مسجد بدان سبب که خاستگاه توحید و نفی شرک و باطل و جایگاه ندای حق و دادخواهی مظلوم است، همواره مهد قیام و انقلاب بوده است و انقلابیون سال 57 نیز برحسب مقتضیات و شرایط جامعه از این مکان مقدس الهام گرفته اند.
با توجه به ماهیت سیاسی دین اسلام، مسجد به عنوان کانون و محور فعالیت های دینی، سیاسی و اجتماعی، نقش مهمی در تاریخ پر فراز و نشیب اسلام داشته است، در مذهب تشیع این نقش به واسطه سرنوشت ویژه و درگیری های فراوان آنان با نظام های حاکم ظالم و غیر مشروع، اهمیت بیشتری دارد.
در تاریخ اسلام ارتباط بین مسجد و سیاست به روش های گوناگون تجلی پیدا کرده است. مسلمانان می کوشیدند بعد از هر پیروزی، مسجدی در مرکز شهر احداث کنند. مسجد پایگاه بسیج مردم و تجمع نیروهای رزمنده بود و محلی برای عناصر ناراضی و انقلابی به منظور تجهیز وسیع امکانات علیه حکام بوده است.
مسجد در صدر اسلام با کارکردهای مختلف در زمینه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، مسائل کلی جامعه مسلمانان را شامل می شد. در ابتدای دوران مشروطیت و نیز آغاز نهضت امام خمینی(ره) جایگاه و تاثیر نهادهای مذهبی همچون مساجد انکار ناپذیر بود.
مسجد، پایگاه سازماندهی نیروهای انقلابی
مساجد و نهضت امام خمینی(ره) مساجد در جریان نهضت اسلامی که به رهبری امام خمینی(ره) به پیروزی رسید، جایگاه مهمی دارند. مساجد نه تنها پایگاهی برای بیدار سازی مردم علیه حکومت بلکه محلی برای سازماندهی نیروهای انقلابی و مبارزه بودند. تبادل اطلاعات و جلسات مشاوره میان مبارزان در مساجد صورت می پذیرفت، زیرا پخش اعلامیه در اغلب مساجد سهل تر و سریع تر صورت می گرفت و اعتراض مردم و علما و حضرت امام از طریق پخش اعلامیه آنان در مجامع مذهبی به ویژه مساجد، همه گیر می شد و بدین ترتیب اخبار جریان ها و حوادث به مردم انتقال می یافت.
گزارش های ساواک در دهه چهل حاکی از توزیع اعلامیه هایی است که در مساجد مختلف کشور به ویژه تهران، اصفهان، کرج، آبادان و بندرعباس چاپ و تکثیر شده است.
مسجد جلیلی
در گزارش اداره کل سوم ساواک در تاریخ 11/ 5 /1354 اعلام شده است که به مناسبت ولادت حضرت علی(ع) در مسجد جلیلی جشنی برپا شده که در این برنامه آیه «فضل الله المجاهدین علی القاعدین اجرا عظیما» بر دیوارها و سردر اصلی مسجد نصب و ساواک آن را نوعی تحریک مردم به قیام و حرکت علیه رژیم قلمداد کرده است.
این گونه فعالیت ها، چنان فراگیر، منظم و گاهی دور از انتظار بود که شناسایی و جمع آوری اعلامیه ها در مساجد، برای رژیم دشوار می شد. در این مواقع ساواک، موضوع را برای ارایه راهکار لازم به مقامات مافوق اطلاع می داد. «روز 7 / 1/1353 وقتی که جماعت در حال برگزاری نماز مغرب در مسجد امیرخیزی بودند، پس از نماز مشاهده می کنند در مقابل هر کدام یک نسخه اعلامیه گذاشته شده است. سپس معلوم می شود هنگام سجده، اعلامیه پخش شده است.
موقع ترک مسجد از کفشدار مسجد چگونگی ماجرا استفسار می شود. وی اظهار می دارد من فقط متوجه توقف پیکانی شدم که پسربچه 9 ساله با لباس سبز پس از ورود به مسجد مدتی بعد مسجد را ترک کرد. نظریه رهبر عملیات: با توجه به اینکه مدت سجده نماز مدتی نیست که یک پسربچه9 ساله بتواند مقابل هر کدام از نمازگزاران یک نسخه اعلامیه گذاشته باشد، معذلک نظر به اظهارات کفشدار مسجد و مشاهدات وی در مورد کودک و پیکان، تحقیق در مورد موضوع مذکور مفید به نظر می رسد».
همچنین مسجد بدان سبب که خاستگاه توحید و نفی شرک و باطل است و جایگاه ندای حق و دادخواهی مظلوم نیز به حساب می آید، همواره مهد قیام و اعتراض بوده است و مردم نیز برحسب مقتضیات و شرایط جامعه از این مکان مقدس الهام گرفته اند. گاهی به شیوه امام سجاد(ع) با دعا و توسل به ائمه اطهار، در قالب سخنرانی اعتراض خود را نشان می دادند که این دعاها نیز خود زمینه شورش و قیام و تظاهرات می شد.
اعلام مواضع گروه های مبازر در جلسات سخنرانی مساجد
در جلسات سخنرانی در مساجد افراد و گروه های مبارز با یکدیگر آشنا شده و در عین نزدیک کردن مواضع، به برنامه ریزی برای اقدامات آتی اقدام می کردند، البته با توجه به جو ایجاد شده، جلسات سخنرانی بهترین فرصت برای جذب نیرو و هوادار برای افراد و گروه های مبارز و تربیت آنها بود.
شاید آمادگی غیر محسوس مردم برای تظاهرات با شکوه پانزده خرداد سال 42 را بتوان محصول جلسات سخنرانی در مساجد دانست در گزارش 7 / 10 /1343ساواک آمده است «که واعظی به نام کمیلی که اغلب در مسجد سید عزیزالله تهران نماز می خواند، از طرفداران سرسخت آیت الله امام خمینی است و اغلب به نفع او تبلیغ می کند که «خدایا یگانه مرجع تقلید شیعیان، آیت الله خمینی را از گرفتاری ای که دشمنان دین برای او فراهم کرده اند نجات بده، خدایا کسانی را که به علما و مرجع تقلید ما آیت الله خمینی ظلم می کنند، ذلیل و نابود فرما» و یا سخنرانی های مرحوم حجت الاسلام والمسلمین محمد تقی فلسفی در انتقاد از عملکرد دولت بویژه سخنرانی25 / 10 /1344 که به شدت به مقالات ضد دینی مطبوعات، زندانی کردن فعالان سیاسی و تصویب قوانین غیر اسلامی در کشور اعتراض کرده بود.
این گونه فعالیت ها با توجه به جو خفقان و سرکوبی رژیم در دهه چهل، می تواند از مهمترین مخالفت های سیاسی و حرکت اعتراض آمیز علیه حکومت به شمار آید که کانون آن در مساجد شکل می گرفت. اما در محور کارکردهای سیاسی- دینی مساجد، اقامه نماز جماعت و برگزاری مجالس بزرگداشت شخصیت ها و افراد و جریانات سیاسی- اجتماعی از راه گردهمایی افراد انقلابی و مبارز در مساجد بود.
بیشتر این بزرگداشت ها و تشکیل آنها در مساجد، کار سیاسی هم محسوب می شد، چه اینکه در پوشش چنین جلساتی، مسائل مربوط به نهضت هم طرح می شد. همچنین با اقامه فریضه نماز در مساجد فرصت بهینه ای برای تقویت روح همبستگی و اتحاد تصمیم واحد مبارزان در برابر رژیم به دست می آمد. به طوری که در گزارش های متعدد، ساواک تجمع مردم در مساجد و برگزاری نماز جماعت در مساجد را زنگ خطری برای رژیم معرفی می کند: «لشکر معتقد است که امر نماز جماعت و نشان دادن عده ای پیرو از راه جمع شدن آنها برای نماز جماعت در شبانه روز، دو مرتبه، نمایش قدرتی آن به مراتب بیشتر از مجلس سوگواری است که عده ای محدود در منزلی جمع شوند و روی همین اصل بود که لشکر موضوع را خیلی جدی گرفته و طی شماره های مذکور.. . به سمع مقامات مسئول رسانیده و درخواست جلوگیری آن را کرد".
پس از پیروزی انقلاب اسلامی رژیم پهلوی با کنترل و مراقبت های ویژه خود نتوانست مانع کارایی مساجد شود، بنابراین مساجد در نقش باز یافته خود ظهور کرد و به پایگاه انقلاب و مرکز نشر تعالیم اسلامی مبدل شد. در دوران انقلاب- سال های 1356 -1357، روحانیون از مساجد برای سازماندهی و هدایت مبارزه بهره می بردند و با تقسیم مناطق و پایگاه قرار دادن هر مسجد در آن منطقه، حرکات نهضت را هماهنگ می کردند و هر منطقه پایتخت با هدایت دکتر بهشتی، باهنر، مفتح و استاد شهید مطهری، در خصوص راهپیمایی ها و پخش اعلامیه ارتباط داشتند.
مسجد قبا
در تهران، مسجد قبا مرکزیت تشکیلات مبارزه با رژیم را به رهبری شهید مفتح بر عهده داشت. مسجد جلیلی به امامت آیت الله مهدوی کنی، مسجد امیرالمومنین به امامت آیت الله موسوی اردبیلی، مسجد لرزاده به امامت آیت الله عمید زنجانی، مسجد رستم آبادی به امامت حجت الاسلام شاه آبادی، مساجد هدایت، ارک، جاوید، صاحب الزمان و مسجد بازار از مراکز فعال تجمع و سازماندهی نیروها و چاپ و نشر اعلامیه ها و نوارهای انقلابی بود. در شیراز مسجد جامع این شهر تحت حمایت آیت الله دستغیب اداره می شد.
مسجد سید
در اصفهان مسجد سید این شهر به مسئولیت آیت الله طاهری از مهمترین پایگاه های انقلاب بود. در مشهد مساجد صدیق و امام حسن (ع) از مهمترین مراکز انقلاب محسوب می شدند که هدایت و رهبری این مساجد به عهده آیت الله خامنه ای، شهید هاشمی نژاد و آیت الله واعظ طبسی بود.
در سال 1357 نقش مساجد در تجهیز و تسلیح مبارزان با پیوستن بخشی از ارتش به مردم، تسلیح قوای مردمی، غیر قابل انکار است. مسجد که تا آن موقع نقش فرماندهی نیروها و پناهگاه مسلمانان را داشت، به عنوان سنگر مقاومت مردمی، محکم و استوار بر جای ماند. گزارش های متعددی در این زمینه به ساواک ارسال شده که بیانگر این واقعیت است؛ «خبر واصله حاکی است اخیرا تعدادی اسلحه از طرف یزد و کرمان وارد شهرستان گناباد شده و توسط شخصی به نام حاج آقا مدنی، پیشنماز مسجد آقا، واقع در خیابان پهلوی آن شهرستان، بین تعدادی از مردم تقسیم شده است» از یزد نیز خبری رسیده بود که گویای همین مطلب بود؛ «اطلاع واصله حاکی است شب گذشته در مسجد حظیره توسط شیخ محمدصدوقی تعدادی در حدود 500 قبضه اسلحه کمری بین چند گروه تقسیم شده و اظهار داشته عده ای که اسلحه ندارند قمه و کارد در زیر لباس های خود پنهان کرده و در صورت لزوم از آنها استفاده شود.
به موازات مسلح کردن نیروهای انقلابی، مساجد همچنین آغازگر حرکت های انقلابی و تظاهرات ها در سال 1357 به شمار می آمدند. در این سال حضرت امام(ره) در پیامی به ملت مسلمان ایران اعلام کردند که ایران عید ندارد و از مردم خواستند در مراکز عمومی مثل مساجد بزرگ اجتماعات عظیم برپا کنند. در پی فرمان حضرت امام، مساجد مناطق مختلف کشور پس از نماز جماعت تظاهرات ضد رژیم برپا شد.
مسجد رضا
در تظاهرات مردم مشهد که با سخنرانی شهید هاشمی نژاد در مسجد نواب آغاز شده بود، پس از پیوستن دیگر مبارزان در مسجد رضا، سیل خروشانی به حرکت درآمد.
سخنرانی آیت الله دستغیب از مساجد نو و ولی عصر(عج)
تظاهرات مردم شیراز که در مساجد این شهر متمرکز بوده در روزهای هشتم تیر و دهم شهریور ماه سال 57 پس از سخنرانی آیت الله دستغیب از مساجد نو و ولی عصر(عج) آغاز شد و با مقابله با ماموران و درگیری و پرتاب نارنجک پایان پذیرفت. «دو مسجد آتشی ها و رضا، کانون گروهی از جوانان بود- البته مساجد دیگر چون مسجد نو، جمعه، مداد، ولیعصر و حبیب نیز سرآمد مساجد دیگر بودند.
در مجموع چهره دگرگون مساجد در دوران پیروزی انقلاب به حدی نمایان و غیر قابل انکار شده بود که خبرگزاری های خارجی نیز این مسئله را در اخبار خود انعکاس دادند. روزنامه گاردین گزارشی را از خانم یهوز(که برای دیدار به تهران آمده بود) به شرح زیر درج کرده بود؛ «در خلال ماه های اخیر، لحن نطق هایی که در مساجد ایراد می شود، روز به روز سیاسی تر شده است، آنها در نطق های خود از آزادی بیان گرفته تا تکیه رژیم بر سلاح آمریکایی سخن می گویند» لذا مسجد نقطه آغازین و پایانی تظاهرات میلیونی مردم بود و روشنگری و هدایت آنان در مسیر مبارزه در مساجد انجام می گرفت. جلسات سری و مخفیانه و طرح و برنامه ریزی گروه های مقاومت در مساجد برگزار می شد. خطابه های آتشین وعاظ و خطبا در تحریک مردم برای مبارزه با رژیم شاه، پیوسته در مساجد استمرار داشت.
وحدت امت اسلام در مساجد معنا و مفهوم یافت
وحدت امت اسلامی که عمده ترین عامل پیروزی انقلاب بود، در مساجد معنا و مفهوم یافت و مساجد در دوران نهضت حضرت امام و پیروزی انقلاب اسلامی جایگاه ویژه مبارزاتی خود را بازیافت به گونه ای که مرکز تجمع مردم، مرکز پخش اعلامیه مرکز سازماندهی نیروهای مردمی و مرکز آموزش کادرهای انقلابی برای انقلاب اسلامی ایران به شمار آمد که این از مهمترین ویژگی ها و دستاوردهای انقلاب ایران محسوب می شود.
منابع:
کتاب های انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک.
نقش مساجد و دانشگاه ها در پیروزی انقلاب.
مساجد بازار تهران در نهضت امام خمینی و یاران امام به روایت اسناد ساواک.
