی کرد
[1982 :269] .
از آنجا که دولت مرکزی تنها دریافت کنندة درآمدهای نفتی بود، دخالت دولت در اقتصاد بسیار چشمگیر بود. البته این حضور در تمام جنبه های زندگی قابل مشاهده بود. همین امر از دلایل آسیب پذیری دولت محسوب می شد چرا که به این ترتیب دولت آماج مبارزات سیاسی مخالفان قرار می گرفت و تقصیر تمام کاستیها بر دوش دولت گذاشته می شد.

بوروکراسی دولت شاه

همان طور که گفتیم ویژگی دولت شاه، بوروکراسی فراگیر و گستردة آن بود. توسعه و بسط بوروکراسی اصولاً به دلیل مداخلات دولت در اقتصاد بوده است. آنچه این مداخله را تشویق می کرده، ضعف بورژوازی داخلی و عدم تمایل سرمایة خارجی به تهیة عناصر زیربنایی لازم برای توسعة سرمایه دارانه و انباشت سرمایه بوده است. بنابراین دولت ایران خود مسئولیت ساختن راهها، بنادر، فرودگاهها، صنایع سنگین و تدارکات زیربناهای مالی مانند بانکهای مورد حمایت دولت را بر عهده گرفت [Moaddel 1986: 132]. مداخلة دولت در اقتصاد دو شکل داشت: مستقیم و غیرمستقیم. دولت به طور غیرمستقیم و از طریق سیاستهای مالی، قوانین و مقررات اقتصاد را تحت نفوذ خود قرار داده بود. البته این مداخلات غیرمستقیم به اندازه و اهمیت مداخلات مستقیم دولت در اقتصاد نبود. بدین ترتیب نقش فراگیر دولت در اقتصاد یکی از عوامل اصلی در توضیح گسترش بیش از اندازة بوروکراسی است. تبیین مکمل برای توضیح گسترش بوروکراسی، در خارج از عرصة اقتصاد است. این تبیین می تواند نقش بوروکراسی در عرصة سیاسی باشد. یعنی بوروکراسی سازوکاری است که از طریق آن دولت می تواند اعضا و رهبران گروههای مخالف را مهار می کند. به این ترتیب که به عنوان پاداش و به دلیل سازش و مصالحه با رژیم به رهبران مخالفان، موقعیتهای داخلی داده می شود. شاه نیز به این حربه متوسل می شد و بدین ترتیب وزارتخانه ها و لیستهای خدماتی جدیدی به وجود می آمد که عهده دار مسئولیتهای متداخل بودند. وی با این شیوه کنترل خود را بر بوروکراسی نیز تضمین می کرد[Zonis 1971: 84-86] . در نتیجه بوروکراسی تا حد زیادی رشد یافت به طوری که در سال 1332 هنگامی که مصدق هنوز در قدرت بود، یازده وزارتخانه و در سال 1339 هنگامی که امینی نخست وزیر بود، 16 وزارتخانه و در سال 1354، در دورة چهارم نخست وزیری هویدا، 27 وزارتخانه به وجود آمد. گسترش بوروکراسی باعث افول سازمانهای واسطه ای مانند اصناف، انجمنها، دوره ها، ریش سفیدی و دیگر جنبه های زندگی صنفی شد که برای قرنها در ایران وجود داشت. این سازمانها واسطه و میانجی میان دولت و جامعة مدنی بودند. برای پرکردن این خلأ بود که در دهه های پس از کودتا احزاب مدرنی از بالا به وجود آمدند. اما نه این احزاب و نه سازمانهای کورپوراتیستی (نظیر تعاونیهای روستایی و اتحادیه های کارگری) که شاه به وجود آورده بود، آن چنان استقلالی نداشتند که بتوانند به عنوان میانجی میان جامعة مدنی و دولت مطرح باشند [Moaddel 1993: 55-56]. نکتة مورد نظر ما در بررسی دستگاه بوروکراسی آن است که دیوان سالاری موجود در ایران از نوع دیوان سالاریهای کشاورزی مورد نظر اسکاچپول نبود.
دیوان سالاریهای کشاورزی به جوامعی اطلاق می شوند که کشاورزی منبع و روش مهم تولید آنها به شمار می آید. در چنین جوامعی اکثر مردم در مناطق روستایی زندگی می کنند، زمین وسیلة امرار معاش است، و محصولات کشاورزی بین روستاییان و ملاکین با میزان نسبتهای گوناگون تقسیم می شود. در این جوامع روابط بازار در سطحی محدود و به صورت محلی و منطقه ای وجود دارد … در این جوامع یک حکومت مرکزی همراه با دستگاههای نسبتاً مشخص اداری و ارتشی سازمان یافته به عنوان ابزار اصلی سرکوب وجود دارند …… این حکومتها نسبت به حکومتهای ملی مدرن ضعیف هستند … و نه تنها قادر به سازماندهی مجدد روابط محلی تولید و مصرف نیستند، بلکه قادر به کنترل کافی و مستقیم منابع ضروری نیز نمی باشند. وظیفة اصلی آنها برقراری نظم عمومی لازم، دفاع از جامعه و جنگ علیه بیگانگان، و اختصاص مالیاتها و … است. این دولتها معمولاً بجز در نقاط اصلی پایتخت و شهرهای بزرگ نفوذ عمیق و گسترده ای در سرتاسر قلمرو حکومت خود ندارند. از آنجا که ملاکین اختیار زندگی روستاییان را دارند، معمولاً حکومت مالیاتها را به طور غیرمستقیم از طریق این طبقه و یا به طور غیر مستقیم از خود دهقانان با اتکا و همکاری اعضای طبقة مالک جمع آوری می کند [هادیان 1375: 3-4].
اما جامعة ایران در فاصلة سالهای 1342 1357 فاقد چنین مشخصه هایی بود. ایران در هنگام وقوع انقلاب جامعه ای کشاورزی نبود به این معنا که کشاورزی برای اکثر مردم شیوة اصلی تولید و روش عمدة امرار معاش به شمار نمی رفت و دهقانان نیروی عمدة قیام را تشکیل نمی دادند [هادیان 1375 : 13؛ فرهی 1375: 177]. برای آنکه بدانیم شیوة تولید غالب در این دوره چه شیوه ای بوده است، ناچاریم به نقش فشارهای بین المللی در این زمینه بپردازیم.

فشارهای نظام اقتصادی بین المللی بر جامعة ایران

در دورة 1342 – 1357 شیوة تولید سرمایه داری، وجه تولید مسلط در جامعة ایران شد. نظام جهانی سرمایه داری در غالب شدن این وجه تولید، نقش اصلی را داشت. نظام اقتصادی بین المللی همزمان با دورة مشروطه فشار خود را بر جامعة ایران آغاز کرد. تا قبل از این دوره، وجوه تولید ماقبل سرمایه داری در ایران غالب بودند. اما با شروع این دوره، تعدی بازارهای سرمایه داری جهانی نسبت به سازمان اقتصادی داخلی شروع شد. در دورة پهلوی اول و با محدود شدن طبقة اشراف زمین دار، وجه تولید سرمایه داری تحت فشار نظام اقتصادی بین المللی بسط یافت. این دوره مقارن است با شروع دوران نوسازی دولتی در ایران. دولت رضاشاه تحت فشارهای بین المللی دست به نوسازی اقتصادی در ایران زد. مقداری از مخارج این نوسازی از طبقات مسلط و تا حدودی از منابع نفتی تأمین می شد. در دورة1342 – 1357 یعنی دورة دوم دولت پهلوی دوم، دولت تحت فشارهای بین المللی و با اتکا به درآمدهای نفتی دست به اقدامات زیر زد:
1- اصلاحات ارضی از یکسو طبقة اشراف زمین دار را از بین برد و شرایط را برای رشد طبقة سرمایه دار فراهم آورد و از سوی دیگر با ایجاد کشاورزی مکانیزه به تعمیق روابط سرمایه داری و تعمیق صنعتی شدن کشور کمک کرد. این سیاست در واقع همان انجام کارویژة تضمین استقرار روابط سرمایه دارانه از سوی دولت است که زیر فشار ساختارهای اقتصادی بین المللی صورت می پذیرفت.
2- اتخاذ استراتژی جایگزینی واردات که با اجرای این استراتژی وظیفة ایران در تقسیم کار جهانی تغییر کرد و تقاضا برای کالاهای سرمایه ای و واسطه ای افزایش یافت. دولت ایران با اتخاذ این استراتژی، ادغام اقتصاد ایران را در بازارهای جهانی تضمین می کرد.
3- گسترش بخش نفتی که به معنای رساندن و تزریق مادة خام اولیة صنایع در بازار جهانی و اقتصاد جهانی بود، و از درآمدهای نفتی برای ساخت زیر ساختها و انجام فعالیتهای تولیدی و پرداخت هزینه های بوروکراسی دولتی (از جمله هزینه های نظامی) و هزینه های جامعه استفاده می شد.
4 به کارگیری کارویژه های مشروعیت آور و از جمله اتخاذ سیاستهای توزیعی، تولیدی، رفاهی و بهره گیری از ایدئولوژی شاهنشاهی و سرانجام استفاده از ابزار قهر و سرکوب.
به این ترتیب دولت شاه با انجام اقدامات فوق دست به انجام اصلاحات زد. البته همان طور که گفتیم این اقدامات در اثر فشارهای نظام اقتصادی بین المللی صورت می پذیرفت. چنین اصلاحاتی بدون شک با تغییر ساختار قدرت و آرایش طبقاتی ملازمت داشت. همان طور که گفتیم مطابق با تحلیل اسکاچپول، دولت برای انجام اصلاحات احتیاج به پول پیدا می کند. لذا ناچار می شود که برای تأمین مخارج نوسازی به طبقات مسلط مراجعه نماید. به همین دلیل منازعه ای میان دولت و طبقات حاکم پیدا می شود. در اینجا دو حالت ممکن است به وقوع بپیوندد: یا دولت متشکل از طبقات مسلط است که در این صورت دولت متلاشی می شود و دولت جدیدی که قادر به سازماندهی مجدد روابط اجتماعی و اقتصادی باشد، ظاهر می شود. حالت دوم آن است که دولت متشکل از زمین داران نیست. در این صورت، نوسازی می تواند بدون فروپاشی دولتی انجام گیرد. به نظر می رسد دولت محمدرضا شاه در ایران در این زمان متشکل از طبقة زمین دار نبود. تحولات دوران رضاشاه به افول قدرت سیاسی زمین داران انجامیده بود هر چند که در این دوران، این طبقه همچنان قدرت اقتصادی را در دست داشت. دولت محمدرضا شاه نیز قادر شد به سرکوب طبقة زمین دار دست یازد و قدرت اقتصادی آنان را نیز با انجام اصلاحات ارضی و توسعة روابط سرمایه دارانه از بین ببرد. دولت محمدرضا شاه به یک دلیل دیگر نیز به طبقات احتیاج نداشت و آن هم درآمدهای حاصله از فروش نفت بود. در اینجا لازم است کمی بیشتر به اصلاحات ارضی و نقش آن در از میان بردن طبقة مسلط و درآمدهای نفتی بپردازیم. همچنین لازم است به نقش اجتماعات شهری نیز در فرآیند انقلاب ایران اشاره ای داشته باشیم.

افول روستاها و ظهور شهرها: اجتماعات شهری بنیان مقاومت سیاسی

اصلاحات ارضی در دهة 1340 ش. در ایران اتفاق افتاد. با این اصلاحات تحولی کیفی در کشاورزی رخ داد و کشاورزی سرمایه داری (به جای سهم بری) به وجود آمد که ترتیبات ارضی، ساختار طبقاتی روستایی و عملکرد کشاورزی را تحت تأثیر قرار داد، به طوری که 93% از سهم بران به مالک تبدیل شدند، اما وضعشان بهبود نیافت. ملاکان عمده باقی ماندند و عده ای به سرمایه دار تبدیل شدند. یک طبقة متوسط روستایی (تجار روستایی) ظهور کرد که در شوراها و تعاونیها مسلط بودند. بعد از اصلاحات، دولت جایگزین اربابان شد و در نتیجه تضاد روستاییان با اربابان به تضاد روستاییان با دولت تبدیل شد. کشاورزی تجاری ای که به وجود آمده بود نیز با مشکلات متعددی مواجه بود. به طور کلی می توان گفت دهة 1340، دورة گذار از وجه تولید دهقانی سهم بری به کشاورزی سرمایه داری است. در این دوره میلیونها تولید کنندة خرده پا به وجود آمدند که با اجرای اصلاحات ارضی، دیگر دهقان سهم بر نبودند و بلکه خود صاحب زمین محسوب می شدند. دهقانان ایرانی به طور روزافزون در نظامی ادغام می شدند که از لحاظ توزیع، رابطة با بازار را پذیرفته بود و ازکارگران کشاورزی بدون زمین در واحدهای کشت و صنعت، شرکتهای زراعی و مزرعه های متوسط تا بزرگ استفاده می کرد [Foran 1993: 318-324].
نتیجة بحثهای فوق این است که جامعة ایران قبل از وقوع انقلاب، بوروکراسی کشاورزی نبود و برخلاف بسیاری از انقلابهای اجتماعی، دهقانان نیروی قیام کننده و انقلابی نبودند. مرکز مخالفتهای انقلابی در برابر شاه، اجتماعات شهری بودند یعنی مراکزی که به طور مستقل از حکومت عمل می کردند و شکل گیری مخالفتهای منسجم و یکپارچه در آنها امری امکان پذیر بود. به لحاظ تاریخی، جهان اقتصادی اجتماعی بازار مرکز زندگی شهری بود و در آن پیوندهای قوی بین تجار و صنعتگران و دهقانان دهات برقرار بود. البته سیاستهای دولت نیز در شکل گیری این مخالفتها تأثیر بسیار داشت. همان طور که گفتیم دولت پهلوی تحت فشار نظام اقتصادی بین المللی، دست به نوسازی اقتصادی زده و صنعتی شدن سرمایه دارانه و سبک جدیدی از زندگی شهری را تشویق می کرد و در مقابل بازار تهران و شهرهای دیگر را به لحاظ اقتصادی تحت فشار قرار داده و محدود کرده بود[Skocpol 1982 :271]. به این ترتیب بازار و اجتماعات سنتی شهری به مرکز مخالفتهای شهری در برابر شاه تبدیل شده بودند. اینگونه اجتماعات سنتی دارای سازماندهی بودند و نقش غیرقابل انکاری را در بسیج مردمی و دامن زدن به آن ایفا نمودند. اسکاچپول با تأکید بر نقش اجتماعات شهری در انقلاب، در حقیقت می خواهد از نظر خویش مبنی بر اینکه انقلابات صرفاً ماحصل روند نوسازی پرشتاب نیستند، دفاع نماید. او هنوز به نظر آن دسته از نظریه پردازانی که مدعی اند روند نوسازی پرشتاب به تنهایی موجد انقلاب است، خرده می گیرد و می گوید:
آن دسته از نظریه پردازانی که نوسازی سریع را به تنهایی مولد انقلاب می دانند در اشتباهند گرچه برنامه های پرشتاب باعث اختلالات و نارضایتیهای گسترده شده بود. در حقیقت، اختلالات و نارضایتی ها به تنهایی به مردم تواناییهای سازمانی و منابع مستقلی را که برای حفظ مقاومت در برابر صاحبان قدرت سیاسی و اقتصادی نیاز دارند، اعطا نمی کند [Skocpol 1982 : 272].
به نظر اسکاچپول حتی با وجود نوسازی، هنوز هم سازمانها و شبکه های سنتی شهری مانند بازار و مساجد به حیات خود ادامه داده بودند و همین شبکه ها بودند که نارضایتی ها را تبدیل به کنش سیاسی نمودند.

نفت و اقتصاد ایران

منبع مالی دولت ایران قبل از نفت مازاد عشیرتی و کشاورزی بوده است. این مازاد هیچ گاه نتوانست در بازار قرار گیرد و مبادله و تقسیم کار اجتماعی را گسترش دهد، چرا که مازاد محصول از سوی دولتها مصرف می شده و در بازار عرضه نمی شده است. به این ترتیب، طبیعی بود که امکان گسترش بازار و زمینة گسترش تقسیم کار اجتماعی به وجود نمی آمد. از هنگامی که نفوذ خارجی در ایران گسترش می یابد و از زمانی که منابع نفتی مورد اکتشاف و بهره برداری قرار می گیرند، به تدریج درآمدهای نفتی جایگزین مازاد محصولات کشاورزی می شود. به عبارت دیگر، دولتهای بعدی به این علت می توانستند مخارج نوسازی را تأمین کنند که قادر بودند درآمد نفتی را در اختیار گیرند. نفت به جای کشاورزی و دامداری توانسته است منابع مالی دولت را فراهم آورد. اما به طور متناقض، وابستگی به قیمت نفت، دولت را در برابر نوسانات قیمت نفت آسیب پذیر کرد. این آسیب پذیری به دو علت بود.یکی، بالا رفتن قیمت نفت موجب فراوانی دلارهای نفتی و فعال شدن بیش از حد اقتصاد می شد. این فعالیت، در ظهور بسیاری از امکانات زیربنایی و رشد مؤثر تقاضا که سریعتر از روند عرضه بود، نمایان می گشت. در نتیجه این امر به تورم و کمبود امکانات اولیه از قبیل مواد غذایی و سایر کالاهای مصرفی منجر می شد. دیگر اینکه افزایش عایدات نفتی به طور متناقض باعث بالا رفتن هزینه های دولت می گشت که از درآمد آن پیشی می گرفت و بنابراین باعث افزایش آسیب پذیری ایران در برابر افت و خیزهای اقتصادی در بازار جهانی می شد [Skocpol 1982 :88-90].

توان انقلابی دهقانان ایرانی

در ایران تا پایان قرن سیزدهم هجری شمسی اقشار گستردة دهقانی وجود داشتند اما جنبشهای گسترده و مستمر وجود نداشت، بلکه شورشها به طور عمده پراکنده بودند و اغلب هم سرکوب می شدند. علت فقدان شورشهای گسترده و دهقانی علی رغم گستردگی این طبقه در ایران عبارت بود از اینکه اولاً، دهقانان در دوره های ثبات تحت نظارت حکام و زمین داران بودند. ثانیاً ، طبقة دهقان ایرانی طبقه ای یک دست نبود چون همواره انواع گوناگونی از مالکیت زمین وجود داشته که بر هر یک از آنها مناسبات متفاوتی حاکم بوده است. ثالثاً، دولتها اغلب شورشها را سرکوب می کردند [دلاوری 69-1370: 216-218]. تنها در اواخر قرن سیزدهم هجری شمسی و بخصوص در هنگام انقلاب مشروطه بود که زمینه برای شورشهای گسترده دهقانی آماده شد، اما باز هم شورشهای عمده ای رخ نداد و شورشهای انجام شده نیز پیوندی مستمر با جنبشهای شهری نداشت [دلاوری 69-1370: 218]. در دورة پس از سال 1340 ش. و با انجام اصلاحات ارضی بسیاری از دهقانان صاحب زمین شدند و دیگر تحت تأثیر استثمار شدید مالکین قرار نداشتند لذا از توان انقلابی کمی برخوردار بودند.

یافته ها

نتایج آزمون متغیرهای مورد مطالعة اسکاچپول را در مورد جامعة ایران قبل از انقلاب می توانیم به صورت جدول شمارة 5 نشان دهیم.

جدول شمارة 5

به کارگیری متغیرهای مورد مطالعه دربارة ایران 42-1375

مورد کشاورزی داخلی حکومت و طبقات اجتماعی بعد بین المللی دهقانان نتیجه
وجود مازاد سود جهت تأمین مخارج نوسازی نوع نظام کشاورزی بعد دیوانسالاری طبقة صاحب زمین دارای قدرت سیاسی فشارهای نظامی / رقابتی بین المللی توان انقلابی دهقانان
ایران 1979 بله (مازاد نفتی) در حال انتقال به کشاورزی مکانیزه بلی ولی نه از نوع دیوانسالاری کشاورزی خیر از لحاظ نظامی خیر و از لحاظ اقتصادی زیاد کم انقلاب اجتماعی

همان طور که از جدول بر می آید، طبق تحلیل اسکاچپول و با توجه به متغیرهای مورد مطالعه، شرایط برای وقوع انقلاب اجتماعی مهیا نبوده ولی در ایران انقلاب اجتماعی رخ داده است. همان طور که از جدول برمی آید دولت ایران تحت فشار نظام اقتصادی جهانی برای نوسازی بوده است ولی این فشارها منجر به فروپاشی دولت نشد. چرا که دولت به لحاظ مالی از طبقات اجتماعی مستقل بود و از راه فروش نفت، هزینه های خود را تأمین می کرد. بنابراین دولت احتیاجی نداشت به منازعه با طبقة مسلط برای کسب مخارج نوسازی بپردازد. قدرت اقتصادی طبقة زمین دار با انجام اصلاحات ارضی در دهة 1340 از بین رفته بود و نوع نظام کشاورزی در حال انتقال از نوع سهم بری به نوع سرمایه دارانه (مکانیزه) بود. ملاحظات دولت در اقتصاد و در عرصة سیاست موجب گسترش بعد دیوان سالارانة دولت شده بود و مخارج این دیوان سالاری گسترده از راه درآمدهای نفتی تأمین می شد. دولت تحت فشارهای نظامی خارجی و یا درگیر جنگ خارجی نبود و ارتش در زمان وقوع انقلاب ارتشی منسجم و فاقد تجربة شکست نظامی بود. جامعه نیز جامعه ای روستایی نبود و شیوة تولید، شیوة تولید کشاورزی نبود. توان انقلابی دهقانان نیز بسیار کم بود. بنابراین مطابق با نظریة اسکاچپول شرایط برای انجام انقلاب اجتماعی آماده نبود. اما در ایران انقلاب اجتماعی رخ داد. به این ترتیب باید چنین اظهار نظر نماییم که نظریة اسکاچپول توان توضیح انقلاب ایران را ندارد. درست به همین دلیل بوده است که اسکاچپول برای توضیح و تبیین انقلاب ایران نظریة خود را جرح و تعدیل کرد که مقالة «دولت رانتیه و اسلام شیعی در انقلاب ایران» نتیجه این جرح و تعدیل است. اسکاچپول برای آنکه بتواند انقلاب ایران را تبیین نماید دست به تعدیلات زیر در نظریة خود زد:
اولاً، وی دولتهای رانتیه را به دیوان سالاریهای کشاورزی به عنوان نظامهایی که در مقابل شورشهای اجتماعی آسیب پذیرند، اضافه کرد. بدین ترتیب سعی کرد با بسط نظریة خود انقلابهای جدیدی را که در نظریة اولیه او قابل تبیین نبودند، تبیین نماید. وی سپس سعی نمود آسیب پذیریهای دولت رانتیه ایران را نشان دهد. او در این زمینه به آسیب پذیری دولت ایران در مقابل نوسانات قیمت نفت اشاره کرده و می گوید با بالا رفتن قیمت نفت در اوایل دهة 1970 شاه درآمد هنگفتی را برای صرف در راه نوسازی صنعتی و نظامی به دست آورد. به همراه افزایش نرخ سودهای تجاری، افزایش حقوق و فرصتهای جدید برای اشتغال، طبقات شهری ایران شاهد افزایش فاحش تورم و هجوم کارگران خارجی ماهر به کشور بودند. سپس در سالهای 75 - 1977 تقاضای جهانی برای نفت ایران دچار انقباض شد و بسیاری از پروژه ها متوقف شد و بسیاری از کارگران شغل خود را از دست دادند و کلیة طبقات شهری تقصیر مصایب خود را به گردن حکومت انداختند و شاه به عنوان نماد و هستة حکومت مورد حملة اصلی مخالفان قرار گرفت [Skocpol 1982 :270].
ثانیاً، اسکاچپول به جای قیام دهقانان، قیام شهرنشینان را مطرح می کند و نقش اجتماعات شهری را عمده می نماید.
ثالثاً، اسکاچپول برای پاسخ به این سؤال که چرا تظاهرکنندگان شهری هر روز و هر ساعت خود را در مقابل سلاحهای آتشین ارتش مدرن شاه می گذاشتند و در حقیقت با مرگ دست و پنجه نرم می کردند، متغیر ایدئولوژی اسلام شیعی را وارد تحلیل خود می نماید. اما اسکاچپول برای آنکه از تحلیل ساختارگرایانة خود دست برندارد، به اسلام و ایدئولوژی از دیدگاهی ساختاری نگاه می کند. وی برای ایدئولوژیهای وارداتی در ایجاد انقلاب نقشی قائل نیست. او با دیدی ساختارگرایانه در باب انقلاب ایران چنین اظهار نظر می کند که انقلاب ایران توسط دسته ای از شکلهای فرهنگی که عمیقاً در اجتماعات شهری ایران ریشه داشتند، ساخته شده بود. هنگامی که انقلاب ساخته می شود، بدان علت است که فرهنگی هدایت گر و ضد حاکمیت به همراه شبکه های ارتباطی مردمی، به لحاظ تاریخی به ساختار زندگی اجتماعی بافته شده است[Skocpol 1982 :275] . به این ترتیب برای وی ایدئولوژیهای متصل به بستر فرهنگی (مثل اسلام شیعی) پراهمیت هستند ولی ایدئولوژیهای کاملاً ساخته شده (مانند مارکسیسم لنینیسم در روسیه) را می توان نادیده گرفت.
رابعاً، اسکاچپول همچنان معتقد است که نوسازی به تنهایی موجب انقلاب نیست و نوسازی پرشتاب به تنهایی موجب انقلاب ایران نشده است. چرا که به نظر وی نارضایتی حاصل از نوسازی به خودی خود به کنش سیاسی اعتراض آمیز تبدیل نمی شود. در اینجا نیز اسکاچپول به نقش سازمانهای شبکه های سنتی شهری نظیر بازار و مساجد برای بسیج توده های شهری اشاره می کند و به این ترتیب عناصر جدیدی را به تحلیل خود اضافه می نماید[Skocpol 1982 :272] .
خامساً، اسکاچپول در زمینة شکل دولت انقلابی نیز می گوید، پس از سقوط شاه، دقیقاً روحانیون رادیکال بودند که منابع لازم را برای تشکیل دولت جدید در اختیار داشتند. از جمله منابع موجود در دست آنان، منابع فرهنگی بود. منبع دیگر تفاسیر ایدئولوژیکی از دین اسلام بود، که مشخصاً از سوی امام خمینی و طرفداران روحانی وی صورت می پذیرفت. منبع دیگر کانالهای دسترسی غیرقابل رقابت روحانیون به اکثر اقشار فقیر بود. شرایط مساعد بین المللی هم عامل دیگری در تداوم حکومت جمهوری اسلامی است.
در پایان مقاله، وی پیش بینی می کند تا زمانی که جمهوری اسلامی بتواند با استفاده از رانتهای نفتی برای مردم رفاه بیاورد، باقی خواهد ماند. در غیر این صورت آسیب می پذیرد، اسکاچپول آسیب پذیریهای دیگری را نیز برای جمهوری اسلامی قائل است. به نظر وی دولت جدید نتوانسته است اعتقادات و اصول اخلاقی را به صورت یک اخلاق کاری جدید و برای راه اندازی توسعة کشاورزی و صنعت به کار برد. همچنین ممکن است روحانیون اتحاد سیاسی خود را از دست بدهند و یا ممکن است شورشهای منطقه ای یا تحریکات خارجی منجر به تجزیة کشور شوند و یا نفت به اتمام رسد و آنگاه بنیانهای مادی ایجاد مدینة فاضله از دست برود. به نظر وی در یک صورت نظام اسلامی باقی خواهد ماند؛ هنگامی که یک فرهنگ سیاسی مذهبی متمایز و ریشه دار در تاریخ، نیازها و مصالح زیربنایی یک کشور براساس خطوط انقلاب اجتماعی و بهره های مادی حاصله از صادرات نفت، با یکدیگر توأم و ممزوج شوند [Skocpol 1982 :276-280].

نقد آرای اسکاچپول دربارة انقلاب ایران

در این قسمت به نقد آرای اسکاچپول می پردازیم و به نقاط قوت و ضعف آرای وی اشاره می نماییم.
1 مقالة اسکاچپول دربارة ایران را می توان نشان دهندة رشد و بلوغ نظریة او دربارة انقلابات دانست، که می تواند به چهارچوبی منعطف تر و وسیعتر برای فهم انقلابات منجر شود
[kedi 1982: 285].
2 در مقالة اسکاچپول بر اهمیت نیروهای مذهبی و فرهنگ در پروسة انقلاب تأکید ویژه شده است. همچنین مفاهیمی اساسی مانند اقتصاد و حکومت رانتیه، اهمیت بازار، اهمیت ایدئولوژی و سازمان اسلام شیعی و تحلیل رویدادها از هنگام سقوط نظام شاه، بخوبی بیان شده است [kedi 1982: 285].
3 اسکاچپول به اندازة کافی بر قدرت سیاسی و اقتصادی که اقتصاد رانتیه در اختیار شاه قرار داده بود، تکیه نکرده است. با انحصار نفت در دستان دولت، درآمد کافی برای برنامه های عظیم نظامی، تسلیحاتی، صنعتی و ساختن زیرساختهای اقتصادی در دسترس بود. به این ترتیب شاه تشویق می شد که پروژه های عظیم اقتصادی و نظامی را برعهده گیرد که البته برای ایران وجهة کشوری مدرن و قدرتمند را به ارمغان می آورد ولی اکثر ایرانیان از آن بهره ای نمی بردند [kedi 1982: 286].
4 اسکاچپول در تعریف ماهیت دولت رانتیه زیاد به پیش نرفته است، در حالی که چنین تعریفی می تواند به ما دربارة نقاط قدرت و ضعفهای آشکار این مفهوم آگاهی بدهد. دولت رانتیه مفهومی مفید است که حسین مهدوی آن را در مورد مباحث مربوط به ایران رایج ساخت؛ اما برای تعریف ساختارهای ایران کافی نیست. این مفهوم می تواند بیشتر برای توضیح و تبیین ساختارهای کشورهای نفت خیز شیخ نشین به کار برده شود. در بُعد اقتصادی، دولت رانتیه یک برنامة سرمایه داری دولتی به راه انداخت که در آن یک بخش سرمایه داری خصوصی در حال رشد وجود داشت. بعلاوه، ایران از تکنیسین های خارجی، متخصصین و تجهیزات نظامی خارجی استفادة فراوان می کرد و به همین دلیل به کشورهایی همچون آمریکا و اسرائیل وابسته شده بود. امری که مردم را بسیار ناراضی ساخته بود. درآمدهای عظیم نفتی، بخصوص پس از سال 1352 که قیمت نفت چند برابر شد، باعث شد که دولت شاه از ناراضیان باکی نداشته باشد. شاه احساس می کرد که سازمانهای امنیتی و ارتش تا دندان مسلح و رشد سریع اقتصادی می تواند او را از خطرات به دور نگاه دارد[kedi 1982: 287].
5 اسکاچپول بر نقش سرکوب روحانیون توسط محمدرضا شاه در رادیکال شدن آنها تأکید بسزا می کند. ولی سؤالی که اینجا پیش می آید آن است که پس چرا در زمان رضاشاه که روحانیون بسیار شدیدتر سرکوب می شدند، حرکت انقلابی مهمی آغاز نشد؟ اسکاچپول می گوید در دهه های 1960 و 1970، اصلاحات در زمینه های آموزش و پرورش، رفاه و تأمین اجتماعی و امور قضایی منجر به ایجاد رقبای مدرن و حرفه ای و متخصص برای روحانیون شد. اما تمام این تحولاتی که اسکاچپول به آنها اشاره می کند در زمان رضاشاه شروع شده بودند و محمدرضا شاه فقط این اقدامات را ادامه داد. رقبای مدرن و حرفه ای از دورة رضاشاه به وجود آمده بودند. ماهیت تحولات و تغییرات در حیطة امور مذهبی در زمان رضاشاه بسیار قویتر و پررنگتر از آنچه بود که در زمان حکومت فرزند او انجام گرفته بود. برنامه های محمدرضا شاه به اندازة اقدامات پدرش موجب تضعیف جایگاه و منزلت روحانیت و مخدوش ساختن شیوة زندگی مذهبی مردم نشده بود[kedi 1982: 287-288] .
6 به نظر اسکاچپول فقط ایدئولوژی می تواند به عنوان ایدئولوژی انقلابی عمل کند که به لحاظ تاریخی به ساختار زندگی اجتماعی بافته شده باشد، لذا ایدئولوژیهای وارداتی قابلیت به راه انداختن خیزشهای انقلابی را ندارند. این ادعا صادق است، اما این سؤال مربوط به تاریخ تطبیقی را باقی می گذارد که چرا ایرانیان توانستند در قرن بیستم مجموعه ای از جنبشهای توده ای را به راه بیندازند که نیروی محرکة این جنبشها، ایدئولوژیهایی با بار مذهبی کمتر در مقایسه با ایدئولوژی تشیع بود. منظور تنها انقلاب مشروطه نیست، بلکه یکسری قیامهای رادیکالی در شمال کشور متعاقب هر دو جنگ جهانی و همچنین جنبش ملی کردن نفت نیز به همین ترتیب بوده اند [kedi 1982: 289-290] . البته شاید بتوان پاسخ این انتقاد را به این نحو داد که در جنبش مشروطه نیز، ایدئولوژی ای که باعث بسیج مردمی می شد ایدئولوژی ای شیعی بود که از طریق روحانیون طرفدار مشروطه بیان می گردید. در زمان جنبش ملی کردن نفت نیز نقش ایدئولوژی شیعی را در بسیج مردمی نمی توان نادیده گرفت، شاید به همین دلیل هنگامی که یک جناح از روحانیت دست از حمایت مصدق برداشتند، دولت وی نتوانست مردم را به صحنه بیاورد و از بروز کودتا جلوگیری نماید.
7 اسکاچپول بر اهمیت شکست ارتش در جنگهای خارجی و تضعیف توان آن تأکید می کند. به نظر او دولتها باید در اثر شرکت در جنگهای خارجی توان سرکوبشان تضعیف شده باشد تا مخالفان انقلابی بتوانند به پیروزی برسند. اما به نظر می رسد در مورد این عامل اغراق شده باشد. برای مثال رژیمهای کوبا، آنگولا، موزامبیک، زیمبابوه و نیکاراگوئه در جنگهای خارجی مغلوب نشده بودند. اما روشن است که فاکتورهای خارجی در جوامع مستعمره و وابسته نقشی متفاوت با آنچه در انقلابات تاریخی اروپا و روسیه ایفا نمودند، دارا می باشد. در کشورهای مستعمره و وابسته، مؤسسات و نهادهای سیاسی حاکم، اغلب به نحوی افراطی در قبال بحرانهای داخلی در کشورهای استعمارگر، حساس می باشند. تغییر و تحول سیاستها و اولویتهای استراتژیک در کشورهای استعمارگر سلطه طلب، می تواند تأثیرات عظیمی را بر قدرت، انسجام و روحیة رژیمهای وابسته و جوّ سیاسی کلی در یک جامعة وابسته بر جای بگذارد. برای مثال در ایران دکترین نیکسون، بلندپروازیهای منطقه ای مبالغه آمیز شاه را تشویق و ترغیب نمود و متعاقب آن توسعة چشمگیر و روند مدرنیزاسیون نیروهای مسلح ایران آغاز گشت. به همین نحو هم موضع طرفداری از حقوق بشر که توسط جیمی کارتر اتخاذ شده بود، مولد کاهش وسعت و شدت در سیستم اختناق شاه شد [Ahmad 1982: 298].
8 در مورد بنای حکومت پس از انجام قیام، مقالة اسکاچپول از این جهت که مناطق روستایی را نادیده می گیرد، نارساست. اسکاچپول در همان اوایل مقالة خوداز فقدان دهقانان خودگردان و صاحب سازمان در ایران سخن می گوید ولی از پیامد این پدیده چیزی نمی گوید. یکی از پیامدها این است که مناطق روستایی به خودی خود نمی توانند مولد منازعه و چالش علیه حکومت انقلابی باشند. ثانیاً، دولت انقلابی با انجام برنامه اصلاحات ارضی، تلاش جناحهای چپ را برای ایجاد قیامهای روستایی عقیم گذاشته است
[L. Goldfrank 1982: 301].
9 به نقش بعضی گروهها در ایجاد انقلاب توجهی نشده است. هیچ گروه اجتماعی ای بیشتر از گروه دانشجویان ایرانی، در راستای تداوم و دامنه بخشیدن به مبارزات ضد امپریالیستی، حیاتی و کلیدی نبودند، که این هم شامل دانشجویان ایرانی و هم دانشجویان خارج از کشور بود. پروژة شاه در قبال روند پویا و پر شتاب صنعتی کردن، به تکوین و توسعة یک طبقة متوسط حرفه ای و متخصص نیاز داشت و چنین طبقه ای همچنین می باید کارهای فنی و اداری را می گرفت، افرادی که امید داشتیم قادر به ادارة اقتصاد حکومت کشور باشند، از میان دانشجویان انتخاب می شدند، اما دانشجویانی که قرار بود تشکیل دهندة این کادرها باشند، در دورانی تحصیل می کردند که جهان را مبارزات دانشجویی گسترده فرا گرفته بود. گروهی دیگر که نقش عمده ای را در روند براندازی شاه ایفا نمود، اتحاد کارگران صنعت نفت بود. این کارگران با استفاده از سلاح اعتصاب، سیاستهای ملی و داخلی را تحت الشعاع قرار داده بودندL. Goldfrank 1982: 303]] .
10 اسکاچپول پس از آنکه توانست به نحوی قانع کننده، طرق مورد استفادة شاه را برای بنای یک حکومت تحصیلدار نشان دهد، می بایست به تجزیه و تحلیل گسترده تری در قبال نحوة سقوط و فروپاشی رژیم شاه مبادرت ورزد. یکی از مسائل، بی میلی ارتش به ادامة سرکوب و انجام کودتا بود. توجیه اسکاچپول برای تبیین این بی میلی نارساست. مسألة دوم به انگیزه های خود شاه برای مواجهة با بحران باز می گردد که اسکاچپول به علت روش ساختارگرایانه اش نمی توانسته به آن بپردازد، از یکسو، او واقف بود که دچار بیماری سرطان است و از سوی دیگر ولیعهد برای تقبل مقام شاهی بسیار جوان بود. به همراه این عوامل پیامدهای برنامة حقوق بشر کارتر را باید ذکر کرد که از آنچه اسکاچپول می پذیرد، فشار بیشتری را بر روی رژیم شاه وارد آورد[L. Goldfrank 1982: 304].
11 اسکاچپول با آنکه فرهنگ را وارد تحلیل خود کرده است ولی همچنان با دیدی غیر فرهنگی، پیامدهای انقلاب را نقد می کند. به نظر وی در صورتی که دولت انقلابی نتواند رفاه مردم را تأمین نماید و یا آنکه نفت را تمام کند، فرو می پاشد.
12 اسکاچپول دولتهای رانتیه را وارد تحلیل خود ساخته تا بتواند انقلابهایی مانند انقلاب ایران را توضیح دهد. به نظر نمی رسد اسکاچپول بتواند به این سؤال پاسخ گوید که چرا فقط دولت شاه در بین دولتهای رانتیه اسیر جنبش انقلابی شده است [هادیان 1375: 15].
13 اشکال تحلیل اسکاچپول دربارة فرهنگ و ایدئولوژی آن است که وی عقاید را فقط به صورت ایدئولوژی و به مثابة پدیده ای ثابت وارد مقوله انقلاب می کند [فرهی 1375: 191].

منابع فارسی

- دلاوری، ابوالفضل. (1369 – 1370). «نوسازی در ایران: موانع و تنگناهای نوسازی سیاسی و اقتصادی تا پایان عصر قاجار». رسالة فوق لیسانس. دانشگاه تهران: دانشکدة حقوق و علوم سیاسی.
- فرهی، فریده. (تابستان 1375). «فروپاشی دولت و انقلابهای شهری: تحلیل تطبیقی از انقلابهای ایران و نیکاراگوئه». راهبرد، ش 10.
- . (زمستان 1377). «نظریة اسکاچپول و انقلاب اسلامی». پژوهشنامه متین، ش 1.
هادیان، ناصر. (1375). «نظریة اسکاچپول و انقلاب اسلامی ایران». راهبرد. ش 9.

منابع لاتین

- Ahmad, Eqbal. (1982). “Comments on Skocpol”. Theory and Society. No. 11
- Foran, John. (1993). Fragile Resistance: Social Transformation in Iran from 1500 to the Revolaution. Boulder: westview Press.
- Kedi, Nikki. (1982). “Comments of Skocpol”. Theory and Society. No. 11.
- L. Goldfrank, Walter. (1982). “Comments on Skocpol”. Theory and Society. No. 11.
- Moaddel, Mansoor. (1986). A Sociological Analysis of the Iranian Revolution. Ph.D. Dissertation, Department of Sociology. University of wisconsin – madison.
- Moaddel, Mansoor. (1993). Class, Politics and Ideology in the Iranian Revolution. New York: Columbia University Press.
- Skocpol, Theda. (may 1982). “Rentier State and Shi'a Islam in the Iranian Revolution”. Theory and Society. Vol 11.
- Zonis, Marvin. (1971). The Political Elite of Iran. Princeton: Princeton University Press.