در خانه اگر کس است، یک حرف بس است

نصیحت و خیر خواهی کیمیای گم شده ای است که امروزه در جامعه دینی و اجتماعی ما بسیار محسوس و ملموس گشته است. و همه انسان ها در تمام مراحل زندگی روزمره؛ خانوادگی، اجتماعی و... به ویژه مدیران، کارگزاران، کارمندان در تمام سطوح مدیریتی و اداری؛ بدان نیازمند می باشند. در این زمینه امام جواد علیه السلام می فرماید: «مؤمن نیازمند سه چیز است: توفیقی از پروردگار، پند دهنده ای از درون خوییش و پذیرش از نصیحت کنندگان.»[1] امروزه برخی از افراد از شنیدن نصیحت و بکارگیری آن خودداری می کنند، این در حالی است که شاید بکار بستن آن باعث ایجاد نتایجی مهم در زندگی شان شود. نصیحت از مادّة «نصح» بمعنای «خالص شدن و خالص کردن»؛ پند دادن را از آن جهت نصح و «نصیحت» گویند که از روی خلوص نیت و خیرخواهی محض است.[2] بنابراین هر نصیحتی باید دارای دو عنصر مهم یعنی خلوص نیت و خیرخواهی محض باشد.

آیا به نصیحت دیگران عمل کرده ایم؟

همه بندگان الهی نیاز به نصیحت و در برخی مواقع نیاز به هشدار دارند. انسان تا زمانی که احساس نیاز پیدا نکرده سراغ گم شده و مطلوب خود نمی رود. روزی نیازمندی، که احساس نیاز در او شدت یافته، از محضر سالک و عارف بهجت آفرین، حضرت آیت الله بهجت در خواست نصیحت می کند که «آقا یک نصیحتی به ما بفرمایید» این عارف صمدانی می فرماید: ...آقایانی که طالب مواعظ هستند، از ایشان سوال می شود: آیا به مواعظی که تا حال شنیده اید عمل کرده اید یا نه؟. .. از آنهایی نباشیم که گفته اند:

نصیحت انبیاء و اولیاء الهی

در قرآن کریم نصایح و خیرخواهی گوناگونی از انبیاء و اولیاء الهی ذکر شده است:

1. نصایح حضرت ابراهیم علیه السلام به آزر.[3]

2. نصایح حضرت موسی علیه السلام به فرعون.[4]

3. نصایح حضرت موسی علیه السلام و قومش به قارون.[5]

4. نصایح حضرت یعقوب علیه السلام به یوسف و فرزندان دیگرش.[6]

5. نصایح حضرت یوسف علیه السلام به دوستان زندانش.[7]

6. نصایح هابیل به قابیل.[8]

7. نصایح لقمان به فرزندش.[9]

8. نصایح پیامبران دیگر به امت هایشان.[10]و... .

شرایط و آداب نصیحت

شرایط و آدابی را که می توان از مجموع آیات استفاده کرد(اعم از نصیحت بزرگ به کوچک و یا نصیحت کوچک به بزرگ)، عبارتند از:

1. صفات و حالات و شرائط نصیحت گر

الف ـ دلسوزی و محبت؛ به گونه ای که مخاطب آن را لمس و احساس کند.

ب ـ حلم و بردباری و سعه صدر و پرهیز از عجله و شتاب زدگی، چه آن که نصایح تدریجاً در دل ها نفوذ می کند و اثر می گذارد.

ج ـ پرهیز از هر نوع لجاجت و اصرار و مجادله های بیهوده و خشونت و برتری جویی.

د ـ ایمان و اعتقاد و اخلاص نسبت به گفته ها و اهداف و منویات خویش، نه تزویر و سخن پراکنی و نیرنگ بازی.

ه ـ رعایت انصاف و شناخت و درک عمیق از مخاطب، زمان، واقعیت ها و حقایق و توقعات و انتظارات مخاطب.

2. ویژگی های گفتار و نصیحت

الف ـ ادب در گفتار و مکالمه و محاوره.

ب ـ پرهیز شدید از ایجاد حس حقارت در مخاطب(نصیحت و موعظه بگونه ای نباشد که باعث تحقیر مخاطب گردد).

ج ـ تبیین صحیح واقعیات و حقایق.

د ـ لحن کلامی آرام و استفاده از آهنگ تأثیرگذار در نحوه بیان.

ه ـ استناد به موارد عینی و نمودارها و الگوها و...(با رعایت جوانب شرعی ).

ط ـ غیر مستقیم بودن نصیحت، خصوصاً اگر نصیحت از سوی کوچک تر باشد.

3. صفات نصیحت پذیر

الف ـ حفظ حرمت و احترام مخاطب یا مخاطبین از سوی گوینده.

ب ـ عدم احساس تحمیل عقاید و افکار و نظریات.

ج ـ استفاده گوینده از موقعیت های روانی مناسب مخاطب یا مخاطبین.[11]

هیجده منشور خیرخواهی و نصیحت امام علی علیه السلام[12]

امام علی علیه السلام می فرماید:

1. «اِسمَعوا النَّصیحَةَ مِمَّن أهداها إلَیکم، و اعقِلوها علی أنفُسِکم؛ نصیحت (ارشاد) را از کسی که آن را به شما هدیه می کند بشنوید و آن را با جان و دل بپذیرید.»

2. «أشفَقُ النّاسِ علَیک أعوَنُهُم لک علی صَلاحِ نَفسِک، و أنصَحُهُم لک فی دِینِک؛ دلسوزترین مردم نسبت به تو کسی است که در راه اصلاح نَفْست به تو بیشتر یاری رساند و تو را در دینت بیشتر نصیحت (راهنمایی) کند.»

3. «طُوبی لمَن أطاعَ ناصِحا یهدیهِ، و تَجَنَّبَ غاوِیا یردیهِ؛ خوشا کسی که از نصیحت کننده اش اطاعت نماید و از گمراهی که وی را به هلاکت می افکند دوری کند.»

4.« قد نُصِحتُم فانتَصِحوا، و بُصِّرتُم فأبصِروا، و اُرشِدتُم فاستَرشِدوا؛ بی گمان شما نصیحت شده اید، پس نصیحت را بپذیرید و به شما بینش داده شده است، پس بینا باشید و ارشاد شده اید پس راه راست را در پیش گیرید.»

5. «مَن خالَفَ النُّصحَ هَلَک؛ هرکه از نصیحت و راهنمایی سر پیچد، هلاک گردد.»

6. «لِیکنْ أحَبَّ النّاسِ إلَیک المُشفِقُ النّاصِحُ؛ باید محبوبترین مردم نزد تو، شخص دلسوز خیرخواه باشد.»

7. «مَن عَصی نَصیحَهُ نَصَرَ ضِدَّهُ؛ هر که از مشاور خود نافرمانی کند، دشمن خود را کمک کرده است.»

8. مَن نَصَحَک فَقد أنجَدک؛ کسی که تو را نصیحت و راهنمایی می کند، بی گمان تو را کمک کرده است.»

9. «مَن قَبِلَ النَّصیحَةَ أمِنَ مِن الفَضیحَةِ؛ کسی که نصیحت بپذیرد، از رسوایی در امان ماند.»

10. «مِن أکبَرِ التَّوفیقِ الأخذُ بالنَّصیحَةِ؛ یکی از بزرگترین توفیق ها، به گوش گرفتن نصیحت است.»

11. «مَن أمَرَک بإصلاحِ نَفسِک فهُو أحَقُّ مَن تُطیعُهُ؛ کسی که تو را به خودسازی فرمان دهد، سزاوارترین کسی است که اطاعتش می کنی.»

12. «مَن أقبَلَ علَی النَّصیحِ أعرَضَ عنِ القَبیحِ، مَنِ استَغَشَّ النَّصیحَ غَشِیهُ القَبیحُ؛ کسی که به نصیحت کننده رو کند از زشتی روی گرداند؛ کسی که نصیحت کننده را مغرض شمارد زشتی، او را فرو پوشاند.»

13. «مَن أعرَضَ عَن نَصیحَةِ النّاصِح اُحرِقَ بِمَکیدَةِ الکاشِحِ؛ کسی که از نصیحت نصیحتگر(مشاور صادق) روی گرداند در آتش نیرنگ دشمنی که به ظاهر دَم از دوستی می زند بسوزد.»

14. «مَرارَةُ النُّصحِ أنفَعُ مِن حلاوَةِ الغِشِّ؛ تلخی نصیحت سودمندتر از شیرینی غلّ و غش است.»

15. «لا تَرُدَّنَّ علَی النَّصیحِ، و لا تَستَغِشَّنَّ المُشیرَ؛ نصایح نصیحت کننده را رد مکن و به کسی که تو را راهنمایی می کند گمان غرض ورزی و خیانت مبر.»

16. «لا خَیرَ فی قَومٍ لَیسوا بناصِحینَ و لا یحِبُّونَ النّاصِحینَ؛ در مردمی که نه خود نصیحت کننده هستند و نه نصیحت کنندگان را دوست دارند خیری نیست.»

17. «لا واعِظَ أبلَغُ مِن النُّصحِ؛ هیچ واعظی مؤثرتر از نصیحت نیست.»

18. «مَن قَبِلَ النَّصیحَةَ سَلِمَ مِنَ الفَضیحَةِ؛ هر کس نصیحت را بپذیرد، از رسوایی به سلامت می ماند.»

حق نصیحت گر

امام سجاد علیه السلام می فرماید: «و أَمّا حَقُّ النّاصِحِ فَأَن تَلینَ لَهُ جَناحَکَ ثُمَّ تَشرَئِبَّ لَهُ قَلبُکَ وَ تَفتَحَ لَهُ سَمعَکَ حَتّی تَفهَمَ عَنهُ نَصیحَتَهُ ثُمَّ تَنظُرُ فیها فَإن کانَ وُفِّقَ فیها لِلصَّوابِ حَمِدتَ اللّه عَلی ذلِکَ وَ قَبِلتَ مِنهُ وَ عَرَفتَ لَهُ نَصیحَتَهُ...؛ حق نصیحت کننده این است که نسبت به او فروتنی کنی، دل را برای فهم نصیحتش آماده نمایی و به سخنانش گوش دهی و اگر گفتارش درست بود خدا را شکر گویی و بپذیری و حق شناسی کنی...»[13]

سخن پایانی

آگاه باشیم که نصیحت و خیرخواهی و نصیحت پذیری، یکی از نیازهای شدید امروز جامعه ماست. همان طوری که امام جواد علیه السلام می فرماید: «اَلمُؤمِنُ یَحتاجُ إلی ثَلاثِ خِصالٍ: تَوفیقٍ مِنَ اللّه وَواعِظٍ مِن نَفسِهِ وَ قَبُولٍ مِمَّن یَنصَحُهُ؛ مؤمن نیازمند سه چیز است: 1. توفیقی از پروردگار. 2. پند دهنده ای از درون خوییش. 3. پذیرش از نصیحت کنندگان.[14] و خود را مخاطب حدیث امام باقر علیه السلام قرار دهیم که می فرماید: از کسی که تو را می گریاند اما خیرخواه توست پیروی کن و از کسی که تو را می خنداند اما با تو رو راست نیست پیروی مکن.[15] و  نصیحت پدرانه لقمان حکیم را آویزه گوس نهیم که می فرماید: فرزندم نصیحت را بپذیر و به آن عمل کن که نصیحت نزد عاقل از عسل ناب شیرین تر است...»[16] باشد که همه ما، نصیحت گر و خیر خواه دیگران بوده و مهم تر اینکه، نصیحت پذیر باشیم.

پی نوشت ها: