1- تحریر «مجسطی»:
اصل این کتاب [1] از «قلوذیوس بطلمیوس» و شامل سیزده مقاله و چند فصل 196 تصویر می باشد که خواجه نصیر الدین طوسی آن را برای حسام الدین و سیف الناظرین حسن بن محمد سیواسی، تحریر می کند و در تاریخ پنجم شوال سال 644 هجری قمری تحریرش پایان می یابد.
2- تحریر أقلیدس تحریر اصول هندسه:
کتاب «اصول الهندسه» کتابی است که ثابت بن قره آن را از یونانی به عربی ترجمه و خواجه نصیر الدین طوسی اقدام به تحریر آن کرده است. [2]
خواجه در مقدمه این کتاب چنین آورده است: این کتاب را بعد از تحریر مجسطی نگاشتم و به تاریخ 22 شعبان 646 هجری قمری از تحریر آن فارغ شدم.
3- تحریر «اکر» مانالاوس:
این کتاب از جمله کتب «متوسط» محسوب می شود. مراد از کتب متوسط کتبی است که بایستی بعد از کتاب اقلیدس و قبل از مجسطی خوانده شود.
در برخی نسخه های این کتاب، سه مقاله و در برخی دیگر دو مقاله درج شده است. خواجه در تاریخ 21 شعبان 663 هجری قمری از تحریر این کتاب فارغ می شود.
4- تحریر «اکرِ» ثاوذوسیوس:
این کتاب نیز از کتب «متوسط» شمرده می شود و از سه مقاله تشکیل شده و شامل 58 یا 59 تصویر است. خواجه تحریر این کتاب را در جمادی الاول 651 هجری قمری به پایان می رساند.
5- تحریر کتاب «مأخوذات»:
این کتاب در اصول و قواعد هندسه است و اصل آن از ارشمیدس می باشد که ثابت بن قره آن را از یونانی به عربی ترجمه کرده است. خواجه در مقدمه این کتاب می نویسد: متأخران، این کتاب را از کتب متوسط به شمار آورده اند و مشتمل بر یک مقاله و 51 تصویر است.
6- تحریر کتاب «معطیات»:
کتاب معطیات اثر اقلیدس در علم هندسه است که اسحاق بن حنین آن را از یونانی به عربی ترجمه و ثابت بن قرة آن را تصحیح و خواجه نصیر الدین اقدام به تحریر و شرح آن نموده است. این کتاب شامل 95 تصویر است.
7- تحریر کتاب «الکرة المتحرکه»:
کتاب «الکرة المتحرکه» اثر «اطولوقس» است که ثابت بن قره آن را از یونانی به عربی ترجمه و خواجه نصیر الدین طوسی اقدام به تحریر و شرح آن کرده است. این کتاب مشتمل بر یک مقاله و 12 تصویر می باشد.
خواجه، تحریر آن را در روز جمعه هفتم جمادی الاول سال 651 هجری قمری به پایان می برد.
8- تحریر کتاب «معرفة مساحة الأشکال البسیطه و الکرویه»:
اصل این کتاب از تألیفات فرزندان موسی یعنی احمد، حسن و محمد است که خواجه نصیر الدین طوسی در سال 653 هجری قمری اقدام به شرح و تحریر آن می کند.
9- تحریر کتاب «اللیل و النهار»:
کتاب «اللیل و النهار» یا «الایام و اللیالی» اثر ثاوذوسیوس و مشتمل بر دو مقاله و 33 یا 30 تصویر است. خواجه نصیر الدین طوسی، شرح و تحریر این کتاب را در نهم جمادی الاول سال 653 هجری قمری به اتمام می رساند.
10- تحریر کتاب «المناظر»:
اصل این کتاب از اقلیدس است که اسحاق بن حنین آن را به عربی ترجمه و ثابت بن قره آن را تصحیح می کند. خواجه نصیر الدین طوسی شرح این کتاب را در شوال سال 651 هجری قمری به پایان می رساند.
11- تحریر کتاب «جرمی النیرین»:
کتاب «جرمی النیرین و بعدیهما» تالیف «أرسطرخس» است که مشتمل بر 17 تصویر می باشد. خواجه نصیر الدین در سال 653 هجری قمری به شرح و تحریر آن اقدام می کند.
12- تحریر کتاب «الغروب و الطلوع»:
«الطلوع و الغروب» یا «الشروق و الغروب» اثر أطولوقس یونانی است که «قسطابن لوقا» آن را به عربی ترجمه و «ثابت بن قره» آن را تصحیح کرده است. خواجه نصیر الدین طوسی در سال 653 هجری به شرح و تحریر آن اقدام می کند. این کتاب شامل دو مقاله و 36 تصویر است.
13- تحریر کتاب «المطالع»:
«المطالع» تالیف «اسقیلاوس» است که «قسطا بن لوقا» آن را از یونانی به عربی ترجمه و «یعقوب بن اسحاق کندی» آن را تصحیح کرده و خواجه نصیر الدین شرح و تحریر نموده است.
این کتاب شامل 3 مقدمه و دو تصویر است و شرح آن در 653 هجری پایان می یابد.
14- تحریر کتاب «المفروضات»:
«المفروضات» تألیف ارشمیدس است که ثابت بن قره آن را از یونانی به عربی ترجمه و خواجه نصیر الدین طوسی آن را تحریر و شرح می کند. این کتاب مشتمل بر 36 و در برخی نسخ 34 تصویر است. خواجه در سال 53 ه از تحریر این کتاب فارغ می شود.
15- تحریر کتاب «الظاهرات الفلک»:
مؤلف این کتاب اقلیدس است و ثابت بن قره آن را از یونانی به عربی ترجمه کرده خواجه آن را شرح و تحریر نموده است. این کتاب شامل 23 یا 25- بنابر اختلاف نسخ- تصویر است؛ اما در حال حاضر تنها دو تصویر در دست ماست. خواجه طوسی شرح این کتاب را در ماه ربیع الاول سال 653 ه به پایان می رساند.
16- تحریر کتاب «الکرة و استوانه»:
مؤلف کتاب «الکرة و الاسطوانه»، ارشمیدس است که ثابت بن قره آن را از یونانی به عربی بر می گرداند و خواجه نصیر الدین طوسی آن را شرح و تحریر می کند. این کتاب مشتمل بر 48 تصویر و در بعضی نسخه ها، 43 تصویر است.
17- مقالة فی تکسیر الدائره:
اصل این کتاب نیز از ارشمیدس است که خواجه به تحریر و شرح آن اقدام می کند و شرح و تحریر کتاب «الکرة و الاسطوانه» را به آخر آن می افزاید.
18- تحریر کتاب «المساکن»:
اصل این کتاب از «ثاوذوسیوس» یونانی است که قسطا بن لوقا آن را به عربی ترجمه می کند و خواجه نصیر الدین طوسی به شرح تحریر آن می پردازد. این کتاب شامل 12 تصویر است. خواجه تحریر این کتاب را در سال 653 ه به اتمام می رساند.
19- المخروطات:
این کتاب مشتمل بر هفت مقاله است و مؤلف آن، «اپلوثیوس» می باشد. پنج مقاله اوّل آن را، هلال بن هلال حمصی به عربی ترجمه کرده است. اما مقاله ششم و هفتم آن را ثابت بن قره به عربی برگردانده است. احمد بن موسی به تصحیح آن اقدام می کند و خواجه طوسی شرح و تحریر می نماید.
20- الاسطوانه:
نام این کتاب در فهرست مؤلفات خواجه نصیر الدین طوسی که «صفدی» و «محمد بن شاکر» آن را تنظیم کرده اند، ذکر شده است. اما صاحب کتاب «الذریعه» احتمال داده که همان کتاب «تحریر الکرة و الاسطوانه» باشد که اصل آن از ارشمیدس است و خواجه اقدام به شرح آن نموده است.
21- کشف القناع عن أسرار شکل القطاع:
در این کتاب از اولین شکل از اشکال سه بعدی موجود در کتاب «أکر» اثر «مانالاوس» بحث می شود که خواجه نصیر الدین طوسی ابتدا آن را به فارسی و سپس به عربی ترجمه کرده است. این کتاب مشتمل بر پنج مقاله می باشد. برخی، از این کتاب تحت عنوان «الشکل القطاع» نام برده اند.
22- تربیع الدائرة:
کتابی است که اصل آن را ارشمیدس تصنیف کرده و خواجه نصیر الدین طوسی به تحریر و شرح آن پرداخته است.
23- حالات الخطوط المنحنیه:
اصل این کتاب از حکیم و ریاضی دان یونانی، «اپلنیوس». . . و شامل پنج مقاله می باشد. مقاله اوّل آن توسط احمد بن موسی حمصی و مقالات دیگر آن توسط ثابت بن قره، از یونانی به عربی ترجمه شده است. آن گاه ترجمه عربی این کتاب توسط حسن و احمد بن موسی بن شاکر تصحیح و توسط خواجه نصیر الدین طوسی شرح و تحریر می شود.
24- تسطیح الکرة و المطالع:
اصل این کتاب از تألیفات بطلمیوس است که ثابت بن قره از یونانی به عربی ترجمه کرده، خواجه نصیر الدین طوسی تحریر و شرح می کند.
25- رسالة فی انعطاف الاشعة و انعکاسها (رسالة فی انعکاسات الاشعه)
26- رسالة الشافعیه:
خواجه نصیر الدین طوسی در این رساله که به «فی مصادرات اقلیدس فی الهندسة» معروف است، به نقل و نقد اقوال ریاضی دانانی همچون علی بن هیثم و ابی الفتح عمر خیامی و عباس بن سعید جوهری در زمینه قوانین اقلیدس می پردازد و در ضمن آرا خویش را همراه با ادله آن، ذکر می کند.
27- کتاب «التجرید فی الهندسه»:
این کتاب که در علم هندسه است، شامل هفت مقاله می باشد.
28- کتاب البلاغ:
این کتاب شرح کتاب اقلیدس است.
29- رسالة فی شکل القطاع السطحی:
نسخه ای از این کتاب در کتابخانه ملی پاریس موجود است.
30- مختصر کرات ارشمیدس:
اصل این کتاب را ثابت بن قره به عربی ترجمه کرده، نصیر الدین طوسی به شرح و تحریر آن اقدام می کند.
31- تحریر «المأة و الخمس مسائل من اصول الهندسه»
32- رسالة فی باب تعیین قبلة تبریز:
که به زبان عربی است.
33- جامع الحساب بالنحت و التراب:
این کتاب که به «جوامع الحساب» نیز شناخته شده است، مشتمل بر سه باب و چند فصل است.
34- رسالة الحساب:
این کتاب به زبان فارسی است و یک نسخه از آن در کتابخانه ملی ملک تهران موجود است.
35- رساله در حساب و جبر و مقابله:
این کتاب مشتمل بر دو باب است.
باب اوّل در اصول قواعد حساب و باب دوم در کیفیت استخراج مجهولات اعداد متناسب از طریق جبر و مقابله است. خواجه این کتاب را در سال 667 هجری تألیف نموده است.
36- کتاب الظفر:
این کتاب نیز در موضوع جبر و مقابله است که «حاج خلیفه» آن را به خواجه نصیر الدین طوسی نسبت داده است.
37- رسالة فی علم المثلثات:
در «تذکرة النوادر» آمده است که نسخه ای از این کتاب به خط علّامه قطب الدین شیرازی در کتابخانه مولانا یعقوب بدوانی در هند، موجود است.
38- «الرسالة المعینیه» یا «المفید»:
این کتاب در علم هیئت است که به زبان فارسی نگاشته شده و مشتمل بر چهار مقاله است. خواجه این کتاب را به تاریخ 632 هجری در قهستان به نام «ابو الشمس معین الدین بن ناصر الدین محتشم» به رشته تحریر در آورده است.
39- شرح المعینیه:
یا «حل مشکلات الرسالة المعینیه» که خواجه آن را به خواست معین الدین در قهستان می نگارد.
40- زبدة الهیأة:
کتاب مختصری است در علم هیئت که به زبان فارسی نگاشته شده و مشتمل بر سی فصل است.
41- زبدة الادراک فی هیئة الافلاک:
رساله مختصری است در علم هیئت که به زبان عربی نگاشته شده و مشتمل بر یک مقدمه و دو مقاله است.
42- التذکرة النصیریه:
این کتاب نیز در علم هیئت است و از مهم ترین و جامع ترین کتابهایی است که در این فن نگاشته شده است. این کتاب مشتمل بر چهار باب است و به درخواست عز الدین زنجانی در تاریخ 656 هجری تألیف شده است. بسیاری از متخصصان این فن به شرح و توضیح این کتاب اقدام کرده اند.
43- رسالة فی بیان الصبح الکاذب:
رساله ای بسیار مختصر در این باب است که نسخه ای از آن در کتابخانه سپهسالار تهران موجود است.
44- رسالة فی تحقیق قوس و قزح:
این نیز رساله ای بسیار مختصر است که نسخه ای از آن در کتابخانه ملی ملک تهران موجود است.
45- مختصر فی معرفة التقویم:
خواجه این کتاب را که معروف به «سی فصل» است. در سال 658 ه بعد از شروع به ساختن رصد خانه مراغه و به زبان فارسی نگاشته است.
46- ثلاثون فصلا فی الهیئة و النجوم:
نسخه این کتاب در کتابخانه آکسفورد موجود است.
47- زیج ایلخانی:
این کتاب به زبان فارسی است و مشتمل بر چهار مقاله است. مقاله اوّل در شناخت تواریخ، مقاله دوم در شناخت حرکت سیارات و مواضع آنها در خطوط طول و عرض و مسائلی از این قبیل، مقاله سوم در شناخت اوقات و مقاله چهارم در باقی اعمال نجوم و جدولهای حرکات سیارات است. [3]
48- مدخل الی علم النجوم:
مجموعه ای است منظوم به زبان فارسی در علم نجوم.
49- اختیارات مسیر القمر:
این کتاب نیز منظومه ای است به زبان فارسی که بر وزن بحر رمل، مثمن، محذوف یا مقصور و درباره اختیارات حرکت قمر و احوال آن سروده شده است.
50- رسالة فی التقویم و حرکات الافلاک:
نسخه ای از این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد (ایران) موجود است.
51- البارغ فی علوم التقویم.
52- تحصیل در علم نجوم:
نسخه این کتاب در کتابخانه آکسفورد موجود است.
53- التقویم العلایی:
این کتاب را به نام علاء الدین محمد، یکی از پادشاهان اسماعیلی تألیف کرده است.
54- نهایة الادراک و درایة الأفلاک:
در کتاب «کشف الحجب و الاستار» آمده که خواجه نصیر الدین طوسی این کتاب را در عهد بهاء الدین محمد جوینی و به درخواست محمد بن عمر بدخشانی تألیف کرده است.
ضمنا بایستی توجه داشت نسبت پنج کتاب اخیر به خواجه نصیر الدین طوسی، قطعی نیست.
55- شرح ثمرة بطلمیوس [یا «ترجمه ثمره»]:
این کتاب بنابر خواهش و میل خواجه بهاء الدین محمد بن شمس الدین وزیر، حاکم اصفهان، نگاشته شده است. چه، کتاب «الثمره» اثر بطلیموس از یونانی به عربی ترجمه و موضوعات و مطالب دیگری به آن افزوده شده بود. این کتاب مشتمل بر صد عبارت و گفتار است و به همین دلیل به یونانی «انسطوریطا» خوانده می شود. ترجمه و شرح این کتاب در سال 670 هجری پایان یافت.
56- بیست باب در معرفت اسطرلاب:
به اعتقاد مؤلف کتاب «الذریعه» این کتاب تلخیص کتاب دیگر خواجه تحت عنوان «مأة باب» است.
57- مقاله ای در موسیقی:
نسخه ای از این کتاب در کتابخانه ملی پاریس موجود است.
58- تحریر المنطق:
کتاب مختصری است در علم منطق که به زبان عربی نگاشته شده و حاوی نه فصل می باشد. نسخه ای قدیمی از این کتاب در کتابخانه ملی تهران موجود است.
59- أساس الاقتباس:
این کتاب بعد از کتاب «شفاء» بزرگ ترین و مهم ترین کتاب در زمینه منطق محسوب می شود. این کتاب که به زبان فارسی نگاشته شده و حاوی نه مقاله است، در سال 642 هجری به رشته تحریر در آمده است.
60- تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار:
اصل کتاب (تنزیل الافکار) از مفضل بن عمر اثیر الدین أبهری می باشد که خواجه نصیر الدین طوسی آن را تحت عنوان «تعدیل المعیار. . ». مورد نقد و بررسی قرار می دهد.
61- مقولات عشر
62- تجرید العقاید (تحریر العقاید فی الکلام):
این کتاب مختصر، اولین کتابی به شمار می رود که مطابق عقاید شیعه به این شکل تصنیف شده است.
کتاب مزبور متشکل از شش مقصد یا موضوع است.
63- قواعد العقاید:
این کتاب، رساله ای مختصر است در اصول عقاید. نام این کتاب به صورتهای دیگری نیز از قبیل «رسالة اعتقادیه» و «مقالة نصیریه» ضبط شده است.
64- فصول نصیریه:
کتاب کوچکی است در باب اصول عقاید که به زبان فارسی نگاشته شده است. رکن الدین محمد بن علی فارسی گرگان آن را به عربی ترجمه کرده است.
65- تلخیص المحصل (نقد المحصل):
اصل این کتاب که در علم کلام است، تحت عنوان «محصل أفکار المتقدمین و المتأخرین» اثر امام فخر رازی است که خواجه نصیر الدین طوسی علاوه بر تلخیص آن در برخی موارد، کلام مصنف را به نقد کشیده و در سال 669 هجری و به نام عطاء الملک جوینی تألیف کرده است.
66- آغاز و انجام:
رساله ای است در مبدأ و معاد که از آن تحت عنوان «رسالة فی المبدأ و المعاد» نیز یاد شده است. خواجه در مقدمه این کتاب، از آن به «تذکره» یاد کرده است.
67- رسالة اعتقادیه ( «اعتقادات» یا «العقیدة المفیده»):
مقاله مختصری است در مورد آنچه یک مسلمان شیعه باید به آن اعتقاد داشته باشد.
68- رساله اثبات واجب:
رساله مختصری است به زبان فارسی که در آن چهار دلیل به طریقه متکلمان و سه دلیل به طریقه فلاسفه و حکما برای اثبات واجب تعالی (واجب الوجود) آورده شده است.
69- رساله دیگر در اثبات واجب:
خواجه این رساله را به صورت مناظره ترتیب داده است.
70- رساله مقنعه:
رساله ای است به زبان عربی در اصول دین. محمد مؤمن بن طاهر الدین کرمانی این رساله را شرح کرده و در مقدمه، آن را به خواجه نصیر الدین طوسی نسبت داده است.
71- رساله اصول الدین:
رساله ای است در اصول عقاید که به زبان عربی نگاشته شده است.
72- رساله ای دیگر در اصول عقاید:
رساله ای است به زبان عربی که در آن از توحید، عدل، معاد و امامت بحث شده است.
73- رساله امامت:
این کتاب بنا به درخواست محمد الدین شهاب الاسلام علی بن نام آور نگاشته شده است.
74- اثبات الفرقة الناجیه:
طبق نظر مؤلف «الذریعه»، این کتاب از تألیفات خواجه نصیر الدین طوسی است.
75- رساله جبر و اختیار (رسالة الجبر و التفویض):
این کتاب تحت عنوان ( «جبر و قدر» و «قضاء و قدر») نیز وارد شده است.
76- شرح الاشارات:
اصل این کتاب (الاشارات و التنبیهات) اثر حکیم و فیلسوف بزرگ، شیخ الرئیس ابو علی سینا است که بسیاری از دانشمندان به شرح آن مبادرت کرده اند. یکی از شارحان معروف این کتاب، امام فخر رازی است که اشکالات بسیاری بر نظریات شیخ الرئیس وارد کرده است. پس از او خواجه نصیر الدین طوسی اقدام به شرح این کتاب می کند و در خلال شرح که بیست سال طول می کشد، اشکالات فخر رازی بر نظریات شیخ را مورد نقد و بررسی قرار داده، آنها را رد می کند. شرح این کتاب که به «حل مشکلات اشارات» نام گذاری شده، توسط خواجه در سال 644 هجری به پایان می رسد.
77- مصارع المصارع:
تاج الدین محمد بن عبد الکریم شهرستانی کتابی تحت عنوان «المصارعات» می نویسد و در طی آن اعتراضات و اشکالات بسیاری بر فلسفه ابن سینا و نظریات فلسفی او وارد و ادعا می کند که در این کتاب با این فیلسوف بزرگ زورآزمایی کرده است. خواجه، کتاب «مصارع المصارع» را به منظور ردّ اعتراضات و شبهات تاج الدین بر فلسفه ابن سینا تألیف می کند.
78- أقسام الحکمه:
رساله ای است مختصر به زبان عربی در بیان اقسام حکمت.
79- شرح «مرموز الحکمه»:
«مرموز الحکمه» کتابی است به زبان عربی منسوب به ابو علی سینا که شرحی فارسی تحت عنوان مزبور منسوب به خواجه نصیر الدین طوسی دارد.
80- شرح «رسالة العلم»:
«رسالة العلم»، رساله ای است مختصر اثر «ابو جعفر احمد بن علی بن سعید بن سعاده» که آن را شاگرد وی، «علی بن سلیمان بحرانی» برای خواجه نصیر الدین طوسی ارسال می کند تا شرحی بر آن بنویسد.
در پی درخواست، خواجه به نوشتن شرحی بدیع و جالب تحت عنوان «شرح رسالة العلم» مبادرت می کند.
81- الرسالة المنتخبة فی معالم حقیقة النفس:
رساله ای است در بیان حقیقت نفس که به زبان عربی نگاشته شده است و مشتمل بر سه فصل و یک خاتمه است.
82- رسالة فی ماهیة العلم و العالم و المعلوم:
رساله مختصری است به زبان عربی منسوب به خواجه نصیر الدین طوسی. این کتاب تحت عنوان «العلم اللدنی و الاکتسابی» و در حاشیه کتاب «مشاعر» اثر ملا صدرا در تهران به چاپ رسیده است.
83- لقاء النفس بعد فناء البدن:
خواجه این رساله را بنا به درخواست همکارش «مؤید الدین عرضی» نگاشته است.
84- رساله در موجودات و اقسام آن:
رساله ای مختصر به زبان فارسی.
85- رسالة فی صدور الخلق من (حضرة) الحق:
رساله ای است به زبان عربی از «کیفیت صدور موجودات از مبدأ فیاض». نویسنده آن گاه آرای حکما و فلاسفه را در مورد علم خداوند تبارک و تعالی می آورد. این کتاب در سال 666 هجری و بنا به درخواست قاضی القضات هرات (افغانستان) تألیف شده است.
86- رساله اثبات جوهر مفارق:
دو عنوان دیگر برای این کتاب ذکر شده است که عبارتند از: «اثبات العقل» و «رسالة نصیریه».
87- رساله ای در کیفیت صدور کثرت از وحدت:
نسخه ای از این کتاب در کتابخانه ملی «ملک» تهران موجود است.
88- رساله ای در نفی و اثبات:
رساله کوچکی به زبان فارسی.
89- روضة القلوب:
رساله مختصری در مورد «حقیقت» که به زبان فارسی نگاشته شده است.
90- تحفه:
رساله ای به زبان فارسی در مورد «معرفت نفس».
91- ربط الحارث بالقدیم:
رساله ای که در آن از ارتباط موجودات با خداوند متعال بحث می شود. خواجه در این کتاب از استادش، فرید الدین محمد داماد نیشابوری، یاد می کند.
92- رساله ای در رد ایراد کاتبی قزوینی بر حکما:
علی بن عمر کاتبی قزوینی، رساله کوچکی در اثبات واجب تعالی می نگارد و در طی آن اشکالاتی بر ادله فلاسفه وارد می کند. خواجه نصیر الدین طوسی رساله فوق را در پاسخ به اشکالات کاتبی می نگارد.
93- رساله اثبات عقل فعال.
94- رساله ای در این که مفهوم از ادراک، تعقل است یا غیر آن.
95- رساله ای در اتحاد مقول و مقول علیه.
96- رساله ای در بحث از علل و معلولات مترتبه.
97- رساله ای در کیفیت انتفاع به حس.
98- جام گیتی نما:
در «اکتفاء القنوع» این کتاب به خواجه نصیر الدین طوسی نسبت داده شده است.
99- شرح التهافت:
این کتاب نیز در «اکتفاء القنوع» به خواجه نصیر الدین نسبت داده شده، اما «شرح التهافت» از علاء الدین طوسی است نه خواجه نصیر الدین طوسی.
100- رساله خلق اعمال:
به زبان فارسی.
101- رساله ای در نفوس ارضیه و قوای آنها.
102- الفوائد الثمانیه:
رساله ای است مشتمل بر هشت فایده. در این رساله از مسائل مختلف کلامی و فلسفی بحث می شود، از قبیل: زمان، مکان، علل و معلولات، معنای عصمت، معنای طبیعت، افعال بندگان، و در مورد این که مبدأ اول، ممکن الوجود نیست.
103- المقالات الست:
این رساله حاوی مقالات گوناگونی است.
104- رساله ای در اشارات به مکان و زمان آخرت:
رساله کوچکی است به زبان فارسی.
105- قوانین الطب:
حاج خلیفه این کتاب را به خواجه نصیر الدین طوسی نسبت داده است.
106- حواشی بر «کلیات قانون» ابو علی سینا:
شاکر و صفدی از این کتاب به عنوان تألیفات خواجه نصیر الدین طوسی یاد کرده اند.
107- حل مشکلات قانون ابن سینا:
این کتاب متشکل از پاسخ های خواجه است به ایرادات و اشکالات نجم الدین کاتبی قزوینی.
108- جواب أسئلة العلامة قطب الدین الشیرازی حول مشکلات قانون ابن سینا:
علّامه شیرازی در مقدمه کتاب «التحفة السعیدیه» از این دو کتاب یاد می کند و آنها را به خواجه نصیر الدین طوسی نسبت می دهد.
109- رساله ای در جواب أسئله سید رکن الدین استرآبادی:
در ماه محرم سال 671 هجری، سید رکن الدین استرآبادی بیست سؤال در موضوع منطق و فلسفه از استادش می پرسد که خواجه در خلال رساله فوق الذکر به سؤالات او پاسخ می دهد.
110- رساله ای در پاسخ سه پرسش أثیر الدین ابهری:
خواجه پاسخ پرسشهای مزبور را برای این حکیم ارسال می کند.
111- رساله ای در پاسخ پرسشهای شرف الدین محمد بن محمود رازی:
این رساله پاسخ به پرسشهای رومیان است.
112- رساله ای در جواب نجم الدین علی بن عمر کاتبی قزوینی:
کاتبی قزوینی از خواجه در مورد معنای این عبارت ابن سینا که حرارت در اشیای مرطوب به شکل سیاه و در غیر مرطوب به شکل سفید منتقل می شود، سؤال می کند که خواجه به این سؤال، دو پاسخ می دهد.
113- [در مورد «تنفس»]
یکی از حکما در مورد «تنفس» از خواجه سؤال می کند و خواجه هم حول این موضوع رساله ای می نگارد.
114- [رساله ای در پاسخ پرسشهایی در مورد مغالطات کاتبی قزوینی ]
عز الدین سعد بن کمونه برای خواجه در مورد مغالطات کاتبی قزوینی پرسشهای مطرح می کند که خواجه در پاسخ آنها رساله ای می نویسد.
115- [رساله ای در مورد تشکیک در «نقیض عام، أخص از نقیض خاص است»]
نجم الدین علی بن عمر کاتبی قزوینی در مورد این مساله منطقی که «نقیض عام، أخص از نقیض خاص است» تشکیک می کند که خواجه نصیر الدین طوسی در پاسخ به این تشکیک رساله ای می نویسد.
116- رساله ای در خصوص سؤال یکی از علمای در مورد مزاج اعضای بدن.
117- رساله ای در پاسخ سؤالی در مورد «خیر بودن وجود».
118- [رساله ای در جواب محیی الدین محیجا عباسی ]
رساله ای که در پاسخ به پرسشهای یکی از شاگردانش به نام محیی الدین محیجا عباسی، که در سال 671 هجری تقدیم او شده بود، نگاشته می شود.
119- رساله ای در پاسخ به مسائل هفتگی که عز الدولة سعد بن منصور بن کمونه درخواست کرده بود.
120- پاسخ به پرسشهای شمس الدین محمد کیشی در باب منطق و فلسفه.
121- [رساله ای در پاسخ به کاتبی قزوینی ]
رساله ای در پاسخ به پرسش کاتبی قزوینی در مورد معنای گفتار حکما که: «قضیه سالبه اعم از موضوع قضیه موجبه است».
122- [رساله ای در پاسخ به امام نجم الدین نخجوانی ]
رساله ای در پاسخ به پرسش امام نجم الدین نخجوانی در مورد معنای این گفتار حکما که: «محال است بر مجهول مطلق حکمی مترتب کرد».
123- معاوضات:
رساله ای حاوی پاسخ به پرسشهای صدر الدین قونوی. برای این رساله نام دیگری نیز ذکر شده است: «اجوبة المسائل».
124- رساله ای دیگر در پاسخ به همین عالم و عارف (صدر الدین قونوی).
125- رسالة سؤالیه:
خواجه در این رساله سه سؤال به «عین الزمان جبلی» ارائه می کند.
126- الاسئلة النصیریه:
پرسشهایی که خواجه به فیلسوف حکیم و متکلم عصرش، شمس الدین خسرو شاهی، تقدیم کرد.
اینک کتابهایی که از عربی به فارسی ترجمه شده و کار ترجمه آنها منسوب به خواجه نصیر الدین طوسی است:
127- [ترجمه و شرح مسائل غامض «زبدة الحقائق»]
ترجمه و شرح مسائل غامض کتاب «زبدة الحقائق» اثر «عین القضاة همدانی» که این کار بنابر درخواست ناصر الدین محتشم انجام می شود.
128- [ترجمه کتاب «صور الکواکب»]
ترجمه کتاب «صور الکواکب» اثر ابو الحسین عبد الرحمن بن عمر صوفی، متوفی به سال 376 هجری.
129- [ترجمه کتاب «الأدب الصغیر»]
ترجمه کتاب «الأدب الصغیر» اثر ابن مقفع که این کار نیز بنابر درخواست ناصر الدین محتشم بوده است.
130- ترجمه «مالک و ممالک» که ترجمه «صور الاقالیم» است.
«فلوکل» در فهرستش ترجمه این کتاب را به خواجه نصیر الدین طوسی نسبت داده است.
131- جواهر الفرائض بالفرائض النصیریه:
رساله مختصری است در اصول علم فرائض و مواریث. خواجه نصیر الدین طوسی در این کتاب از کتاب «التحریر» اثر استادش معین الدین سالم بن بدران المعری مطالبی نقل می کند.
132- شرح اصول کافی.
133- تفسیر سورة الاخلاص و المعوذتین:
تفسیری بسیار مختصر و با زبان عرفانی از سوره های اخلاص، علق و ناس. این تفسیر به شیخ الرئیس ابو علی سینا نیز نسبت داده شده است.
134- اخلاق ناصری:
از کتابهای مشهور در موضوع اخلاق که بنا به درخواست ناصر الدین عبد الرحیم بن ابی منصور محتشم قهستانی در سال 633 هجری در روستای قاین نگاشته می شود.
135- اوصاف الاشراف:
رساله ای مختصر به زبان فارسی درباره اخلاق عرفا و زهاد که بنا به درخواست و میل شمس الدین محمد جوینی نگاشته می شود. این کتاب حاوی شش باب است.
136- تکمیل و ترجمه اخلاق محتشمی:
اخلاق محتشمی کتابی است در اخلاق که یکی از علمای اسماعیلیه به نام ناصر الدین محتشم با تکیه بر آیات قرآن احادیث شریف نبوی و روایات ارزشمند، می نگارد. جمعی از دانشمندان و بزرگان اسماعیلیه آن را به خواجه نصیر الدین طوسی به منظور تکمیل و ترجمه آن ارائه می دهند که خواجه بنا به درخواست آنان اقدام به تکمیل و ترجمه آن می کند.
137- نصیحت نامه:
این کتاب متضمن نصیحتهایی است به زبان فارسی که به هنگام به سلطنت رسیدن «آباقا خان» برای وی نوشت.
138- ذیل تاریخ جهانگشای جوینی.
139- معیار الأشعار:
کتابی است به زبان فارسی که پیش از این به «رسالة العروض» موسوم بوده است. خواجه این کتاب را در سال 649 به رشته تحریر در می آورد. قدیمی ترین نسخه آن ضمن مجموعه آثار خواجه نصیر الدین طوسی در کتابخانه دکتر محمود نجم آبادی، موجود است.
140- الوافی فی العروض و القوافی.
141- آداب المتعلمین:
رساله ای است در آداب تعلیم و تعلم و اخلاق معلمان و متعلمان. این کتاب نزد طلاب علوم دینی معروف است.
142- تنسوق نامه ایلخانی (الجوهر):
کتابی است در اوصاف و ویژگیهای احجار کریمه و سنگهای گرانبها و گوهر آلات. خواجه این کتاب را به دستور هلاکو خان تألیف کرده است.
143- آغاز و انجام:
کتابی است به زبان فارسی و مشتمل بر چهار فصل در باب حیوان، نبات، معدن، متفرقات و نوادر.
مؤلف کتاب الذریعه این کتاب را به خواجه نصیر الدین طوسی نسبت داده است. گفته می شود که نسخه ای از این کتاب در کتابخانه شیخ الشریعة اصفهانی واقع در نجف اشرف، موجود است.
144- رساله فی سلوک الملوک القدامی و تقالیدهم:
رساله ای در زمینه وصول مالیات و خراج توسط پادشاهان پیشین و موارد مصرف آن.
145- رسالة فی ضرورة الموت:
رساله ای به زبان عربی در زمینه حتمیت مرگ.
146- خلافت نامه:
یا به تعبیر دولتشاه سمرقندی: خلافت نامه الهی.
147- ساقی نامه:
به اعتقاد حاج خلیفه این کتاب از آثار خواجه است.
148- قانون نامه:
حاج خلیفه در کتاب کشف الظنون این کتاب را که به زبان فارسی است، از تألیفات خواجه می داند.
149- تبرّا نامه:
رساله مختصری در مذمت دشمنان حضرت پیامبر (ص) که حاوی چهار فصل است.
150- [صلوات النصیر]
صلوات النصیر یا: «الائمة الاثنا عشر» یا: «انشاء الصلوات علی اشرف البریات و عترته».
151- اثبات اللوح المحفوظ فی کشف الحجب و الأستار:
این کتاب منسوب به خواجه است.
152- النقطة القدسیه:
این رساله شرح و بیان کلام امیر المؤمنین علی علیه السلام «انّ العلم نقطة» است.
153- آداب البحث:
رساله ای که مؤلف کتاب «الذریعه» به خواجه نسبت داده است.
154- الرسالة النصیریه:
رساله ای در توضیح این مطلب که حکیم، وابسته به لذات بدنی و جسمی نیست.
155- شریعة الأشر فی انجاح المقاصد و الملمات:
خوانساری در کتاب «روضات الجنات» این رساله را از تألیفات خواجه نصیر الدین طوسی می داند.
156- مقامات الخواجه:
این کتاب همان مقامات العارفین است که یک نمط از نمطهای ده گانه کتاب شرح الاشارات را تشکیل می دهد. گاه که کتاب مستقلی تصور می شود.
157- خزیدة العجائب:
مؤلف کتاب «آثار الشیعه» این کتاب را به خواجه نسبت داده، اما به طور قطع این کتاب از خواجه نیست، بلکه مؤلف آن سراج الدین عمر بن الوردی است.
158- شرح رسالة التنجیم:
مؤلف کتاب «آثار الشیعه» این کتاب را به خواجه نسبت داده است، اما در این نسبت تردید وجود دارد.
159- رساله مختصری حاوی چند فایده:
فایده اوّل در این که عقل و جسم از قبیل جوهر و عرض نیستند. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه ملی موجود است.
160- رسالة فی بعض المسائل:
رساله ای در چند مساله؛ مساله اوّل در وجوب شناخت خداوند؛ مسأله دوم در وجود باری تعالی. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه ملی یافت می شود.
161- فوائد:
مجموعه مقالات مختصر. فایده اوّل در آشنایی ارواح با یکدیگر بعد از مفارقت از بدن. فایده دوم در فرق بین جنس و ماده.
162- رساله در رمل:
کتابی است به زبان فارسی که آن را به دستور هلاکو خان می نویسد.
163- خلاصه کتاب فوق:
خواجه این کتاب را نیز به دستور هلاکو خان می نویسد.
164- رساله در احکام دوازده خانه رمل:
به زبان فارسی.
165- رسالة الرمل:
به زبان عربی نگاشته شده و در آن روش های پر کردن دایره که به آن اصطلاحا «تسکین الدائره» گفته می شود، توضیح داده شده است.
166- رساله دیگری در رمل
که به سه زبان عربی، فارسی و ترکی نگاشته شده و به خواجه نصیر الدین طوسی منسوب است.
167- استخراج الخبایا:
این رساله نیز به خواجه نصیر الدین منسوب است.
168- رساله دیگری که به زبان فارسی نگاشته شده است.
169- [رساله ای دیگر]
رساله ای دیگر در همان موضوع که نسخه ای از آن در کتابخانه ملی پاریس موجود است. احتمال دارد این رساله همان رساله ای باشد که در بالا ذکر شد.
چند کتاب و رساله که مطابق با مذهب اسماعیلیه نگاشته شده و منسوب به خواجه نصیر الدین طوسی است.
170- سیر و سلوک:
گفته شده است که خواجه این رساله را از روی اضطرار و اکراه و در زمانی که در قلاع اسماعیلیان بوده، نگاشته است.
171- رسالة التولی و التبری:
این رساله نیز طبق نظریات اسماعیلیه نگاشته شده است. ظاهرا خواجه این کتاب را در قهستان نگاشته است. وی در مقدمه آن از ناصر الدین محتشم یاد می کند و به او لقب «معلم عصر» و «ملک کبیر» می دهد.
172- رسالة فی النعم و المتع و اللذائذ:
این کتاب که به شیوه تعالیم اسماعیلیه نگاشته شده است، به خواجه نصیر الدین طوسی منسوب است.
173- مطلوب المؤمنین:
این کتاب که در تأیید مذهب اسماعیلیه نگاشته شده، طبق نظر مستشرقی به نام ایوانف به خواجه نصیر الدین طوسی منسوب است. این مستشرف به چاپ آن اقدام کرده است.
174- روضة التسلیم:
این کتاب در مورد عقاید اسماعیلیه (اهل تعلیم) است که ایوانف مستشرق اقدام به طبع آن کرده است. واقعیت این است که معلوم نیست کتب و رسائل فوق از خواجه باشد. چرا که سیاق نگارش و مضمون رساله های سه گانه فوق با سیاق و اسلوب خواجه سازگاری ندارد. بنابراین ترجیح می دهیم بگوییم این کتابها منسوب به خواجه است، نه از او.
175- [رسائل منسوبه به خواجه که در تأیید مذهب نصیریه است ]
صلاح الدین صفدری در فهرستش که در آن کتب خواجه درج گردیده است، برخی کتابها و رسائلی را به خواجه نسبت می دهد که در تأیید مذهب نصیریه است. اما خود مؤلف می گوید: «من اعتقاد ندارم که خواجه چنین کتبى را نگاشته باشد».
پی نوشت ها
[1] (کتاب مجسطى. م.)
[2] نسخهاى از این کتاب در کتابخانه آستان مقدسه امیر المؤمنین علیه السلام و با خط ابن عتائقى موجود است.
از خواجه فایده جلیلهاى در حکمت و فلسفه به خط همین کاتب موجود است. همچنین فواید دیگرى راجع به مسائل فلسفى به خط خواجه وجود دارد. مجموعهاى نیز وجود دارد به خط ابن عتائقى که در آن مسائلى را که از خواجه سؤال شده، آورده است. در آغاز آن آمده است: مولاى ما سید رکن الدین، استرآبادى گفت:« به حضرت مولاى اعظم، سلطان المحققین در عالم، نصیر الملة و الدنیا و الحق و الدین، طوسى، تعدادى از مسائل را نوشتم». وى سپس آن مسائل را ذکر کرده و پاسخ طوسى به آنها را نیز مىآورد.
[3] محمد مدرسى زنجانى در کتابش موسوم به« سرگذشت و عقاید فلسفى خواجه نصیر الدین طوسى» درباره این رصدخانه چنین مىگوید:« خواجه نصیر الدین طوسى در سال 657 ه جمعى از دانشمندان آن عصر را گرد آورد تا در ساختن رصدخانه مراغه کمک کنند و خود مستقیما دست به کار ساختن این رصدخانه شد و تا تاریخ فوتش در تکمیل آن کوشید و زیج مستنبط این رصدخانه را زیج ایلخانى نامید و در کتابى به همین نام منتشر ساخت که حاوى جداول و نکات حسابى تازه بود که در زیجات متقدمان نبود. به این جهت این زیج مورد اعتماد دانشمندان فلکى اروپا در عصر نهضت رنسانس قرار گرفت».
زیج معرب زیک[ به کاف] فارسى است؛ و آن عبارت است از جدولى که قدما آن را براى رصد ستارگان و تعیین حرکات آنها به کار مىبردهاند.
زبیدى[ مؤلف تاج العروس] از شفاء و خفاجى( مؤلف شفاء) از مؤلف مفاتیح العلوم نقل کرده است که: زایجه در اصطلاح علم نجوم، به شکلى مربعى یا دایرهاى گویند که براى شناختن اوضاع فلکى به کار مىرود که از آن حکم زمان تولد اشخاص را استخراج مىکنند. زبیدى نیز در تاج العروس مىگوید: زیج نام ریسمان بنّایان( بنّا بر وزن شداد) یعنى همان شاغول است. در مفاتیح العلوم آمده است: زیج کتابى است که مسیر حرکتهاى سیارات را سال به سال حساب مىکند. معادل فارسى این کلمه، زه به معناى چله کمان است که تعریب شده و به صورت زیج در آمده و جمع آن زیجه است، بر وزن قرده. زبیدى در شرح کتاب قاموس فیروز آبادى زیج را مثال واوى گرفته و در ماده« زوج» آورده است. ولى این صحیح نیست. زیج مثال یایى است و باید در قسمت« ز ى ج» آورده شود. زیرا این کلمه معرب است و حمل آن بر ظاهر حروف مناسبتر است. اصمعى در آخر کلامش گفته است: بالأخره نفهمیدم که آیا زیج یک لفظ عربى است یا معرّب.