ارزیابی دیدگاه محمدبن زکریای رازی و طبّ سّنتی درباره دندانپزشکی و بهداشت دهان و دندان

چکیده

مقدمه:

طبّ سّنتی ایران، یکی از افتخارات ملی این مرز و بوم بشمار می آید. محمدبن زکریای رازی ( متوفی 313 هـ.ق.، 925 م ) از مشهورترین اطبّای سّنتی است که آثار وی از جمله دائرة المعارف عظیم پزشکی « الحاوی » که در 25جلد نگاشته شده، از گرانبهاترین میراث فرهنگی ایران بشمار می آیند. رازی در مجموعه الحاوی، مهمترین مباحث پزشکی را مطرح کرده و بیماریهای عمده ای راتعریف وتوصیف کرده است.
یکی از عناوین مطرح شده در کتاب « الحاوی » موضوع دندانپزشکی است که تعدادی از بیماری های دهان و دندان به تفصیل مورد بحث قرار گرفته، تعریف، مبانی تشخیص، درمان، پیش آگهی، چگونگی مراقبت و نگهداری از بیمار مبتلا به آنها بیان شده و دستورهای ویژه ای برای نگهداری بهداشت دهان و دندان هم ارائه شده است. در این مقاله، مقایسه ای بین اصول طبّ سنّتی و دیدگاه رازی درباره دندانپزشکی و اصول نوین دندانپزشکی انجام شده است.
مجله دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد / سال 1384جلد 29/ شماره 1و 2

هدف:

منابع طب سنتی دربرگیرنده موضوع های گوناگونی هستند که به علت استفاده از واژه های قدیمی و لغزش های فراوان نگارشی، اصطلاحات نامأنوس و غیر رایج، ناآشنایی دانش آموختگان معاصر با سبک نگارش آنها و بی توجهی اندیشمندان به این میراث غنی و پربار، قرنهاست که به فراموشی سپرده شده اند.
یکی از این منابع، مجموعه « الحاوی » زکریای رازی است که در 25جلد نگاشته شده و دربرگیرنده موضوع های بسیار مهم پزشکی و علوم وابسته به پزشکی است. از جمله موضوع های بسیار جالب در این مجموعه، بحث درباره دندانپزشکی و بیماری های دهان و دندان است که در جلد سوم الحاوی به تفصیل ( در حد توان اطبای یازده قرن پیش ) مورد بحث قرار گرفته اند. در اینجا، به برخی از مطالب یادشده با رعایت امانت اشاره می کنیم ( مطالب متن، عیناً از زبان عرب به فارسی ترجمه شده و توضیحات در پاورقی آورده شده اند ).

شرح مقاله:

1) اقدامات تشخیصی:

الف – هنگام روبرو شدن با بیماری که از درد دندان (1) شکایت می کند، باید موارد زیر را بررسی کنید (2):
(a آیا لثه ها دچار آماس (3) هستند؟
(b اگر لثه ها دچار آماس هستند، آیا آن آماس حاد (4) است یا مزمن (5)؟
(c اگر لثه ها آماس نداشتند، آیا درد دندان محدود به دندان است یا به آرواره هم تیر می کشد؟
(d آیا لثه ها دچار خونریزی یا پر خونی بیش از حد هستند؟
(e اگر هیچگونه آماسی در لثه ها دیده نشد، ممکن است خود بافت دندان دچار ضایعه شده یا عصبی که وارد ریشه دندان شده، آسیب دیده و یا درد دندان، ثانوی به ضایعه لثه ها باشد.
(f پری بیش از حد رگ های خونی (6) که باید با خون گرفتن از بیمار درمان شود.
(g برخی از اختلالات معده و دستگاه گوارش
(h برخی از بیماری های اندام های سر، که همراه با ترشحات نابهنجار هستند.
(i گرمی بیش از اندازه مزاج (7)
(j خشکی بیش از اندازه مزاج که دهان بیمار غالباً خشک است (8).
(k آماس بافت دندان (9)
(l پوسیدگی دندان (10)
(m قرار گرفتن دندان در معرض سرمازدگی مثلاً تماس با خوراکی یا نوشیدنی بسیار سرد یا قطعات یخ و برف (11)
البته شایعترین علت پدید آمدن درد دندان، آسیب دیدن عصبی است که به ریشه دندان می رسد (12).

2) عوامل آسیب رسان به بهداشت دندان ها و لثه ها:

الف) سوء هاضمه بویژه اگر مربوط به باقیماندن بیش از اندازه غذا در معده باشد.
ب) استفراغ های متوالی و مکرر (13).
ج) بازگشت غذا بویژه مواد ترش از معده به سوی دهان (14).
د) جویدن چیزهای بسیار سفت و سخت همچون گردو یا بلوط و یا مواد چسبناک همچون برخی از صمغ ها و جویدنی ها (15).
هـ) خوردن شیرینی های حلوایی و میوه هایی همچون انجیر.
و) خوردن عوامل فرساینده مثل غوره یا ترنج بسیار ترش (16).
ز) خوردن میوه های یخ زده (17) بویژه بدنبال خوردن چیزهای بسیار گرم و داغ.

3) چند نکته درباره فیزیولوژی و فیزیوپاتولوژی دندان ها:

الف) رشد مداوم دندان ها (18): دندان ها اگرچه اندام استخوانی هستند، اما همواره قابلیت رشد را دارند زیرا پس از افتادن یک دندان یا کشیدن آن، دندان بجای مانده با توجه به پیدایش فضای خالی و از بین رفتن تماس آن با دندانی که جایش خالی شده، می تواند اندکی رشد کند. همین امر نشانه تغذیه مداوم و رشد پیوسته دندان می باشد. بنابر این، می توان نیتجه گرفت که اگر تغذیه دندان، دگرگون و نابهنجار شود، مواد نامطلوب به دندان می رسند و دندان ها همچون دیگر اندام های بدن، در اثر تغذیه از مواد نامطلوب، دچار آسیب و بیماری خواهند شد (19). بهرحال، تغییر رنگ دندان ها به زردی-سبزی یا تیرگی، نشانه رشد دندان ها و تغذیه آن ها از مواد گوناگون است (20).
همچنین ممکن است کاهش تغذیه یا سوء تغذیه (21)، باعث پدید آمدن آماس دندان (22) و یا نازک شدن، سست شدن و شکننده شدن دندان گردد. گاهی هم این عوامل و یا عوامل دیگری همچون پیری، باعث لق شدن و متحرک شدن دندان در جای خود می گردند.
ب) حِس دندان ها: قدرت و نیروی حسی دندان ها از سایر استخوان های بدن آشکارتر و چشمگیرتر است زیرا عصبی که به دندان می رسد، از مغز سرچشمه می گیرد و نسبت به دیگر رشته های عصبی، حساس تر، نرمتر، و انعطاف پذیرتر است (23).
ج) تحلیل رفتن و نازک شدن دندان های سالمندان، درمان اساسی ندارد و بهتر است برای جلوگیری از لق شدن، تحرک و یا افتادن دندان افراد پیر، با استفاده از داروها و مراقبت های ویژه، و یا با بکار بردن داروهای قبض کننده، به تقویت لثه ها برای کاهش تحرک دندان ها پرداخت.
د) علت پوسیدگی دندان ها، ماده فرساینده ایست که بر روی آنها اثر می گذارد و فرسایش را پدید می آورد. از همین رو، باید با استفاده از داروهای ویژه خشک کننده، آن ماده فرساینده را از بین برد. گاهی منشأ ماده یادشده در اندام های سر و گاهی هم در بخش های دیگر بدن است (24).
هـ) برای تثبیت دندانی که لق و متحرک شده، باید رشته زنجیر نازکی از طلا را بکار برد و ضمن درمان دارویی، آن دندان لق را به دندان های مجاور تثبیت کرد (25).
و) برخی از علل لق شدن و تحرک دندان ها عبارتست از: پیری (26)، ضربه (27)، ترشحات آزاردهنده و آسیب رسان.
4) برخی از دستورات بهداشتی:
الف) استفاده از دهان شویه ها و داروهای نگهدارنده بهداشت دهان و دندان برای موارد زیر می باشد:
(a زیبایی و نیکوگردانیدن ظاهر دندان ها و حفره دهان و خوشبوکردن آن.
(b زدودن چرک و پلاک دندان ها.
(c پرکردن یا نامرئی کردن فرورفتگی ها و سوراخ ها.
(d سفید کردن دندان ها (28).
(e تقویت لثه ها.
ب) از زیاده روی در مسواک زدن (29) دندان ها خودداری شود زیرا سطح صاف و هموار دندان ها، دگرگون، ناهموار و زبر شده، به پوسیدگی، پدید آمدن پلاک و تجمع چرک در سطوح ناهموار می انجامد. اگر دهان شویه ها و پاک کننده ها هم از مواد تند و گرم ساخته شده باشند، همین تأثیر را داشته، به لبه نازک فوقانی لثه که به دندان ها چسبیده، آسیب می رسد.
ج) دندان ها را همواره تمیز نگه داشته، از باقیماندن ذرات غذا در بین آنها جلوگیری کنید و آن ذرات را با دقت، بی آنکه آسیبی به دندان یا لثه برسد، بیرون آورید. توجه داشته باشید که بی دقتی و زیاده روی در پاک کردن شکاف بین دندان ها، باعث آسیب رسیدن به لثه ها می گردد.
د) بهتر است هرشب پیش از خواب، داروهای ویژه نگهداری بهداشت دندان ها را بکار برد تا از تجمع چرک و پدید آمدن پلاک بر روی آنها جلوگیری شود (30).
هـ) از مصرف بیش از اندازه موادی همچون شیر، ماهی نمکسود، شیرینی ها و چاشنی های تند و تیز خودداری کنید.
و) برخی از مواد و ترکیبات کانی که برای جرم گیری و زدودن پلاک بکار می روند، عبارتند از: سنگ قیسور (31)، نمک پخته و ترکیبات پخته آبگینه (32).

نتیجه گیری:

مطالب فوق، عین ترجمه بخش کوچکی از جلد سوم کتاب الحاوی است. در همان کتاب، بیماری های متعددی از دهان و دندان مطرح شده اند و در مورد هریک از آنها،
به گونه ای مناسب توضیح داده شده، برای هرکدام، درمان ویژه ای آورده شده است. بنظر می رسد پژوهش در موارد گوناگون فوق، بویژه در مورد داروهای معرفی شده برای بیماری های مختلف دهان و دندان، می تواند بعنوان یکی از نیاز ها و ضرورت های جامعه علمی و دانشگاهی باشد و بسا از این رهگذر، به داروهایی دست یافت که برخی از مشکلات بیماران بویژه بیمار های « صعب العلاج » یا « لاعلاج » درمان شود.

پی‌نوشت‌ها:

* دانشیار روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی مشهد
1- Odontalgia
2- الحاوی ج 3 ص 103-102
3- Gingivitis
4- Acute gingivitis
5- Chronic gingivitis
6- اشاره واضحی به Hypertension است که بر اساس مبانی پزشکی نوین می تواند دندان درد را پدید آورد.
7- می تواند اشاره به پرکاری تیرویید یا دیگر عوامل افزایش دهنده BMR باشد.
8- Xerostomia
9- Pulpitis
10- Dental carries
11- الحاوی ج 3 ص 128
12- الحاوی ج 3 ص 106
13- Vomiting
14- Esophagial Reflux
15- مثلاً جویدن برخی از انواع آدامس.
16- در اینجا، به تأثیر اسیدها بر روی دندان ها اشاره شده، در همان کتاب الحاوی، گفته شده که می تواند مقداری نمک را برای خنثی کردن این اسیدها بکار برد.
17- اگرچه در زمان تألیف کتاب الحاوی ( حدود یازده قرن پیش ) یخچال وجود نداشته، ولی ظاهرا در مناطق سردسیر، میوه ها را در یخ نگه می داشته اند زیرا در متن معادل، همین کلمه یعنی «الفواکه المبردة» آورده شده است.
18- الحالوی ح 3 ص 112
19- اشاره آشکاری به تأثیر سوء تغذیه، فراوانی مواد آسیب رسان ( از جمله فلوراید بیش از حد که در برخی از مناطق وجود دارد ) بر روی رشد، ساختار و حتی رنگ دندانها.
20- این موضوع کاملاً درست، جالب توجه و منطبق با موازین علمی جدید است.
21- Malnutrition
22- Dental Mobility
23- در این عبارت، به نکته بسیار ظریفی اشاره شده است. برخی از رشته های عصبی دندان ها، اختصاص به دریافت حس عمقی «Proprioceptive» دارند.
24- اشاره به عوامل Local یا Systemic است که باعث پدید آمدن carries or erosion Dentalمی شوند.
25- این عمل اشاره به استفاده از براکت و عمل Spilnt دارد.
26- Aging, Senility
27- Physical trauma
28- Bleaching
29- بدیهی است که منظور از مسواک زدن در اینجا، استفاده از مسواک های چوبی رایج در زمان تألیف کتاب می باشد.
30- در متن عربی کتاب الحاوی، به این داروها اشاره شده است.
31- این سنگ، در کتاب های کانی شناسی، به نام Sepolite و با فرمول 2H2O, 2MgO, 3SiO 2 معرفی شده است.
32-3Sio,2Mgo,2H2o معرفی شده است.

منابع تحقیق:
1. ابن البیطار، عبدالله بن احمد ( متوفی 646 هـ. ق )، الجامع لمفردات الأدویة و الأغذیأ ( ج 4-1 )، قاهره، مصر، چاپخانه بولاق، 1291 هـ. ق.
2. ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبد الله ( قرن 4-5 هجری )، القانون فی الطب، چاپ سنگی، تهران، 1296.
3. ابن منظور افریقی مصری، محمد بن مکرم ( قرن 8-7 هجری )، لسان العرب، اعداد و تصنیف: یوسف الخیاط، دار صادر بیروت لبنان، 1992م.
4. ابن میمون (Memonides)، موسی بن عبید اسرائیلی ( قرن 6 هجری )، شرح أسماء العقار، تحقیق: مایرهوف، ماکس، قاهره، مصر، انستیتو، تحقیقات خاورشناسی، 1340م.
5. براون، ادوارد، تاریخ طب اسلامی، ترجمه رجب نیا، مسعود، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران 1364هـ. ش.
6. بعلبکی، منیر، المورد، دارالعلم للملایین، بیروت، لبنان، 1983.
7. بیرونی، أبوریحان محمد بن أحمد ( قرن 5-4 هجری )، الجماهر فی معرفة الجواهر، تحقیق: یوسف الهادی، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، دفتر نشر میراث مکتوب، تهران، 1995م.
8. بیرونی، أبوریحان محمد بن بیرونی ( قرن 5-4 هجری )، کتاب الصیدنة فی الطّبّ، تصحیح زریاب، عباس، مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1370هـ. ش.
9. جرجانی، اسماعیل بن حسن ( قرن 6 هجری )، ذخیره خوارزمشاهی، به کوشش: سیرجانی، سعید، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1355.
10. حاج حریری، هوشنگ، فرهنگ جامع دندانپزشکی، انتشارات ابجد، تهران، 1378هـ. ش.
11. حکیم، عبدالحمید و همکاران، قاموس القانون فی الطب، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، وابسته به دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، 1383.
12. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، چاپ دوم، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1372.
13. رازی، محمد بن زکریا ( قرن 4-3 هجری )، الحاوی الکبیر فی الطب، ترجمه: طباطبایی، سید محمود، ج 1و 2، شرکت داروسازی الحاوی، تهران، 1378.
14. زاوش، محمد، کانی شناسی در ایران قدیم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1375.
15. طاهر، غلامرضا، فرهنگ لغات طبی یونانی در کتاب های فارسی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1374.
16. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب ( قرن 8-7 هجری )، القاموس المحیط، المؤسسة العربیة للطباعة و النشر، بیروت، لبنان، 1985.
17. فیومی، احمد بن محمد، ( قرن 8 هجری )، المصباح المنیر، دار الهجرة، قم، ایران، 1405هـ.ق.
18. قوصونی المصری، مدین بن عبد الرحمن، قاموس الأطباء و ناموس الألبّاء، مجمع الّلغة العربیة، دمشق، سوریا، 1980.
19. منوچهر دانایی، محسن، کانی شناسی، انتشارات دانشگاه مشهد، مشهد، 1352.
20. ویژه، هوشمند، واژه نامه پزشکی، انتشارات کتابفروشی دانشجو، تهران، ایران، 1355.
21. Basaraba N. Root amputation and tooth hemisection, Dent Clin. New York: Williams & Wilkins; 969. P.
173.
22. Crowther J. Oxford advanced learner’s encyclopedia dictionary. Oxford. Walton; 1993. P. 204, 210.
23. Dorland’s illustrated dictionary, 27th ed. Philadelphia: W. B. Saunders; 1985. P. 198-202.
24. Garland I. The history of medicine. 1st ed. New York: Huoghton Mifflin Compny; 1949. P. 85.
25. Julian B. Woelfel, Dental anatomy. 1st ed. New York: Williams & Wilkins; 1997. P. 38.
26. Vertucci FJ. Root canal anatomy of the human permanent teeth. 2nd Ed. London: Plenum medical book Co;
1994. P. 1
منبع مقاله :
مجله دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد سال 1384 جلد 29 شماره 1 و 2