بدرفتاری و خشونت علیه کودکان (کودک آزاری)

- کودک آزاری چیست و به چند دسته تقسیم می شود؟

رفتارهایی که به صورت عمدی به قصد ایجاد درد، ناراحتی و عذاب نسبت به کودک صورت می گیرند، کودک آزاری نامیده می شوند. کودک آزاری معمولاً توسط بزرگ ترها که اغلب والدین هستند، انجام می گیرد. گرچه ممکن است پدربزرگ یا مادربزرگ، برادر یا خواهر بزرگ تر و یا خویشاوندان درجه ی دو مانند دایی، عمو، خاله و عمه هم این کار را انجام دهند و در برخی موارد نیز معلمان و مربیان در مدرسه به این کار مبادرت ورزند.
بدرفتاری نسبت به کودک را می توان به پنج دسته تقسیم کرد: بدرفتاری جسمانی، بدرفتاری جنسی، بدرفتاری عاطفی، غفلت و مشاهده ی خشونت خانگی.

1) بدرفتاری جسمانی

هل دادن، کتک زدن، خفه کردن، کبود کردن بدن، زخمی کردن، پاره کردن برخی از اعضا، ایجاد ورم در قسمت هایی از بدن و شکستگی استخوان، سوزاندن با سیگار و آب جوش، داغ کردن با اشیای داغ، تنبیه جسمانی، کندن یا تراشیدن موی سر و پرتاب کردن اشیای خطرناک به طرف کودک بدرفتاری جسمانی نامیده می شوند.
مورد دیگری که می توان آن را نیز به عنوان کودک آزاری از نوع جسمانی قلمداد کرد عبارت است از: مصرف سیگار، مواد مخدر یا الکل توسط مادر در دوران بارداری.
برخی از والدین اظهار می دارند که فرزندان خود را تنبیه بدنی می کنند نه آزار جسمانی، و تنبیه بدنی از نظر آن ها عملی درست است چون به قصد تربیت کودک صورت می گیرد و هدف آن ها از این کار تغییر رفتار کودک است، اما باید توجه داشت که تنبیه بدنی هم جزء کودک آزاری محسوب می شود.

2) بدرفتاری جنسی

بدرفتاری جنسی به هر گونه رابطه ی جنسی بین کودک و بزرگسال اطلاق می شود که تجاوز، زنای با محارم، رابطه ی جنسی از نوع دهانی، مقعدی و واژینال را در بر می گیرد. موارد دیگر عبارتند از:

- تماس با آلت تناسلی:

تماس یا بوسیدن آلت تناسلی کودک، نشان دادن آلت تناسلی به کودک توسط یک بزرگسال، مجبور ساختن کودک به لخت شدن، تماشای کودک در حمام یا توالت.

- رویارو ساختن کودکان با اعمال جنسی:

انجام عمل جنسی در حضور کودک توسط بزرگسال و تعریف داستان های مستهجن برای کودک بدون توجه به رفتار یا واکنش او.
لازم به ذکر است که انجام هر یک از موارد بالا توسط یک بزرگسال حتی اگر به درخواست کودک باشد، جرم شناخته می شود.

3) بدرفتاری عاطفی

بدرفتاری عاطفی به اعمالی گفته می شود که به سلامت روانی و رشد اجتماعی کودک آسیب می رساند و توسط والدین، معلمان، مربیان، همسالان، برادر یا خواهر و یا دانش آموزان بزرگتر صورت می گیرد. باید توجه داشته باشید وقتی بدرفتاری جسمانی یا جنسی وجود دارد، مطمئناً بدرفتاری عاطفی هم وجود دارد و پیامدهای این نوع بدرفتاری در طولانی مدت وخیم تر از انواع دیگر بدرفتاری ها می باشد. بدرفتاری عاطفی به صورت های زیر دیده می شود:
- ترساندن کودک، تهدید کردن وی، دادن لقب های نامناسب به کودک، مقایسه کردن او با دیگری به صورت منفی، گفتن جملاتی مانند: تو «بدی»، «بی ارزشی»، یا «درست بشو نیستی» و ...
- محبت نکردن به کودک مانند به کار نبردن جملات مهرآمیز، لبخند نزدن یا در آغوش نگرفتن او.
- سرزنش کردن مکرر کودک به خاطر یک اشتباه و یا هر اشتباهی را به گردن او انداختن.
- بی توجهی و رفتار سرد و خالی از عاطفه.
- زندانی کردن کودک درجای بسته یا اتاق تاریک، بستن او به صندلی برای مدت زمان کوتاه یا طولانی، ترور شخصیت کودک در حضور همسالان و اقوام.

4) غفلت

غفلت نوعی بدرفتاری نسبت به کودک است که در آن چیزی از کودک دریغ می شود. کودکی که مورد غفلت قرار می گیرد، کودکی است که والدین به نیازهای او توجهی ندارند و خواسته های او را برآورده نمی سازند، البته برآورده نکردن یک خواسته ملاک نیست بلکه در مجموع به خواسته ها و نیازهای مادی و معنوی کودک توجهی نمی شود. غفلت را می توان به سه دسته تقسیم کرد. غفلت جسمانی، عاطفی و آموزشی.

- غفلت جسمانی یعنی:

بهره مند نبودن کودک از غذای کافی، پوشاک مناسب، مراقبت و بهداشت کافی، خانه ی مناسب و امن و مراقبت پزشکی مورد نیاز.

-غفلت عاطفی یعنی:

بهره مند نبودن کودک از توجه، محبت، عشق، احترام، مراقبت و حمایت روانی.

-غفلت آموزشی یعنی:

فراهم نکردن امکانات کافی برای رفتن به مدرسه و یا نفرستادن کودک به مدرسه، پیگیری نکردن غیبت های کودک در مدرسه، عدم سرکشی به مدرسه و نظارت بر وضعیت تحصیلی کودک.

5) مشاهده ی خشونت در خانواده

خشونتی که بین والدین و دیگر اعضای خانواده روی می دهد و کودک شاهد آن می باشد، از دیگر مؤلفه های کودک آزاری می باشد.

مشاهده ی خشونت در خانواده چه تأثیری بر کودکان دارد؟

کودکانی که شاهد خشونت خانگی - خشونتی که توسط یکی از اعضای خانواده نسبت به سایرین اعمال می شود - هستند، دچار مشکلات رفتاری، عاطفی و تحصیلی می شوند. آن ها ممکن است نسبت به برادر و خواهرهای کوچک تر از خود و یا نسبت به دیگر کودکان خشن و بدرفتار شوند و یا این که توسط آنان مورد بدرفتاری قرار گیرند و خود قربانی خشونت گردند.
برخی از این کودکان در مدرسه و یا در خانه دست به خشونت می زنند و عده ای دیگر سعی می کنند کودک بسیار خوب و سر به راهی باشند و دست از پا خطا نکنند. کودکان چنین خانواده هایی معمولاً عزت نفس پایینی دارند و افسرده هستند و به مرور که رشد می کنند و بزرگ تر می شوند، ممکن است:
- به مصرف مواد مخدر روی آورند.
- رفتارهای بزهکارانه داشته باشند.
- نسبت به دیگران رفتارهای پرخاشگرانه نشان دهند.
- در روابط آینده ی خود با همسرشان، خشن و بدرفتار شوند.
- به خودکشی اقدام کنند.

علایم هشداردهنده ی انواع بدرفتاریها کدامند؟

افراد حرفه ای و دیگر افرادی که در بیرون از خانواده با کودک سروکار دارند، با مشاهده ی علایم و نشانه های زیر می توانند به این موضوع که کودک قربانی نوعی بدرفتاری است، پی ببرند.

علایم هشدار دهنده ی بدرفتاری جسمانی:

مشاهده ی جای کبودی، ورم، سوختگی یا جراحات بر روی بدن کودک به ویژه دست ها، پاها و صورت، امتناع کودک از رفتن به خانه، دوست نداشتن محیط خانواده و ترس از بزرگسالان می تواند نشان دهنده ی این باشد که کودک تحت بدرفتاری جسمانی قرار دارد.

علایم هشدار دهنده ی بدرفتاری عاطفی:

با مشاهده ی بی تفاوتی، افسردگی، اعتماد به نفس پایین، دوری گزیدن از جمع، احساس خصومت و دشواری در تمرکز و یادگیری می توان این احتمال را داد که کودک ممکن است تحت بدرفتاری عاطفی قرار داشته باشد.

علایم هشدار دهنده ی بدرفتاری جنسی:

علایمی نظیر علاقه ی غیر معمول یا داشتن اطلاعاتی فراتر از سن و سال در مورد اعمال جنسی، رفتارهای اغواگرانه، اجتناب از چیزهایی که به جنسیت و عضو جنسی مربوط است، نفرت از اعضای تناسلی خود یا زشت انگاشتن اندام های خاصی از بدن، پرخاشگری بیش از اندازه نسبت به دیگر کودکان به ویژه کودکان خردسال تر و ترس شدید از یک فرد خاص در خانواده یا در بین آشنایان می تواند نشانه ای باشد از این که کودک تحت بدرفتاری جنسی قرار دارد.

علایم هشدار دهنده ی غفلت:

پوشش نامناسب با توجه به شرایط آب و هوایی، سر و وضع نامرتب و کثیف، گرسنگی، کاهش وزن، بیماری مزمن یا درمان نشده، عدم پیگیری وضعیت کودک در مدرسه، نداشتن کتاب و اسباب و لوازم آموزشی کافی حکایت از این دارد که کودک مورد غفلت و بی توجهی خانواده قرار گرفته است. البته باید بین غفلت و فقر اقتصادی تمایز قائل شویم.

علایم هشدار دهنده ی خشونت در خانواده:

کودکی که شاهد بروز خشونت در خانواده است تمایلی به رفتن به خانه نشان نمی دهد و ممکن است از بی علاقگی خود به خانه و خانواده با همسالان یا معلمان سخن بگوید و از فرد پرخاشگری که در خانواده نسبت به بقیه خشونت می ورزد، بترسد و از او به بدی یاد کند.

پیامدهای منفی و مخرب بدرفتاری با کودک کدامند؟

مورد بد رفتاری قرار گرفتن در دوره ی کودکی می تواند پیامدهای منفی و مخربی را هم در دوره ی کودکی و هم در دوره ی بزرگسالی به بار آورد. این پیامدها به شدت بدرفتاری و محیط زندگی کودک بستگی دارد. اگر در خانواده، فامیل و یا در مدرسه کسی باشد که کودک بتواند با او ارتباط نزدیکی برقرار کند و درددل نماید، در این صورت کودک احتمالاً کمتر آسیب خواهد دید. به عبارت دیگر محیط حمایت کننده، از آثار منفی بدرفتاری می کاهد. آزار دیدن چه خفیف باشد و چه شدید، در درازمدت پیامدهای منفی یادی را به بار می آورد. عمده ترین این پیامدها عبارتند از:

پیامدهای عاطفی:

عزت نفس پایین، افسردگی و اضطراب، اختلالات خوردن، مشکلات ارتباطی، انزوا و کناره گیری و اختلالات شخصیتی.

پیامدهای جسمانی:

مشکلات بهداشتی، رشد ناکافی، بیماری های جسمانی و مرگ.

پیامدهای رفتاری:

مشکلات در مدرسه، بارداری در سنین نوجوانی، اقدام به خودکشی، رفتار بزهکارانه یا ضد اجتماعی، رفتار پرخاشگرانه و مصرف مواد مخدر.

برای مقابله با بدرفتاری نسبت به کودک چه باید کرد؟

کارشناسان گزارش داده اند که یک چهارم دختران و یک ششم پسران قبل از 18 سالگی مورد بدرفتاری جنسی قرار می گیرند و 67 درصد از موارد بدرفتاری جنسی برای کودکانی روی می دهد که زیر 17 سال هستند. به رغم این آمار هشدار دهنده، روش هایی وجود دارند که شما به عنوان یک والد با به کارگیری آن ها می توانید خطر انواع بدرفتاری نسبت به کودکان را کاهش دهید.

* برای کودکان توضیح دهید که اعضای بدن آن ها متعلق به خودشان و کاملاً شخصی است وکسی حق دست زدن به آن ها را ندارد. برای آن ها مثال بزنید (کسی حق ندارد شلوارت را پایین بکشد و به عضو تناسلی ات دست بزند) و از آن ها بخواهید در صورت مشاهده ی چنین چیزی شما را در جریان بگذارند.
* در صورتی که همسر شما فرزندتان را مورد بدرفتاری قرار می دهد، دلایل آن را جویا شوید و برایش توضیح دهید که این روش مناسبی برای تربیت کودک نیست. به علاوه در صورت تکرار، بهتر است پزشک و درمانگر در جریان قرار گیرد. به علاوه لازم است با دفاتر مربوط به حمایت از کودکان که در مراکز بهزیستی مستقر هستند، تماس گرفته شود.
* در برخی موارد والدین به دلیل اعتیاد قادر به کنترل خشم خود نیستند، در این شرایط به همسرتان پیشنهاد دهید به ترک اعتیاد اقدام نماید.
* برخی مشکلات روان پزشکی و بیماری های جسمانی سبب می شوند فرد نتواند خشم خود را کنترل کند. در صورت مشاهده ی چنین مواردی لازم است والد مربوطه تحت درمان دارویی قرار گیرد و تا زمانی که درمان نشده است او را از اِعمال تنبیه نسبت به کودک بازدارید.
* از تجارب و راهنمایی های دیگر والدین در حمایت از کودکان استفاده کنید.
* در صورتی که خود یا همسرتان به دلیل تنش ناشی از فشارکاری قادر به کنترل خشم خود نیستید و فرزندتان را مورد بدرفتاری قرار می دهید، بهتر است جهت کنترل تنش به روان پزشک، مشاور یا روان شناس مراجعه نمایید.
* در صورتی که مشکلات یادگیری و اختلالات رفتاری کودک، شما را خمشگین می کند، بدانید که با خشم و عصبانیت نمی توانید کمکی به کودک بکنید و بهتر است او را جهت درمان به روان شناسی بالینی ارجاع دهید و نیز معلم کودک را در جریان ناتوانی او قرار دهید.
* از توقع و انتظار خود بکاهید. داشتن انتظار زیاد آن هم زمانی که کودک در اجرای خواسته های شما ناتوان است، خشم شما را نسبت به او بر می انگیز د و سبب می شود او را مورد بدرفتاری قرار دهید.
* به نیازها و خواسته های کودک توجه نمایید. درصورتی که همسرتان از این موضوع آگاه نیست، اطلاعات لازم را در اختیار او قرار دهید.
* در صورتی که برای فرزندتان پرستار گرفته اید از احساس او نسبت به پرستار سؤال کنید و دلیل آن را پرس و جو نمایید. بهتر است به چگونگی مکالمه و رفتار آنان با یکدیگر توجه کنید و در صورتی که فرزندتان از پرستارش راضی نیست و تمایلی برای رفتن به مهدکودک نشان نمی دهد، حتماً دلیل آن را وارسی کنید و در نهایت به تغییر پرستار یا مهدکودک اقدام ورزید.
* در مورد چگونگی و نحوه ی رفتار معلم در کلاس از کودک تان پرس و جو نمایید. پرسیدن سؤالاتی در مورد رفتار معلم با د یگر دانش آموزان می تواند، مفید باشد.
* مراقب رفتار فرزندان تان باشید، فرزندان بزرگ تر ممکن است کودکان خردسال را مورد بدرفتاری قرار دهند، آن را از این کار باز دارید و توجه داشته باشید که فرزندان رفتار پرخاشگرانه را از والدین و دیگر بزرگسالان خود یاد می گیرند، پس سعی کنید برای فرزندتان الگویی بدون خشونت باشید.
* به فرزندان تان توجه نشان دهید، آن ها را ببوسید و در آغوش گیرید، حتی اگر در سنین نوجوانی یا دبیرستان باشند. ضمناً سعی کنید اوقاتی را با آن ها بگذرانید و به آنان فرصت دهید تا سؤالات خود را از شما بپرسند.
* در صورتی که متوجه شدید فرزندتان مورد بدرفتاری جنسی قرار گرفته است حتماً او را برای معاینه نزد پزشک ببرید و مراتب را به پزشک قانونی اطلاع دهید. والد دیگر نیز باید در جریان موضوع قرار گیرد تا به کمک یکدیگر فردی را که به کودک تجاوز کرده است، شناسایی کنید. این کار به منظور حمایت و حفاظت بیشتر از کودک صورت می گیرد.
* در صورتی که فرزندتان توسط فردی از افراد خانواده یا فامیل مورد بدرفتاری جنسی قرار گرفته است، رابطه ی فرزندتان را با آن فرد قطع کنید و هرگز او را با آن فرد تنها نگذارید. به علاوه با شخصی که مرتکب چنین رفتاری شده است صحبت کنید و در رابطه با رفتارش به او هشدار دهید. ضمناً به او یادآور شوید که لزومی به رازداری و سکوت نمی بینید و در صورت تکرار موضوع را افشا و از او شکایت خواهید کرد.
* کسانی که نسبت به کودکان بدرفتاری جنسی دارند، معمولاً وقت زیادی صرف می کنند تا اعتماد آن ها را جلب نمایند و فرصتی فراهم می سازند تا با آنها تنها باشند. سعی کنید متوجه افرادی که دور و بر کودک هستند، باشید و این فرصت را از آن ها بگیرید و نگذارید با فرزندتان تنها باشند.
* بدرفتاری جنسی توسط هر کسی که صورت گرفته باشد، آشنا یا غریبه، در هر صورت کودک به مشاوره ی روانی نیازمند است. در صورتی که فردی خارج از خانواده کودک را مورد آزار جنسی قرار داده باشد، لازم است با او رو به رو شوید، عملکردش را به او یادآور شوید، به او بگویید که موضوع را افشا می نمایید و از او به مراجع قضایی شکایت می کنید. با این کار تنها به کودک خود کمک نمی کنید بلکه محیطی امن برای دیگر کودکان فراهم می سازید.
* به یاد داشته باشید که معمولاً بیشتر بدرفتاری های جنسی نسبت به کودک توسط یک نوجوان یا فردی بزرگسال انجام می گیرد. بنابراین هرگز فرزندتان را با یک نوجوان یا بزرگسال (از جنس مخالف) تنها نگذارید، مگر این که از او کاملاً مطمئن باشید. به علاوه لازم است در چنین شرایطی به طور غیرمنتظره به آن ها سر بزنید.
* برای کودک توضیح دهید که به عنوان یک والد وظیفه ی شما مراقبت از اوست و اگر او مسائل خود را با شما در میان گذارد، به او کمک خواهید کرد. برایش توضیح دهید، ممکن است کسی بخواهد با بدن یا عضو جنسی او تماس برقرار کند و نیز او را تهدید نماید که اگر موضوع را فاش کند او را تنبیه خواهد کرد، در چنین شرایطی کودک را مطمئن سازید که در کنارش هستید و نباید از چیزی بترسد. به یاد داشته باشید که معمولاً کودکان می ترسند با افشای موضوع، توسط فرد بدرفتار تنبیه شوند و اگر شما به آن ها اطمینان بدهید، آن ها راحت تر با شما سخن خواهند گفت.
* یکی دیگر از دلایلی که کودکان از افشای بد رفتاری جنسی خودداری می ورزند، این است که از واکنش والدین خود می ترسند. بنابراین کودکان را مطمئن سازید در صورت افشای این موارد، شما هرگز آن ها را سرزنش نخواهید کرد، برای آن ها توضیح دهید که بدرفتاری جنسی ناشی از «بد بودن» آن ها نیست بلکه نشانه ی بیمار بودن افرادی است که از کودکان چنین تقاضایی دارند و کودکان باید از این افراد دوری کنند و در برابر درخواست بی جای آن ها مقاومت نمایند.
* روش «نه» گفتن و پافشاری را به کودکان بیاموزید برای این کار می توانید از روان شناسان کمک بگیرید.
* کودکان خردسال ممکن است متوجه نباشند که باید درباره ی موضوع حرف بزنند، این شما هستید که باید با روش هایی آن ها را به صحبت کردن تشویق نمایید چون معمولاً سوء استفاده کنندگان، رابطه ی جنسی را به عنوان یک نوع بازی به کودک معرفی می کنند.
* در صورتی که کودک توسط یکی از والدین مورد سوء استفاده ی جنسی قرار گرفته باشد، ممکن است نتواند به طور مستقیم در این مورد حرف بزند و تنها بگوید «نمی خوام با بابا تنها باشم» یا «می ترسم از بابا» و ... در چنین شرایطی به خواست کودک احترام بگذارید و با پذیرفتن احساسات وی به او کمک کنید تا از احساسات و تجارب خود برایتان حرف بزند. به علاوه با همسرتان صحبت کنید و او را آگاه سازید که متوجه موضوع شده اید و در صورت تکرار، موضوع را افشا خواهید کرد و به طلاق به عنوان یک گزینه فکر خواهید کرد. ضمناً هرگز کودک را با والد مورد نظر تنها نگذارید. از آن جایی که آزار جنسی محارم تنش بزرگی برای کودک ایجاد می کند، لازم است کودک تحت روان درمانی قرار گیرد. به علاوه چنین والدی خود نیازمند درمان است.
* آگاه باشید که اگر نسبت به کودک واکنش منفی و نامناسبی نشان دهید، (مثلاً او را سرزنش کنید) کودک هرگز چیزی به شما نخواهد گفت.

منبع مقاله : قهاری، شهربانو؛ (1387)، کودکان و بلایا (راهکارهایی برای مقابله)، تهران: نشر قطره، چاپ اول