درد دل عاشقانه در دعای ندبه (۵)

اللهم و نحن عبیدک التائفون الی ولیک المذکر بک و بنبیک
خلقته لنا عصمه و ملاذا
و اقمته لنا قواما و معاذا
و جعلته للمومنین منا اماما
فبلغه منا تحیه و سلاما و زدنا بذلک یا رب اکراما
و اجعل مستقره لنا مستقرا و مقاما
و أتمم نعمتک بتقدیمک ایاه امامنا حتی توردنا جنانک و مرافقه الشهداء من خلصائک.
ترجمه
بار خداوندا! ما بندگان حقیر توایم که مشتاق ولی تو هستیم کسی که یاد آوری کننده تو و پیامبر توست.
تو او را بدین لحاظ خلق کردی که موجب پاک ماندن و پناهگاه ما باشد!
و او را برای قوام، استحکام و پشتیبانی از ما برقرار ساخته ای!
و برای مؤمنین ما امام و پیشوا قرار دادی!
پس سلام و تحیت ما را به او برسان و با این درود، اکرام و احترام ما را زیاد کن!
و مقام و مرکز استقرار آن حضرت را مقام و منزل ما قرار ده.
نعمت را با پیشوایی او برای ما کامل ساز تا ما را وارد بهشت خود کنی و همنشین شهدا از نیکان خالصت گردانی.

بندگان مشتاق!

در فراز گذشته سخن از درخواست رؤیت امام زمان (ع) بود که موجب برطرف شدن غم واندوه ها می شود.
در این فراز امام (ع) در قالب ستایش خداوند، اوصاف ولی او را بیان می کند و سپس درخواست خود را در چهار مورد این گونه آغاز می کند: « بار خداوندا ما بندگان حقیر توایم که مشتاق ولی تو هستیم، کسی که یاد آوری کننده تو و پیامبر توست»؛ اللهم و نحن عبیدک التائقون (1) الی ولیک المذکر بک و بنبیک.
در این عبارت به دو مسئولیت عمده ائمه معصوم (ع) اشاره شده است: یکی مؤمنان را متوجه خالق یکتا ساختن و دیگری آنها را به یاد رسول خدا(ص)، انداختن. به عبارت دیگر، مسئولیت عمده آنها توجه دادن انسان ها به توحید و نبوت است.
در ادامه عرض می کند: «تو او را بدین لحاظ خلق کردی که موجب پاک ماندن و پناهگاه ما باشد». خلقته لنا عصمه و ملاذا(2).
اما این که ولی خدا حافظ و نگهدار ماست، معانی مختلفی دارد که بارزترین و کامل ترین آن این است: شیعیان در مسیر پر پیچ و خم زندگی و سیرالی الله با موانع و راههای انحرافی مواجه هستند و تنها کسی که می تواند آنها را از وقوع انحرافات حفظ و نگهداری کند کسی است که با راههای مستقیم و انحرافی آشنا است. کسی که انسان با ارتباط با او می تواند خود را از هر انحرافی مصون و محفوظ بدارد. خدا ولیّش را مشخص ساخته تا نگهدار، نگهبان و پناهگاه باشد.
خصوصیت سوّم ولیّ خدا در جمله بعدی چنین بازگو شده است: «و او را برای قوام، استحکام و پشتیبانی از ما برقرار ساخته ای!»؛ و اقمته لنا قواما(3) و معاذا.
چهارمین خصوصیت ولیّ خدا این است که امام و پیشواست؛ به این خصوصیت چنین اشاره شده: «و او را برای مؤمنین از ما، امام (ع) و پیشوا قرار دادی»؛ و جعلته للمومنین منا اماما.
مؤمنین در مسیر حرکت نیاز به هادی، رهبر و پیشوا دارند. به هدایتگری که آنها را هدایت کند و به مقصد برساند و این از الطافی است که خداوند نسبت به مؤمنین داشته است و در زمان حاضر آن راهنما و پیشوا در وجود مقدس حضرت ولی عصر (عج) است.
امام (ع) پس از توصیف ولی خدا، زبان به درخواست می گشاید و در اولین خواسته از خدا چنین عنوان می کند: «پس سلام و تحیت ما را به او برسان!»؛ فبلغه منا تحیه و سلاما.
تحیت و سلام از دو مادّه مختلف هستند. تحیت از ماده «حیّ» به معنی زنده بودن و سلام از ماده «سلم» معنی تندرستی را می دهد. ولی هر دو به معنای دعای خیر هستند، یعنی او را زنده و سالم بدار.
دومین خواسته این است: «خدایا با این درود، اکرام و احترام ما را زیاد کن» وزدنا بذلک یا رب اکراما.
چه این که پذیرش سلام و تحیت ها برای ما ارزشمند است. همین که او ما را تحویل بگیرد و جواب سلاممان را بدهد، سربلندی و سرافرازی است.
خواسته سوم این است: «و مقام و مرکز استقرار آن حضرت را مقام و منزل ما قرار ده!»؛ و اجعل مستقره لنا مستقرا و مقاما.
ما را گرداگرد او جمع کن، تا بشنویم و اطاعت کنیم و شایسته است حافظ و نگهبان او باشیم.
و چهارمین خواسته این است که: «نعمتت را با پیشوایی او برای ما کامل ساز تا ما را وارد بهشت خود کنی و همنشین شهدا از نیکان خالصت گردانی!»؛ و اتمم نعمتک بتقدیمک ایاه امامنا حتی توردنا جنانک و مرافقه الشهداء من خلصائک.

نکته ها

1. در یکی از جملات این فراز آمده است، خدایا به وسیله درود ما بر ولیت اکرام ما را زیاد گردان.
از این که درخواست زیادی اکرام شده روشن می شود، اصل اکرام میسّر است و همین ارادت خودش اکرام است؛ لذا درخواست افزونی آن را نموده و البته این نکته با تعالیم اسلامی نیز در سلام به یکدیگر، موافق است.
2. انسان در همه حال نیازمند معصومین است.
وقتی به آخرین جمله این فراز دقت می کنیم که خواسته شده ولی خدا تا ورود به بهشت و همنشینی با شهداء، اما و پیشوای ما باشد؛ یعنی تا آخرین لحظه حیات در این جهان و تا رسیدن به مقصد، به همراهی پیشوایان معصوم (ع) نیازمندیم و در هیچ مرحله ای نمی توانیم ادعا کنیم نیازی به همراهی آنان نیست.
3. ائمه پناهگاه و محافظ شیعیان هستند؛ بنابراین خلقت، بقا و هدایت آنها همه برای رساندن انسان ها به نعمت های جاویدان الهی است و هزار اسف که ما درک نمی کنیم و بسیاری از خلق خدا نمی دانند و یا نمی خواهند بدانند.
4. خداوند نعمت های زیادی به انسان داده است. مکمل این نعمت ها این است که برای او راهنمایانی از جنس خودش قرار داده تا روشنگر راه و مسیر تعالی او باشند و چگونگی استفاده از دیگر نعمت ها را برای آنان تشریح کنند.
اللهم صل علی محمد وال محمد و صل علی محمد جده و رسولک السید الاکبر
و علی ابیه السید الاصغر و جدته الصدیقه الکبری فاطمه بنت محمد
و علی من اصطفیت من ابائه البرره و علیه افضل و اکمل و اتم و ادوم و اکثر و اوفر ما صلیت علی احد من اصفیائک و خیرتک من خلقک
و صل علیه صلاه لا غایه لعددها و لانهایه لمددها و لا نفاد لامدها
اللهم و اقم به الحق و ادحض به الباطل.
و ادل به اولیاءک و ادلل به عداءک
ترجمه
بار خدایا! برمحمد و آل محمّد درود فرست و (نیز) بر محمّد، جدّ بزرگوار او و رسولت آن آقای بزرگ، بر علی پدر بزرگوارش، آن آقای کوچک، و بر جده اش صدیقه کبری فاطمه دختر محمّد (ص) درود فرست.
و (همچنین) به برگزیدگان نیک رفتار، از پدران او، و بر خود آن جناب فزون ترین، کامل ترین، تمام ترین، با دوام ترین، بیشترین و فراوان ترین درودی که بر یکایک برگزیدگان و نیکان خلق خود فرستاده ای.
و درود فرست بر آن جناب، درودی که شماره اش بی حد، گستره اش بی نهایت و مدتش تمام نشدنی باشد.
بار خدایا! حق را به وسیله او بپا دار و باطل را به وسیله او نابود گردان.
دوستانت را بوسیله او به دولت و قدرت برسان و دشمنانت را به دست او خوار گردان.

درود و صلوات بر پیامبر و اهلبیت ایشان(ع)

به پایان دعا نزدیک می شویم، به کلمات و جملات ساده و روانی می رسیم که در قالب دعا، سلام و صلوات آمده و کامل ترین درودها و سلام ها نثار برگزیده ترین و ارزنده ترین مخلوقات می گردد.
این شخصیت های معنوی روحانی همانهایی هستند که در جملات آغازین دعا در دایره ی گزینش خدا قرار گرفته و با شرط و شروط خاصی آنها را از میان مخلوقات برای دین خود برگزیده است.
نمونه هایی از انسان کامل که می توانند الگو و سرمشق یک جامعه باشد.
و از آنجا که هر کدام از اینها سرشار از پاکی ها، خلق و خوی نیک، و مطیع فرمان خدا هستند؛ شایسته مدح و ستایشند.
بهشتیانی که با زمینیان و خاک نشینان پیوند داشته و خود را برتر و بالاتر نمی دانستند، همانانی که سفره نعمت های الهی به برکت وجود آنان گسترده شده، و عالم خلقت، خود را مدیون آنان و نعمت را مرهون ایشان می داند.
در نخستین جمله این فراز امام (ع) عرض می کند: «بار خدایا! بر محمد و آل محمد درود فرست»؛ اللهم صل علی محمد و آل محمد.
در یک کلام در جمله «اللهم صل علی محمد و ال محمد» همه چیز نهفته است. ظاهر آن سلام و درود بر پیامبر (ص) و خاندان اوست؛ اما عمق این کلام گویای تلاش و زحمت و رنجهای بسیاری است که پیامبر (ص) و ائمه معصوم (ع) کشیده و آنها را در راه دین به جان و دل خریده اند تا این حق زنده و جاودان باشد که ما فقط برخی از آنها را شنیده ایم و آشنایی داریم.
دعایی که برای ما هم ارزش است و افتخار، هم تشکر است و تدبّر. ولایت است، همراه با امامت و عصمت است توأم با عزّت.
صلوات بر پیامبر (ص) قبلاً در دعا آمده بود و تکرار آن به دعا تبرّک و تیمّن می بخشد، علاوه بر آن اهمیت موضوع را می رساند به خصوص این که بعد از این جمله عرض می کند: «و (نیز) بر محمّد، جد بزرگوار او و رسولت آن آقای بزرگ درود فرست»؛ و صل علی محمد جده و رسولک السید الاکبر.
پس از درود بر پیامبر(ص)، عرض می کند: «و بر علی پدر بزرگوارش، آن آقای کوچک، و بر جدّه اش صدیقه کبری فاطمه دختر محمّد(ص) درود فرست» و علی ابیه السید الاصغر و جدته الصدیقه الکبری فاطمه بنت محمد.
اینکه چرا در مورد امیر مؤمنان (ع) تعبیر «السید الاصغر» بکار رفته به خاطر آن است که در مقابل تعبیر «السید الاکبر» است که بر پیامبر (ص) اطلاق شده است.
در ادامه آمده است: «و (همچنین) به برگزیدگان نیک رفتار، از پدران او، و بر خود آن جناب فزون ترین، کامل ترین، تمام ترین، بادوام ترین، بیشترین و فراوان ترین درودی که بر یکایک برگزیدگان و نیکان خلق خود فرستاده ای. و درود فرست بر آن جناب، درودی که شماره اش بی حد، گستره اش بی نهایت و مدتش تمام نشدنی باشد.» وعلی من اصطفیت من ابائه البرره و علیه افضل واکمل و اتم و ادوم واکثر و اوفر ما صلیت علی احد من اصفیائک و خیرتک من خلقک و صل علیه صلاه لا غایه لعددها و لانهایه لمددها و لانفاد لامدها.

نکته ها

1. در این فراز ابتدا به طور اجمال بر رسول اکرم (ص) و آل اطهارش (ع) صلوات و درود فرستاده شد. آن گاه در یک سلسله تفصیلی و دسته بندی شده، ابتدا بر جدّ، پس از آن به پدر بزرگوارش، علی (ع) و جدّه اش فاطمه زهرا (س) سپس با کنایه و اشاره به ده امام (ع) بزرگوار دیگر که پدران پاک و معصوم او هستند، درود فرستاده شده و در پایان به خود آقا امام زمان (عج) درود و تحیت می فرستد واین در حالی است که تقاضای درود به آن بزرگوار در بیانی ویژه، مطرح شده است.
2. صلوات چنان که در تفسیر آیه (ان الله و ملائکته یصلون علی النبی...) (4) آمده، از طرف خداوند رحمت است و از غیر خدا طلب رحمت.
برخی گفته اند از جانب خدا رحمت، از جانب ملائکه استغفار و از طرف مؤمنان دعاست، یعنی درخواست ترفیع مقام در شأن و شرافت.
معنای «اللهم صلی علی محمد و آل محمد» این است: خدایا به محمد (ص)، عظمت عنایت فرما در دنیا به اعتلای دین و ابقای شریعت او و در آخرت به قبول شفاعت دوستان و زیاد کردن ثواب و اظهار فضل او به همه انبیاء مرسلین را.
در روایات آمده هنگام صلوات بر محمّد، آل محمّد نیز اضافه شود که صلوات کامل این است.(5)
3. کیفیت درود بر حضرت رسول اکرم (ص) و ائمه اطهار(ع):
بعد از نزول آیه (ان الله و ملائکته یصلون علی النبی...(6)) از پیامبر (ص) پرسیدند: یا رسول الله می دانیم باید به تو سلام کنیم ولی کیفیت آن را برای ما بیان فرما. فرمودند: بگویید:
«اللهم صل علی محمد و آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید و بارک علی محمد و آل محمد کما بارکت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید».(7)
4. به طور کلی درود فرستادن و صلوات بر رسول اکرم و آل طاهرش ابراز ارادت و اظهار محبت است ولی برای فرستنده فوایدی دارد، از آن جمله: سبک کردن بار گناه و سنگین کردن میزان ثواب اعمال؛ علاوه بر آن نزدیک شدن به مرز شفاعت را نیز در پی دارد.
صلوات موجب آمرزش گناهان است. صلوات باعث استجابت دعاست و هر کس قبل از دعای خود بر پیامبر (ص) و آل طاهرش صلوات بفرستد و در واقع برای آنان دعا کند سپس حاجت خود را بخواهد، خداوند به کرم و مقتضای اجابت و احترام دعای اول، دعای بعدی را مستجاب خواهد کرد.
پس از صلوات و درود، امام (ع) عرض می کند: «بار خدایا حق را به وسیله او بپا دار و باطل را به وسیله او نابود گردان. دوستانت را به وسیله او به دولت و قدرت برسان و دشمنانت را به دست او خوار گردان»؛ اللهم و اقم به الحق و ادحض (8) به الباطل و ادل به اولیاءک و ادلل به اعداءک.
در این جملات ازخداوند متعال درخواست شده است که بوسیله حضرت ولی عصر (عج) چهار امر را محقق فرماید: اقامه حق، نابودی باطل، به سامان رسیدن و عزت یافتن دوستان و خوار و ذلیل شدن دشمنان.
اما بر پا داشتن دین خدا و حق از طرف امام زمان (عج) امری ضروری و حتمی است. چون اولین و مهمترین و اساسی ترین هدف در نهضت و قیام آن حضرت اقامه حق و به پا داری آن است.
آیه 56 سوره کهف (9)، اشاره به این معناست که خدا پیامبران را جز برای بشارت و انذار نفرستاده؛ چرا که کافران همواره مجادله به باطل می کنند تا به گمان خود حق را از میان بردارند، پس برنامه و روش کار انبیا و اولیای الهی این است که: حق تثبیت و باطل برداشته شود آنها در پی احقاق حق بوده اند، به همین دلیل در دعا تمنا می شود که آن حضرت قیام نموده و مصداق آیه شریف (جاء الحق و زهق الباطل) (10)گردد.

اما این که مراد از حق چیست؟

در یک کلام باید گفت: خداوند خود مصداق و منشأ حق است. پس هر چه مربوط به خدا و از ناحیه اوست حق است. چه کتب آسمانی که از سوی او نازل شده باشد و چه پیامبران و برگزیدگان که به مقام ولایت رسیده اند؛ همه مشمول کلمه حق اند.
قرآن نیز در مواردی به این معنی اشاره کرده است: (انا ارسلناک بالحق بشیرا و نذیرا). (11)
اما مراد از حق در این جمله دعا دین حق است: (هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق...). (12)
بنابراین اصل مأموریت ارسال رسل در ظهور و قیام امام زمان (عج) تکامل پیدا می کند. اوست که دین حق را به مقام معنا بر تمام ادیان غلبه می دهد. آن بزرگوار، خداشناسی را - که جامع ترین، کامل ترین و اساس حق است - بروز و ظهور داده و مأموریت خود را به اجرا می گذارد.
احکام الهی را طبق برنامه قرآن چنان اجرا می کند که کوچک ترین حکمی بر احدی مخفی نباشد. وقتی حق و مراتب آن آشکار شد، دوست از دشمن و خالص از ناخالص شناخته و معرفی می شوند.

پی نوشت ها :

1. التائق : آرزومند، مشتاق.
2. ملاذ: پناهگاه، الملاذ: الملجأ، کتاب العین، ج 8، ص 199.
3. قوام در لغت به معنای پایه است و با توجه به این معنی خداوند ولی عصر (عج) را پایه و محور برای شیعیان قرار داد.
4. احزاب، 56.
5. تفسیر نمونه، ذیل آیه ان الله و ملائکته یصلون... احزاب، 56.
6. سوره «احزاب» آیه 56.
7. بحار الانوار ، ج 27، ص 258، کتاب الامامه، ابواب ولایتهم و حبهم، باب 15، باب الصلاه علیهم صلوات الله علیهم، ح 6.
8. أدحض، فعل امر از باب افعال از ماده ی «حض» در «لسان العرب» آمده است: دحض به معنای لغزیدن و ادحاض به معنی لغزاندن است و در این عبارت دعا کنایه از نابود کردن است. الدحض: الزلق، و الادحاض: الازلاق ، لسان العرب، ج 7، ص 148.
9. و ما نرسل المرسلین الا مبشرین و منذرین و یجادل الذین کفروا بالباطل لیدحضوا به الحق.
10. اسراء، 81.
11. بقره، 118.
12. توبه، 33.

منبع: همتیان، علی اصغر؛ (1390)، شرح فراق: شرحی نو بر دعای ندبه، تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج)، چاپ سوم.