ویژگی‌های شعر کودک

معنای شعر

به دلیل دیدگاه‌های متفاوتی که هم به‌لحاظ مکاتب فکری و ادبی، و هم به سبب تحولات تاریخی شعر وجود دارد، یافتن تعریفی دقیق، جامع و مانع برای شعر کار دشواری است. گذشتگان، شعر را کلام مخیل، موزون و مقفی تعریف کرده‌اند. اما امروزه شعرهایی باب شده است که مقفی یا موزون نیست. اما آهنگین بودن و خیال‌انگیز بودن از عناصر اصلی شعر است، هر چند که هر کلام خیال‌انگیز و آهنگین ممکن است به معنی واقعی شعر نباشد. اشعار خوب با بیان ژرف‌ترین و نیرومندترین عواطف در فشرده‌ترین کلام مشخص می‌شوند.
زبان شعر فشرده‌تر و تصویری‌تر از زبان نثر است. به همین دلیل در شعر غالباً از تشبیه، تمثیل، استعاره و کنایه استفاده می‌شود. شعر با زیبایی زبان و عمق ادراک و دل‌انگیزی بافت کلام مشخص می‌شود.

شعر کودک

شعر کودک کلامی است آهنگین که با تکیه بر و جوه صوتی و موسیقیایی کلمات و وزن کلام و بهره‌گیری از عنصر تخیل و بیان مضامین زیبا و ساده به نیاز ذوقی کودک و غریزه‌ی بازی او پاسخ می‌دهد. این‌که می‌گوییم شعر کودک سخنی است آهنگین به این معنی نیست که لزوماً مبتنی بر وزن و قافیه به مفهوم کلاسیک باشد. عنصر ریتم آهنگ را شعرا به شکل‌های مختلفی به کار می‌برند که وزن و قافیه یکی از شکل‌های آن است. با این همه بسیاری از شعرهای خوب کودک در زبان فارسی از قافیه به بهترین وجهی استفاده کرده‌اند. شاید برای این که با استفاده از وزن و قافیه بهتر می‌توان به خوش‌آهنگ بودن کلام برای کودکان نزدیک شد. خود کودکان در متل‌ها که بر سر زبان دارند به عنصر قافیه جای مهمی می‌دهند. به هر حال آهنگین بودن یکی از عناصر اصلی شعر کودک است. در شعر کودک موسیقی نقش مهمی دارد.

وزن در شعر کودک

وزن در شعر کودک اهمیت زیادی دارد. شعر نشاط‌انگیز وزن خاصی را می‌طلبد و شعر غم‌انگیز وزن دیگری را. در شعرهای خردسالان وزن‌های هجایی سهم بیشتری دارد. برای کودکان گروه‌های سنی بالا از وزن‌های عروضی شعر فارسی نیز استفاده می‌شود.

انواع شعر کودک

شعر کودک را به صورت‌های مختلفی می‌توان دسته‌بندی کرد. پیش از هر چیز دو دسته از این اشعار را می‌توان از هم تفکیک کرد. نخست شعر‌هایی که شاعر معینی دارند و شاعر، آن‌ها را به طور مشخص برای کودکان سروده است. دسته‌ی دوم شعرهای عامیانه است که شاعر معینی ندارند و سینه به سینه از گذشتگان نقل شده تا به ما رسیده است. شعرهایی که به لالایی معروف شده‌اند از این دسته‌اند، اما شعرهایی که خاص کودکان سروده شده‌اند خود به شعر داستانی، شعر غنایی، شعر حماسی، شعر مهملات (هیچانه) و شعر هزل تقسیم می‌شوند.
در زیر، توضیحات مختصری درباره‌ی برخی از این موضوع‌های شعری آورده شده است، اما یادآوری می‌کنیم که این تقسیم‌بندی تنها تقسیم‌بندی مورد قبول نیست و تقسیم‌بندی‌های دیگری نیز وجود دارد.

1. لالایی‎ها

لالایی را می‌توان از زمره اشعار عامیانه دانست. لالایی‌ها اشعاری هستند که مادران برای خواب کردن کودکان خود آن‌ها را کنار گهواره با آهنگ خاصی می‌خوانند. در واقع لالایی پیش از آن که شعر باشد نغمه و آواز است. هر چند در لالایی مفهوم شعر چندان موردنظر نیست، اما در بسیاری از آن‌ها مضامین جالبی پیدا می‌شود که حکایت از درد دل‌های مادر یا آرزوها و امید‌های او برای آینده‌ی فرزندش دارد. در برخی لالایی‌ها حتی روایت‌هایی دیده می‌شود. جالب است که بیش‌تر لالایی‌های دنیا با مکرر کردن سیلاب لا آغاز می‌شود. مثلاً لالایی‌های ایرانی غالباً این‌طور شروع می‌شود: «لالا...» یا «لالا، لالا لالا لالایی...» در زبان انگلیسی نیز کلمه «لالابای» Lullaby به معنای لالایی است که از فعل لال به معنی آرام کردن و ساکت کردن مشتق شده است. لالایی‌ها در میان کهن‌ترین اقوام و تمدن‌ها وجود داشته است و هنوز هم در میان بسیاری از ملل از جمله قبایل بدوی به شکل‌های گوناگون وجود دارد. لالایی‌ها در عین حال سرچشمه‌ی الهام برخی شعر‌های معاصر کودک است.

2. شعر داستانی یا روایتی

در شعر روایتی یا داستانی، شاعر داستانی را با استفاده از کلام آهنگین شعر بیان می‌کند و می‌کوشد با استفاده از این نوع سخن داستان را برای کودکان جالب‌تر و گیراتر و پراحساس‌تر سازد. خصایص شعری هم‌چون ضرب آهنگ، موسیقی، حرکت، خیال‌انگیزی و لحن و صوت می‌تواند به داستان گیرایی بیش‌تری بدهد. شعر داستانی می‌تواند راجع به هر چیز باشد؛ داستان‌هایی از زندگی انسان یا حیوانات یا توصیف اشیاء. داستان منظوم نخودی یکی از این دسته از اشعار است.

3. شعر حماسی

این شعر‌ها مانند شعرهای داستانی هستند، با این تفاوت که داستان آن‌ها حماسی است. در گذشته، چه در اروپا و چه در ایران (و احتمالاً جاهای دیگر)، داستان‌ها را غالباً به شعر می‌سرودند. حماسه‌ها هم از این جمله‌اند و به عنوان نمونه از حماسه‌های ایلیاد، اودیسه، شاهنامه‌ی فردوسی، انئید ویرژیل (شاعر رومی) و رامایانا و مهاباراتا (از حماسه‌های هندی) یاد می‌کنیم. منظومه‌های رُلان و ال‌سید از منظومه سده‌های میانه اروپا نیز گاهی در ردیف حماسه جای داده می‌شوند.

4. شعر غنایی

به گروهی از اشعار که به‌ویژه با تکیه بر ضرب آهنگ‌های موسیقیایی به توصیف طبیعت، جانوران، باد، ستاره‌ها، گل، درخت و بسیاری چیزهای دیگر از این قبیل می‌پردازد، گاهی عنوان شعر غنایی داده‌اند. در این اشعار شاعر می‌کوشد با استفاده از موسیقی، کلام زیبایی‌های زندگی را به کودک بنمایاند. گستردگی شعر غنایی به‌همان گستردگی زندگی است. از شاخه‌ی گل باغچه تا رنگین‌کمان آسمان می‌تواند موضوع شعر غنایی قرار گیرد.
در سال‌های اخیر کتاب‌های زیادی در ایران برای کودکان منتشر شده که مضمون آن توصیف چیزهایی است که دنیای پیرامون کودک را در برگرفته است.
منبع مقاله :
پولادی، کمال؛ (1391)، مروری بر انواع ادبیات کودک و نوجوان، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، چاپ اول.