مفهوم ‌شناسی ملکوت خدا در مسیحیت و مقایسه آن با حکومت صالحان در اسلام

مقدمه

ملکوت خدا در نگاه مسیحیت، پادشاهی مطلق خدا در آخرالزمان است که بوسیله عیسی7 برپا می شود. در این پادشاهی، حضرت عیسی پادشاه است و ویژگی آن این است که مردم را به سعادت و خوشبختی ابدی می رساند. گناه، جرم، جنگ و جنایت ریشه کن، و نیکی، صلح، راستی، امنیت، فراوانی نعمت، و. .. جایگزین آنها می شود. در اهمیت این مسأله همین بس که حضرت عیسی، اولین موعظه خود را به این مسأله اختصاص داده و بشارت نزدیک بودن آن را به مردم داد. ایشان همواره به مردم توصیه می کرد که خود را مهیای زندگی در ملکوت کنند و به شاگردان خود گوش زد می کرد که این بشارت را به مردم برسانند. عهدین درباره آغاز این پادشاهی سه نظر را مطرح می کند که عبارتند از: آغاز آفرینش، آغاز رسالت عیسی7، و هنگام رجعت ثانوی آن حضرت. همچنین بر جنبه اخلاقی و فرجام شناسانه این اندیشه نیز تأکید شده است.

 ملکوت خدا مشابهت های زیادی با حکومت صالحان در اسلام دارد؛ بااین حال تفاوت های بنیادین در میان آنها مانع از همسان دانستن آنها می شود. این مشابهت می تواند ظرفیتی برای ایجاد گفتمان دینی و همدلی میان پیروان اسلام و مسیحیت باشد. بعلاوه، شناخت این اندیشه می تواند تحلیل گران در فهم جنبه های دینی و سیاسی رخدادهای منطقه خاورمیانه و جهان یاری رساند. سابقه این موضوع در آثار فارسی را می توان در کتابی با عنوان بررسی تطبیقی اندیشه ملکوت خدا در ادیان ابراهیمی، نوشته محمدجواد نیک دل یافت.

خاستگاه باور پادشاهی خدا

در شرق قدیم، نظام پادشاهی همواره ارتباط محکمی با اسطوره پادشاهی خدایی(که بین تمدن های مختلف آن دوره رایج بود) داشت. در مصر فرعون، تجسد یافته «هورس» بود. در بابل اعتبار اختیارات پادشاه از سوی «ماردوک» بود و از سوی او بر تمام زمین ولایت داشت. پادشاه از جهتی رئیس شهری و فرمانده نظامی بود و از سوی دیگر کاهن اعظم در شهر بود. و در هر دو حالت واسطه بین خدا و مردم بود.

پادشاه تنها متکفل عدل و صلح در جامعه نبود؛ بلکه به واسطه او تمام برکات از آسمان برای زمین، انسان ها و حیوانات نازل می شد. بدین گونه نظام پادشاهی با روایات اسطوره ای و با عبادت خداوندان متعدد، آمیخته شد. در دوره های بعدی و در عهد یونان و روم، اندیشه های بنیادین و آغازین این نظام، هنگامی که پادشاهان خود را خدا می خواندند، شکل گرفت و همین، پیش زمینه شکل گیری این اندیشه در عهدین شد و به تدریج موضوع پادشاهی یا ملکوت خدا جایگاه ویژه ای در این کتاب یافت. موضوع پادشاه بشری از آزمایش بنی اسرائیل آغاز شد و اکنون برای بیان پادشاهی عیسی مسیح7 به کار می رود. (معجم اللاهوت الکتابی، 1991، ص764؛ و نیز برای مطالعه بیشتر: Cantley; V.8;1967:PP.191-192) یهود، واژه «ملخ» یا «ملک» (پادشاه) را برای قدرت پروردگار به کار می برد. خدا در نظر آنان پادشاهی یگانه و بی همتا بود که پادشاه زمینی جانشین او بود. هنگام آزمایش قوم یهود، پادشاهی زمینی در هم شکست و در خلال تبعید یهود به سوی بابل، اشعیا7 خبر داد که خداوند همانند پادشاهی، مکشوف خواهد شد. (شرپنتییه، 1990، ص179) مسیحا نزد یهودیان، در بیشتر زمان ها و در عهد عتیق موسوم به «ابن داود7»، «پیشوا» و «چوپان بنی اسرائیل» بود. (دوم سموئیل 7، حزقیال 34، زکریا 9-14 و مزامیر 2) یهودیان باور دارند که حکومت جهانی خدا یا همان ملکوت به صورت فراگیر در آخرالزمان خواهد آمد. (شرپنتییه، همان، ص179) ازآن جاکه مردم از دیرباز درانتظارآمدن مسیح بودند؛ ازاین رو، وقتی عیسی7 وارد اورشلیم[بیت المقدس] می شود مردم در استقبال از او می گویند: «هوشیعانا! مبارک باد آن کسی که به نام خداوند می آید! مبارک باد ملکوت آتیه پدر ما داوود!». (کارپنتر، 1374، ص17)

گفته شده است که خدا یهودیان را از سرزمین مصر نجات داده بود و پس از تبعید، به سرزمین فلسطین بازگردانده بود؛ بنابراین انتظار می رفت که خدا باز هم به نفع آنان عمل می کند و آن ها را دوباره در سرزمین فلسطین برای حکومت جهانی جمع آوری کند. اقلیتی پرسرو صدا آرزوهای خویش را بر مفهوم پادشاهی خدا متمرکز کرده بودند شاید به این دلیل که امیدوار بودند آرمان قدیمی قوم برگزیده را در سرزمین موعود و تحت حکومت پادشاه مؤید خدایی دوباره بدست آورند. پادشاهی خدا هر طور که فهمیده می شد شعاری شد برای آن چه در عصری جدید باید واقع شود. آمدن سلطنت خدا نشانه تأسیس حکومت جاودانی و جهانی خدا بود.

باورهای مختلفی دربارۀ پیروزی الاهی وجود داشت. بعضی از یهودیان معتقد بودند مسیحا ـ منجی یهودیان ـ باید پادشاهی خردمند و آرمانی باشد که عدالت را در سراسر عالم برقرار کند. ازآن جاکه حوادث سیاسی، یهودیان را زیاد تهدید می کرد به ویژه در قرن های اول و دوم پیش از میلاد مسیح7، عقاید رایج درباره پادشاهی خدا بیشتر جنبه های نظامی به خود گرفت. چون یهودیان درگیر مبارزات سیاسی و نظامی شدیدی بودند، آرای آنان درباره مسیحا و سلطنت خدا بیشتر با انتظارات سیاسی و نظامی آمیخته شد. بعضی پادشاهی خدا را سلطنت آرمانی حق و عدالت نمی دانستند؛ بلکه آن را یک نوع روی داد قدرت مند تلقی می کردند. سلطنت خدا با این انتظار که خدا اقدام مهمی انجام خواهد داد مرتبط شد. چون جهان در چنین وضع نامطلوبی بود باید خدا در مردم و در جهان تحول کاملی به وجود آورد. در قرن های دوم و اول پیش از میلاد مسیح7 باورهایی میان مردم شکل گرفته بود از جمله این که: جهان زیر نفوذ نیروهای شیطانی است و با تکیه بر نیروهای انسانی نمی توان بر آن چیره شد؛ بنابراین مداخله خدا لازم است. جهان میدان جنگ میان نیروهای خیر و شر است و عالم وجود، بین پادشاهی خدا (که برای نجات آنان خواهد آمد) و پادشاهی شیطان (که اینک در جهان حاکم است) تقسیم شده است. سلطنت خدا یقیناً خواهد آمد و خدا قدرت شیطان را نابود و شر را که اینک فراگیر شده است مهار خواهد کرد. (مطالعه بیشتر: ویور، 1381، صص63-66؛ اپوکریفای عهد عتیق، 1383، ص8) به تدریج اندیشه حکومت جهانی آخرالزمان با چنین باورهایی از یهودیت به دین مسیحیت سرایت کرد.

حکومت آینده از نگاه مسیحیت

مسیحیان معتقدند، روزی منجی عالم بشریت خواهد آمد و حکومت عدالت محور و جهانی خود را برپا خواهد کرد و سعادت ابدی انسان ها رقم خواهد زد. این حکومت «ملکوت خدا» یا «پادشاهی خداوند»؛ «kingdom of God» نام دارد. همانطور که اشاره شد این اندیشه ریشه در فرهنگ و آیین یهودی دارد. بخش های از عهد عتیق از جمله کتاب های تواریخ، اشعیا و دانیال دلالت بر «کشور، مملکت و سلطنت» دارد.

واژه شناسی ملکوت خدا

ملکوت خدا یا «kingdom of God» برگرفته از واژه لاتین «رگنوم»، «regnum» بوده و معادل واژه یونانی «باسیلیا»، «Basileia» است. در فرهنگ یهودی واژه عبری «ملخوت»، «malkhût» یا «malekhoût» معمولاً به معنای «سلطنت و حکومت» است. همچنین واژه عبری «مملاکا» «mamlākâ» در درجه اول به معنای «قلمروِ حکومت، کشور و یا پادشاهی»، (Kingdom)است و در درجه دوم به معنای «حاکمیت سلطنتی یا سلطنت»، (Royalt) می باشد. (Cantley; V. 8; 1967; P. 191; and Schkosser; V. 2; 2005; P. 859) برخی نیز گفته اند که این واژه از «مالَک»، «mâlak» یا «ماشَل»، «mâshal» گرفته شده است. (Schkosser; V. 2; 2005; P. 860; مطالعه بیشتر: گریمال، ج2، 1367، صص134-135؛ http://www.newadvent.org/Catholic Encyclopedia/Kingdom of God; http://www.en.wikipedia.org/wiki/Kingdom_of_God)

بعد از ترجمه سبعینه عهد عتیق، تمام این واژه ها به «باسیلیا» ترجمه شد؛ (Cantley; V. 8; 1967; P.191) بنابراین مشخص می شود که چگونه اندیشه مسیحی ملکوت خدا، ریشه در فرهنگ و آیین یهودی دارد.

کتاب مقدس از سلطنت نهایی خدا در آخرالزمان با تعابیری چون «ملکوت» (متی، 35:19؛ و...)، «روز خدا» (مکاشفه، 14:16؛ اشعیا 27: 1-6؛ و...)، «روز مسیح» (دوم تسالونیکیان، 2:2)، «حیات جاودانی» (متی، 25: 46؛ و...) و. .. یاد کرده است. (میلر، همان، ص378) همچنین در الاهیات مسیحی از ملکوت خدا با تعابیر دیگر چون «ملکوت آسمان»، «ملکوت مسیح7»، «ملکوت پدر» و. .. نیز یاد می شود. (نظام التعلیم فی علم اللاهوت القویم، ج3، 1890م، صص277-278؛ مطالعه بیشتر: عبدالملک، طمسُن، و مطر، بی تا، ص919)

الاهی دانان مسیحی ادعا می کنند که هر یک از این تعابیر معنای جداگانه ای دارد که متفاوت با دیگری است (مطالعه بیشتر: نظام التعلیم، ج3، ص278-288؛ سعید، 1304، ص361؛ Smith; 1995; P.626)؛ ولی شاید نتوان تفاوت چندانی برای آن ها در نظر گرفت. (مطالعه بیشتر: الیسوعی، 1994، ص481 و صص269-270؛ تنی، ج1، 1362، ص245؛ و...) ازآنجاکه خداوند اختیار ملکوت خدا را به مسیح7 واگذار کرده است، از آن به «ملکوت عیسی یا مسیح7» یاد می شود و چون این ملکوت در آسمان به تکامل می رسد و نیز ملکوتی روحی و سماوی است، بدان «ملکوت آسمان» گفته اند. بر اساس اساطیر، پادشاه واسطه بین خدا و مردم بود و در برخی موارد خدا هم بود؛ بنابراین مسیحیان هم باید علاوه بر اثبات پادشاهی برای عیسی7، الوهیت او را نیز ثابت می کردند تا پادشاهی این ملکوت یا حکومت جهانی خداوند را برای او ثابت کرده باشند. ازآنجاکه عیسی7 این ملکوت را در نهایت به خدای پدر می سپارد از آن به «ملکوت پدر» تعبیر شده است. (مطالعه بیشتر: نظام التعلیم، ج3، ص278-288)

مفهوم اصطلاحی ملکوت خدا

اصطلاح مذکور در نگاه اندیشه وران مسیحی، به معنای حکومت جهانی خدا، یا پادشاهی و حاکمیت مطلق خدا به وسیله عیسی مسیح7 بر همه مردم و همه امور است، و به طور مشخص به معنای پادشاهی و حاکمیت مطلق خدا بر اساس انجام عملیات نجات که از مجرای موعظه عیسی مسیح7 جاری می شود، می باشد. (Gerald O’collins,and Edward, NewYork/Mahwah, P, 117) برخی از الاهی دانان مسیحی می گویند این حکومت در آخرالزمان و در قالب دوره ای هزارساله خواهد آمد که در آن مسیح7 حاکم و پادشاه است و در تمام زمینه هایی که گناه وارد شده است [یعنی زیر سلطه ملکوت و پادشاهی شیطان (که از زمان گناه اولیه آدم ابوالبشر7 شکل گرفته است) رفته است]، فرمان روایی خواهد کرد. به باور برخی، این پادشاهی از زمان آفرینش آفریدگان شکل گرفته و سلطنتی ابدی است و بعد از آن هیچ سلطنت زمینی ای نخواهد آمد. (مطالعه بیشتر: نظام التعلیم، ج3، ص274)گفته شده است که عیسی7 نخستین بار برای پادشاهی و نجات اسراییل آمد؛ اما با بی اعتنایی بیشتر یهودیان روبه رو شد. وی بار دوم در جلال خواهد آمد و به عنوان پسر داود، سلطنت جهانی خود را در سرزمین فلسطین و به پایتختی اورشلیم برقرار خواهد کرد. مسیح تمام لشکرهایی را که در حارمجدّون به جنگ او خواهند آمد، شکست خواهد داد و ملت های آنان را محکوم، و شیطان را در بند خواهد کرد، و آنانکه نجات می یابند، به ملکوت خدا بار خواهند یافت. مسیحیان بر اساس عهدین معتقدند در حکومت جهانی آخرالزمان، گناه به وسیله عصای آهنین سرکوب خواهد شد(مکاشفه، 19: 15؛ مزامیر، 89: 32؛ 2: 6-9؛ اشعیا، 11: 4)؛ بااین حال، شیطان برای مدت کوتاهی آزاد خواهد شد و ریاکاران را به دور خود جمع خواهد کرد؛ اما سرپیچی شیطان و یارانش سرکوب و او به دریاچه آتش افکنده خواهد شد. (تیسن، بی تا، ص196) اینان با استناد به کتاب دانیال (2: 1-45) معتقدند ملکوت جاودانه مسیح7 پس از حکومت ده سلطنت جهانی و نابودی آن حکومت ها، برپاخواهد شد؛ البته ادعا می کنند این ملکوت با آن سلطنت های دنیایی درنمی آمیزد؛ بلکه با نابودی شان جای گزین آن ها خواهد شد و به قومی دیگر منتقل نخواهد شد. (طوماس، 1981، ص22-23)در معانی اصطلاحی دیگری گفته شده است ملکوت خدا که به وسیله مسیح7 اعلان شد، مبتنی بر خضوع قلب ها در برابر شریعت عیسی7 است؛ البته نه به صورتی که اقامه حکم خدا قابل دیدن باشد. (الیسوعی، 1994، ص481) همچنین گفته شده است از نظر عیسی7 ملکوت تمام جنبه های فرمان روایی خدا را شامل می شود. (تنی، ج1، 1362، ص245) در پرتو این فرمان روایی، عدالت حاکم خواهد شد و انسان ها در صلح و صفا زندگی خواهند کرد. (اشعیا، 11: 4-5 و2: 2-4) پُری روح القدس در آن عطا خواهد شد (یوئیل، 2: 28)، عهد و پیمان جدید که ارمیا7 اعلام کرده بود تحقق خواهد یافت، گناه و بیماری از میان خواهد رفت و اسیران آزاد خواهند شد (ارمیا، 31: 31-34 و33: 6-8)؛ حتی آفرینش مادی نیز از برکات و سعادت این عصر برخوردار خواهد شد(اشعیا،11: 6-9)؛ زیرا جهان از معرفت یهوه پُر خواهد شد. (فی، بیتا، ص47)

البته تمام نعمت هایی که در ملکوت به انسان ها می رسد به خاطر پاداش اعمال نیک آن ها نیست؛ بلکه این-ها صرفاً هدیه و محبت خدا به بندگان خود می باشد. عیسی7 که شنوندگانِ پیام خود را به این ملکوت و یا دریافت آن دعوت کرد، قانون الاهی (ملکوت) را هم به مردم زمان خود و هم به آیندگان (متی، 11:8) کاملا عطا کرد. (Gerald O’collins, and Edward, NewYork/Mahwah, P, 117)

بنابراین، ملکوت خدا منجر به چهار تغییر عمده می شود که عبارتند از:

1.نجات کامل ایمان داران از ابتدا تا به کمال؛

2.شکل گرفتن آن ها به صورت یک کلیسا(اجتماع مؤمنین) بر روی زمین کنونی؛

3.بهبود شرایط فردی، خانوادگی، اجتماعی، ملّی و بین المللی؛

4.جهانی که به طور کامل نجات یافته و احیا شده است. (فی، بیتا، ص47)

وعده خدا به آمدن منجی و تحقق ملکوت خدا

بر اساس عهدین، خدا سوگند خورده است (مزامیر، 89: 3و4و20-37) تا عهد خود با داود7 (مبنی بر پایداری سلطنت ابدی او(دوم سموئیل، 7: 11- 16)) را عملی سازد؛ بنابراین لازم است سلطنت دنیوی را دوباره برقرار سازد. این حادثه زمانی که اورشلیم به وسیله بابلی ها اشغال و امیدها در مورد سلطنت ابدی داود7 به یأس مبدل شود، اتفاق خواهد افتاد. لوقا نیز می گوید خدا این تخت را به مسیح7 عطا خواهد کرد. (لوقا، 32:1)

متی برای نشان دادن شایستگی عیسی7 برای احراز چنین مقامی، تلاش دارد تا نسب نامه پدرخوانده مسیح7؛ یعنی یوسف نجار را از طریق داود7 به ابراهیم7 برساند (متی، 1: 1-16)؛ لوقا نیز نسب نامه مریم3، مادر مسیح7 را به داود7 رسانده است (لوقا، 3: 23-38). (تیسن، بی تا، صص376-377) پولس نیز مسیح7 را پادشاه آینده زمین خوانده بود. (مطالعه بیشتر: همان، ص377؛ میلر، 1981، صص34-35)

بنابراین بیشتر مسیحیان بر این باورند که مسیح7 ظهور خواهد کرد و پس از تکیه زدن بر تخت پدرش داود7، بر تمام زمین حکم خواهد راند و همگان فرمان بر او خواهند شد و دوره نیک بختی صالحان فراخواهد رسید. (مزامیر، 72: 6- 11؛ اشعیا، 2:2-4 و 1:11-5؛ ارمیا، 23: 5و6؛ زکریا، 9:14)

هدف برپایی حکومت جهانی

هدف خداوند از برپایی پادشاهی جهانی خود، سعادت و کمال ابدی مؤمنان است. بر همین اساس، مسیحیان معتقدند خداوند فرزند ازلی خود را فرستاد تا قوم خود را در این پادشاهی جای دهد؛ بنابراین مسیح7 زاده شد تا پادشاه این ملکوت باشد، زندگی کند، بمیرد، و سپس از مرگ قیام کند تا خداوند کسانی باشد که پدر، او را به آنان عطا کرده است (نظام التعلیم، ج3، ص274).اما خداوند، مسیح را به چه کسانی عطا کرده و پادشاه چه کسانی است؟ برخی از مسیحیان می گویند او پیش از هر چیز پادشاه مسکینان، مظلومان و کسانی که صدای آنان به جایی نمی رسد، است و ادعا می کنند که این وعده را اشعیا نیز داده بود: «خدا پادشاهی خواهد کرد! پس خوشا به حال مریضان و مظلومان، هرآینه بعد از آن روز فقر و بدبختی آنان پایان خواهد یافت». منجی خواهد آمد تا امنیت، آزادی، سلامتی، صلح و عدالت را برای قوم خود به ارمغان آورد. (شرپنتییه، 1990، ص179) اعضای این حکومت همه کسانی هستند که از زمان سقوط آدم تا زمان حاضر خدا را عبادت، اجابت و اطاعت کرده اند، می باشد. به تعبیر دیگر این حکومت برپا خواهد شد تا تلخه از گندم جدا شود (متی، 13: 24-31)؛ یعنی حکومت جهانی تنها از گرامی ترین افراد تشکیل خواهد شد.

رخدادهای پیش از برپایی پادشاهی خدا

1.حاکمیت گناه بر جهانیان

عهدجدید در توصیف این رخدادها می نویسد عده ای دچار وسوسه شیاطین شده و دست از ایمان خواهند شست. (اول تیموتائوس، 1:4). مردم به خاطر طمع، خودپرستی، تکبّر، بدگویی دیگران، کینه، غیبت، تندخویی،ناسپاسی، ناپاکی و. .. دوران سختی را تجربه خواهند کرد. (دوم تیموتائوس، 3: 1-9) مسیح7 در چنین شرایطی به صورت غیرمنتظره ظهور خواهد کرد (که این رخداد را «روز خدا» می نامند (اول تسالونیکیان، 2:5)) و بی دینان (دوم تسالونیکیان، 1: 7-10 و 2: 1-12) را داوری و قصاص خواهد کرد؛ اما پیش از برپایی ملکوت خدا بوسیله عیسی7، مردم ظهور مسیح7 را به تمسخر خواهند گرفت. (دوم پطرس، 3: 3و4)

2.مصیبت عظیم

پیش از برپایی ملکوت خدا جهانیان دچار مصیبتی بزرگ و بی سابقه ای خواهند شد (دانیال، 1:12) بطوریکه متی از آن به «مصیبت عظیم»(متی، 21:24)، مکاشفه به «عذاب سخت»(مکاشفه، 14:7)، ارمیا به «تنگی یعقوب»(ارمیا، 7:30)، اشعیا به «غضب خدا»(اشعیا، 24: 17-21؛ 26: 20و21 و 34: 1-3) و زکریا به «ماتم عظیمی مانند ماتم هَدَدْرِمُّون »(زکریا، 11:12) تعبیر کرده اند.

3.برقراری ملکوت یا پادشاهی شیطان

هم زمان با دوره مصیبت عظیم، یک حکومت استبدادی و کفرآمیز بر تمام جهان حاکم خواهد شد. (دانیال، 2: 31-43؛ مکاشفه، 13: 1-10؛ و...) این حکومت، نظام دینی را از بین خواهد برد و بر مؤمنان ستم زیادی روا خواهد داشت. شیطان از آسمان بیرون رانده خواهد شد و بر اسرائیل ستم خواهد رساند؛ اما زمین، یهودیان را کمک خواهد کرد و سپاهیانی را که شیطان علیه آن ها گسیل می دارد، خواهد بلعید. (مکاشفه، 12: 16و17) شیطان در ابتدا کارها را از آسمان رهبری خواهد کرد؛ اما طی نبردی با فرشتگان به زمین افکنده خواهد شد. (مکاشفه، 12: 7-13 و لوقا، 18:10) کار او در این زمان فریب، دروغ، معجزات دروغین و آتش افروزی از آسمان است. (دوم تسالونیکیان، 2: 9-11 و مکاشفه، 13: 13-15) او پرستش شیطان و دیوها را رایج خواهد کرد (مکاشفه، 4:13) و با اغوا کردن تمام پادشاهان جهان، آنان را برای جنگ حارمجدّون با یک دیگر متحد می کند. (مکاشفه، 16: 12-16؛ 19: 11-21؛ مطالعه بیشتر: تیسن، بی تا، صص344-347؛ خاچیکی، 1982، ص163) آنان با هم متحد می شوند تا اورشلیم را تصرف کنند و یهودیان فلسطین را به اسارت درآوردند؛ اما در لحظه پیروزی، مسیح7 با لشکریان خود از آسمان فرود خواهد آمد و پس از غلبه بر آنان رهبران آنان اسیر و به دریاچه آتش خواهد افکند. شیطان نیز مدت هزار سال در بند خواهد بود.(زیبایی نژاد، 1375، ص182)

برپایی حکومت جهانی

مسیحیان معتقدند انسان های نخستین با انجام گناه به نظم تاریخی رانده شدند به طوری که آثار گناه آنان هر جایی هویدا است؛ بنابراین به جای صلح و آرامش، درگیری وجود دارد و به جای قانون، خودپسندی [که این همان استیلای ملکوت شیطان بر جهان و جهانیان است]. اما در نهایت پادشاهی کامل خداوند جایگزین پادشاهی گناه آلود بشریت خواهد شد و خداوند پادشاه جهان (Melekh ha-olam) باقی خواهد ماند. اینان می گویند فاجعه تاریخ بشر، دور شدن بشریت از خداست؛ اما بر اساس عهدین، خداوند اجازه نخواهد داد تا شرارت انسان وضعیت مطلوب اشیا روی زمین را نابود سازد (زکریا، 9:14)، (Smith; “Kingdom of God”; PP. 227-228) و بوسیله عیسی7 این شرارت را از بین خواهد برد. آن حضرت پس از برپاکردن ملکوت خدا بر کرسی داوری نشسته و اعمال و رفتار بندگان را داوری خواهد کرد و درنتیجه مؤمنان پاداش داده و وارد ملکوت خدا، و بدکاران روانه دوزخ خواهد کرد. مسیحیان می گویند: پس از داوری گناه کاران، نظم جهان به پایان خواهد رسید و خداوند آسمان جدید و زمین جدیدی را خواهد ساخت که در آن همه آفریدگان در صلح و امنیت خواهند بود. این آسمان و زمین جدید همان ملکوت زوال ناپذیر خداوند است. (دانیال، 7: 13-14) بنابراین، ملکوت خدا یا حکومت جهانی آخرالزمان مفهومی فرجام شناسانه و مرتبط با وضعیت تکامل یافته آینده جهان است. نویسندگان اپوکالیپتیک معتقدند ملکوت خدا به وسیله مداخله شدید خدا با لرزاندن شدید پایه های این جهان برقرار خواهد شد (Cantley; V. 8; 1967; PP.192-193) و به تعبیر دیگر، این ملکوت با مداخله در تاریخ بوسیله نوعی فاجعه کیهانی برقرار خواهد شد. (ibid; P.193)

ویژگی های حکومت خدا

ویژگی اصلی ملکوت خدا، جنبه فرجام شناسانه آن است که بر اساس آن، حضرت عیسی7 که فرمان روایی این پادشاهی را از خدا دریافت کرده است، نیکان را پاداش و به سعادت ابدی خواهد رساند، و بدان را عقاب خواهد کرد. وی شیطان را برای هزار سال از زمین بیرون خواهد راند و او را در آتش جهنم خواهد انداخت تا پس از آن مردمان را فریب ندهد.ویژگی های دیگر این پادشاهی این است که اولاً، ابدی و بی انتهاست و ثانیاً، با اراده خدا تمام قوم ها، امت ها و زبان ها، مسیح7 را خدمت خواهند. (دانیال، 14:7؛ عبرانیان، 20:6؛ مکاشفه، 2:20 و 3)

ویژگی بسیار مهم دیگر این پادشاهی این است که در آن سلامتی، عدالت، امنیت، پایان جنگ ها، و صلح جهانی و پایدار رقم خواهد خورد. صالحان، مسکینان و مظلومان در این دوره شکوفا و ستم کاران تنبیه خواهند شد و انتقام ستم دیدگان جهان از آنان گرفته خواهد شد. (اشعیا، 4:2؛ 11: 4-5؛ 32: 1؛ مزامیر، 7:72؛ ارمیا، 5:23 و 6) مردم نیک و بد پیش از برپایی ملکوت در کنار یک دیگر زندگی می کردند (متی13: 24-30 و 36-43)؛ اما در دوران ملکوت از هم جدا شده، شریران نابود و نیکان به ملکوت خدا وارد خواهند شد و یهودیان و سایر امت ها ایمان خواهند آورد. (زکریا، 12: 10-13؛ اعمال، 16:15و17؛ تیسن، بی تا، ص352) در آن زمان، خداوند عهد و پیمان جدیدی با خاندان اسرائیل و یهودا خواهد بست. (ارمیا، 31: 31-33) همچنین در این حکومت، خداوند روح خود را در مردم ساری خواهد کرد که در اثر آن مردمان نسبت به دین شناخت پیدا خواهند کرد. (یوئیل، 2: 28-29) با آمرزش گناهان از سوی خدا، مردم نسبت به خداوند آگاهی پیدا می کنند و بیماری از میان خواهد رفت و اسیران آزاد خواهند شد. (ارمیا، 31: 34 و33: 6-8؛ اشعیا، 11: 9) زندگی به گونه ای دگرگون خواهد شد که درندگان در کنار حیوانات خانگی زندگی خواهند کرد و کودکان با مار بازی خواهند کرد (اشعیا، 11: 6-9) بیماری ها و کاستی های جسمی از بین خواهد رفت و زشت سیرتان، دیگر نخواهند توانست خود را نیک سیرت جلوه دهند و کریمان پایدار خواهند شد (اشعیا، 35: 5-6؛ 32: 3-8)ازآن جاکه گناه در دوره حاکمیت خدا کم می شود، مرگ در سنین پایین از میان خواهد رفت و عمر انسان دراز خواهد شد؛ اما این باعث نخواهد شد که مرگ و بیماری از بین بروند. (اشعیا، 20:65) مردم سختی های گذشته را فراموش خواهند کرد و همواره در سرور و شادی به سر خواهند برد و دیگر صدای گریه ای به گوش نخواهد رسید و غم ناله از میان خواهد رفت (اشعیا، 65: 17-19؛ 35: 10) بیابان های خشک به دشت های سرسبز و زیبا تبدیل خواهند شد، گل ها و درختان شکوفه های بسیار خواهند کرد و چشمه سارها جوشان خواهند شد و همگان شاهد جلال خداوند خواهند بود (اشعیا، 35: 1-9) و جهان و جهانیان سرشار از معرفت خدا خواهند شد (اشعیا، 9:11). (فی، بی تا، ص47)

ویژگی آخر این است که پس از پایان مأموریت حضرت عیسی7 در این پادشاهی، وی فرومان روایی این پادشاهی را که از خدا دریافت کرده بود، را به خود خدا می سپارد و پس از آن، خود خداوند عهده دار فرمان روایی این پادشاهی خواهد شد(متی، 6: 9-13) و درنتیجه ملکوت مسیح7 به ملکوت پدر تبدیل خواهد شد. (عبدالملک، طمسُن و مطر، بی تا، ص919؛ معجم اللاهوت کتابی، ص773؛ و مطالعه بیشتر: تیسن، بی تا، ص382)

حکومت صالحان در اسلام

باور حکومت صالحان بسیار نزدیک به اندیشه ملکوت خدا در مسیحیت است؛ بااین حال تفاوت هایی نیز با این اندیشه دارد. بنابراین برای تبیین این شباهت ها و تفاوت ها، ابتدا شرح کوتاهی از ویژگی های حکومت صالحان ارایه می شود. حکومت صالحان، حکومتی الاهی است که بدست مبارک امام مهدی7، آخرین امام از امامان دوازده گانه شیعه، برپا خواهد شد. به تعبیر دیگر، این حکومت، حکومت خدای متعال بر مردم بر روی زمین است که پادشاهی آن را بر عهده امام مهدی7 قرار داده است. از نظر مسلمانان، امام مهدی7 که از سلاله پاک حضرت محمد6 آخرین پیامبر الاهی است، منجی و موعود جهانیان می باشد(الکوفی، 1410ق، ص240و657).

منجی و موعود مسلمانان، از نظر شیعه همینک زنده است و در میان مردم به سر می برد؛ اما به امر الاهی در پس پرده غیبت قرار گرفته است و چشم ها از دیدن چهره تابناک آن حضرت ناتوان است تا روزی که خداوند به او فرمان ظهور دهد. بااین حال، جهانیان از برکات وجودی آن حضرت بهرمند نیز می باشند. غیبت حضرت مهدی7 در دو مرحله اتفاق افتاده است: مرحله اول که غیبت صغرا نامیده می شود، از حدود پنج سالگی حضرت؛ یعنی از سال 260ه‍‍ ق شروع شد و تا حدود 70 سال ادامه یافت. اما مرحله دوم که غیبت کبرا نام دارد، پس از غیبت صغرا؛ یعنی از حدود سال 329ه‍ ق شروع شد و تا کنون ادامه یافته است. منجی از نظر اهل سنت، هنوز متولد نشده است و در آخرالزمان پیش از برپایی حکومت آخرالزمان متولد خواهد شد و حکومت جهانی و عدالت محور خود را برپا خواهد کرد.

وعده خدا به حکومت صالحان

خدای متعال آمدن این حکومت را وعده داده است. حکومتی که در آن مؤمنان، مستضعفان و صالحان حاکم خواهند بود و علیرغم میل گردن کشان و زورمداران، تحقق این حکومت را تضمین فرموده است و حتماً ذخیره الاهی خود(مهدی7) را خواهد فرستاد تا این وعده را تحقق بخشد. (النور، 55؛ القصص، 5؛ الانبیاء، 105؛ ابن أبی شیبه، ج8، 1409-1989، ص678، ح185؛ ابن حماد المروزی، 1414، ص224؛ الذهبی، ج8، 1413، ص467؛ السیوطی، ج6، بی تا، ص58) ازاین رو، از بندگان خواسته خود را مهیای آمدن این حکومت را کرده و به انتظار آن بنشینند.(ابن بابویه، ج2، 1362ش، ص616)

اوضاع مردم پیش حکومت صالحان

فساد و ستم پیش از حکومت صالحان فراگیر خواهد شد.(الهلالی، 1405ق، ج1، ص173 و ج2، ص627؛ الحاکم النیسابوری، ج4، 1418ق، ص465) جهانیان به ویژه مؤمنان پیش از برپایی این حکومت، به شدت مورد ستم حاکمان قرار خواهند گرفت؛(الصنعانی، ج11، بی تا، ص371، ح20770؛ الذهبی، ج3، بی تا، ص838، ح47818/11؛ الذهبی، ج15، 1413، ص253، ح105؛ التمیمی، ج3، بی تا، ص385، ح1261) درنتیجه از آمدن منجی ناامید خواهند شد.(النعمانی، 1422، ص216-217، ح16؛ ابن أبی شیبه، ج8، 1409، ص678، ح185؛ ابن حماد المروزی، 1414، ص224؛ الذهبی، ج8، 1413، ص467؛ السیوطی، ج6، بی تا، ص58) مرگ و میر و کشتار فراوان و بیماری های همه گیر(ابن حماد المروزی، 1993-1414ه‍، ص 206؛ الدانی، ج5، 1416، ص1037، ح551؛ النعمانی، 1422، ص286، ح61)، فتنه های جدید(ابن طاووس، 1370ش، ص22-23؛ المقدسی، 1416ه‍.ق، ص80)، هرج و مرج فراوان، بلایای طبیعی(النعمانی، 1422، ص263، ح13)، جهان را فراخواهد گرفت.

برپایی حکومت صالحان

جهان بر اثر اعمال و رفتار انسان پر از ستم و گناه بی سابقه می شود. مردم بی گناه بسیاری کشته می شوند و حوادث طبیعی مرگبار و بیماری های همه گیر، و فتنه های پی درپی ظهور می کند. اوضاع مردم به قدری سخت و طاقت فرسا می شود که همگان از ظهور منجی ناامید می شوند. (النعمانی، 1422، ص216-217، ح16؛ ابن أبیشیبه، ج8، 1409، ص678، ح185؛ ابن حماد، 1414، ص224؛ الذهبی، ج8، 1413، ص467؛ السیوطی، ج6، بی تا، ص58) در چنین شرایطی قائم آل محمد6 قیام می کند و با نابود کردن دجال(ابن حبان، ج15، 1414، ص233؛ المتقی الهندی، 1409، ج14، ص336، ح38855؛ النیسابوری، ج2، بی تا، ص595؛ ابوداود، بی تا، ص335) و شیطان(الطبری، 1413ق، ص453)، و بساط ستم و بی داد را برمی چیند و حکومت جهان گستر و عدالت محور خود را برقرار خواهد کرد، و مردم در سایه سار حکومت آن حضرت، به سعادت و شادکامی می رسند.

ویژگی های حکومت صالحان

حضرت مهدی7 در این حکومت، غبار تیره جاهلیت را از چهره بشر می زداید و با سنّت های نادرست پیکار(المجلسی، ج51، 1403، ص 82) و بر اساس فرمان خدا به دشمنان خدا مبارزه خواهد کرد.(ابن حماد، 1414، ص229؛ المقدسی، 1416ه‍.ق، ص37)برقراری عدالت همگانی(البرقی، ج1، 1371ق، ص61؛ ابن أبی زینب، 1397ق، ص297؛ ابن بابویه، ج2، 1395ق، ص372)، امنیت و صلح جهانی(النور، 55؛ الصدوق، 1403-1362ش، ص626؛ النیسابوری، ج4، بی-تا، ص465، و ج2، ص595، بی تا؛ المقدسی، 1416ه‍.ق، ص191؛ ابن حبان، ج15، 1414، ص233؛ المتقی الهندی، 1409، ج14، ص336، ح38855؛ ابوداود، بی تا، ص335)، گشایش درهای رحمت الاهی و گشایش درهای آسمان و گنج های زمین(النیسابوری، ج4، بی تا، ص465؛ المقدسی، 1416ه‍.ق، ص191؛ الرضی، 1414ق، خ138، ص196؛ المجلسی، ج31، 1403، ص549، ح51)، رفاه و سعادت همگانی(ابن طاووس، 1416ق، باب155، ص150، ح184) از دیگر ویژگی های این حکومت است که به دست حضرت مهدی محقق خواهد شد.در حکومت صالحان اخلاق حکم فرما خواهد و رذایل اخلاقی ریشه کن خواهند شد.(الصدوق، 1403-1362ش، ص626؛ المجلسی، ج52، 1404ق، ص127) همچنین جهانی بودن، ویژگی دیگر این حکومت است که در پرتو آن، جهانیان به دین مبین اسلام مشرف خواهند شد(التوبه، 33؛ الرازی، ج16، 1420ق، ص33؛ الأندلسی، ج5، 1422، ص34؛ ابن بابویه، ج1، 1395ق، ص280و331؛ الطبرسی، ج9، 1415، ص212؛ الرازی، ج9، 1408ق، ص226).شهر کوفه مرکز حکومت صالحان خواهد بود؛ بنابراین از اهمیت و ارزش بسیار بالایی برخوردار خواهد شد بطوریکه هر کس آرزو می کند که مالک مقداری از خاک این شهر باشد؛ اگرچه به انداز یک وجب باشد. دو مسجد معروف این شهر به نام مسجد کوفه و مسجد سهله از جایگاه ویژه ای برخوردار خواهند شد؛ مسجد کوفه محل حکم رانی حضرت مهدی7، برپایی نماز، دادرسی و فعالیت های فرهنگی و مسجد سهله نیز محل زندگی آن حضرت، بیت المال و تقسیم غنایم جنگی خواهد شد.(مطالعه بیشتر: الطوسی، 1411ه‍. ق، ص468، ح484؛ و. ..)

سرنوشت شیطان

ابلیس پیش از برقراری حکومت صالحان فرجامی ناخوشایند خواهد داشت. وی پس از سجده نکردن بر آدم ابوالبشر7 از خدای متعال خواست با مهلتی به او دهد و خدای سبحان نیز تا «وقت معلوم» بدو مهلت داد. برخی مفسران معقتدند پایان مهلت شیطان، زمان سرکوبی دشمنان خدای متعال بوسیله امام مهدی7 است و آن حضرت با شمشیر خود جان ناپاک شیطان را خواهد ستاند. شیطان در قیامت مانند همه انسان ها و جن های دیگر زنده خواهد شد تا به اعمال و رفتار او و پیروانش رسیدگی شود.(مطالعه بیشر: الطباطبایی، ج17، 1417ق، ص227؛ المجلسی، ج24، 1403ه‍، ص325، ح41؛ البحرانی، البرهان، ج5، 1416ق، ص528؛ الکورانی، ج5، 1411، ص472، ح1909) آنها پس از محکوم شدن در دادگاه عدل الاهی به جهنم افکنده خواهند شد و برای همیشه با دردناک ترین عذاب های الاهی، معذب خواهند شد.

مقایسه ملکوت خدا با حکومت صالحان در اسلام

با توجه به آنچه که درباره ملکوت خدا و حکومت صالحان گفته شد نکات اشتراک آن به قرار ذیل است:

1.هر دو، پادشاهی خدای متعال بر بندگان است. با این تفاوت که پادشاه در ملکوت خدا، عیسی7 است که ایشان در ادامه این پادشاهی را به خدای پدر واگذار می کند و از نگاه مسیحیت خود عیسی7 خدا تلقی می شود؛ اما پادشاهی این حاکمیت در اسلام بر عهده امام مهدی7، دوازدهمین امام از امامان شیعه: است که آن حضرت بنده ای از بندگان الاهی است.

2.با توجه به شیوه اداره حکومتی، هر دو پادشاهی از جنس هیچ یک از حکومت های دنیایی نبوده و با هیچ یک از حکومت های دنیایی کنار نیامده و با آنها آمیخته نخواهند شد و پس از آنها هیچ حکومت دنیایی غیرالاهی نیز ظهور نخواهد کرد؛

3.فراگیری فساد و ستم پیش از آن دو حکومت؛

4.استقرار این دو پادشاهی، پس از جنگی بزرگ؛

5.معرفی حاکمان این دو پادشاهی به عنوان منجی؛

6.غیبت هر دو منجی از مردم؛

7.کشته شدن دجال و شیطان در نبرد با منجی؛

8.هر دو حکومت، عدالت گستر بوده و امنیت، صلح، رفاه و سعادت را برای بشریت به ارمغان خواهند آورد؛

9.وعده خدا به آمدن این دو حکومت؛

10.تأکید بر اندیشه انتظار در هر دو پادشاهی؛

11.یأس و ناامیدی جهانیان نسبت به برپایی این دو پادشاهی، مرگ و میر و کشتار فراوان و بیماری های همه گیر، فتنه های جدید، هرج و مرج فراوان، بلایای طبیعی، بی پناه شدن مؤمنان و ستم فراوان به آنها پیش از برپایی این دو پاشاهی مطرح است؛

12.حاکمیت مؤمنان و مستضعفان در هر دو حاکمیت؛

13.ریشه کنی جهل و جاهلیت از جامعه بشری؛

14.رویکرد اخلاقی هر دو حاکمیت و ریشه کنی گناه در آن دو؛

15.جهانی بودن این پادشاهی؛

با این همه، ملکوت خدا تفاوت هایی با حکومت صالحان در اسلام دارد. این تفاوت ها به قرار ذیل است:

1.منجی مسیحیان خداست و تا هنگام ظهور در آسمان به سر می برد، ازاین رو، مسأله رجعت به زمین درباره او مطرح است؛ اما منجی مسلمانان انسان است در زمین به سر می برد و تا پیش از ظهور از چشم مردم پنهان است، ازاین رو مسأله رجعت درباره او مطرح نیست بلکه درباره افراد دیگری مطرح است؛

2.حاکم ملکوت خدا، حضرت مسیح7 است؛ اما حاکم حکومت صالحان، حضرت مهدی7 سلاله پاک پیامبر اسلام حضرت محمد6، است.

3.اعضای ملکوت خدا، مسیحیان واقعی(فرزندان ملکوت) هستند که در کنار آنان مؤمنان سایر ادیان نیز شایستگی ورود به این ملکوت را خواهند یافت؛ ولی از نظر مسلمانان، دین حاکم در حکومت صالحان اسلام است.

4.درباره این جهانی بودن یا دگرجهانی بودن ملکوت خدا، اختلاف وجود دارد؛ اما در اسلام، حکومت صالحان این جهانی است.

5.ملکوت خدا در مسیحیت ابدی است و از این ابدیت به زندگی هزارساله تعبیر می شود؛ اما در اسلام حکومت صالحان ابدی نیست؛ بلکه آخرین حکومتی است که در زمین حاکم خواهد بود و پس از آن، تمام آفریدگان از بین خواهند رفت و حیات اخروی آغاز خواهد شد؛

6.از نظر مسیحیان کرسی داوری نهایی بندگان (معاد) و رسیدگی به اعمال بندگان، در ملکوت خدا برپا خواهد شد و مؤمنان در آن زندگی ابدی خواهند داشت؛ اما مسأله داوری بندگان و حیات ابدی در اسلام مربوط به آخرت بوده و در حکومت صالحان تحقق نخواهد یافت؛ زیرا این حکومت، این جهانی است؛

7.ملکوت خدا، زندگی سعادتمندانه مؤمنان و جهانیان است و به تعبیری، همان بهشتی است که در اسلام از آن یاد می شود؛ اما زندگی سعادتمندانه مؤمنان در حکومت صالحان غیرابدی است؛ زیرا زندگی سعادتمندانه ابدی مؤمنان در جهان آخرت و در بهشت محقق خواهد شد؛

8.تمام نعمت هایی که در ملکوت خدا به مؤمنان داده می شود، فیض محض خداست و ارتباطی با اعمال نیک انسان ها ندارد؛ اما از نظر اسلام، تمام نعمت هایی موجود چه در دوره حکومت صالحان و چه در بهشت اخروی، بسته با اعمال اختیاری انسان است؛ چراکه اولاً، مردم تا آماده پذیرش حکومت مهدوی7 نشوند، خداوند فرمان ظهور منجی را نخواهد داد و درنتیجه از نعمت های فراوان آن بهرمند نخواهند شد. ثانیاً، انسانی که از سر اختیار نیکوکاری و پرهیزکاری را در پیش گرفته است، تنها شایسته زندگی ابدی در بهشت و بهرمندی از نعمت های آن را خواهد داشت.

9.انتظار در اسلام به معنای خودسازی برای دریافت فیض الاهی در ملکوت خداست؛ یعنی این انتظار در زمینه سازی و تحقق ملکوت خدا هیچ تأثیری ندارد؛ اما در اسلام انتظار به معنای خودسازی، آماده سازی خود و ایجاد شایستگی مادی و معنوی است و تا این زمینه

ها در مؤمنان محقق نشود، ظهور منجی محقق نخواهد شد؛ بنابراین تحقق حکومت صالحان با اعمال اختیاری انسان ها درارتباط است.

10.در مسیحیت، شیطان پس از برقراری ملکوت خدا و برپایی کرسی داوری، محکوم و به دوزخ انداخته خواهد شد؛ اما پس از مدتی آزاد می شود و دوباره مردم را گمراه می کند؛ پس از این ماجرا، او و پیروانش برای همیشه بدست مسیح7 به آتش افکنده، و نابود خواهد شد؛ اما در اسلام، شیطان پیش از برقراری حکومت صالحان بدست مبارک حضرت مهدی7 در این جهان کشته خواهد شد و سرانجام در جهان آخرت برای داوری نهایی دوباره زنده خواهد شد و پس از محکومیت به همراه همه کسانی که از او تبعیت کردند برای همیشه به دوزخ انداخته خواهد شد و گرفتار عذاب ابدی خدای متعال خواهند شد؛ یعنی در اسلام سخنی از فعالیت دوباره شیطان و نابودی همیشگی او مطرح نیست.

11.اندیشه حکومت جهانی در مسیحیت، ریشه در باورهای قوم یهود دارد و باور قوم یهود در این باره، با اندیشه های اساطیری روم، یونان و بابل باستان آمیخته است؛ اما در اسلام این اندیشه ریشه در تعالیم قرآن کریم و فرمایشات حضرت محمد6 داشته و اندیشه ای کاملاً اسلامی است.

نتیجه گیری

ملکوت خدا و حکومت صالحان اگرچه تفاوت هایی با یک دیگر داشتند؛ اما موارد اشتراک بسیاری هم دارند. این مسأله می تواند نقطه آغازی برای یک هم دلی میان مسیحیان و مسلمانان شود. پیروان هر دو دین می توانند با کنار نهادن اختلاف ها و تمسک به مشترکات در برابر دشمنان خدا هم داستان شوند تا همگی در راستای اتحاد پیشین قدم بردارند و هدایت یافته و رستگار شوند. اتحادی که خدای متعال درباره آن فرموده است:

«مردم، امّتی یگانه بودند پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت، و با آنان، کتاب [خود] را بحق فرو فرستاد، تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داوری کند. و جز کسانی که [کتاب] به آنان داده شد ـ پس از آنکه دلایل روشن برای آنان آمدـ به خاطر ستم [و حسدی ] که میان شان بود، [هیچ کس ] در آن اختلاف نکرد. پس خداوند آنان را که ایمان آورده بودند، به توفیق خویش، به حقیقت آنچه که در آن اختلاف داشتند، هدایت کرد. و خدا هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند». (البقره، 213)

منابع

1.قرآن کریم.

2.کتاب مقدس.

3.الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه( للصبحی صالح)، تحقیق: فیض الإسلام، هجرت، قم، 1414ق.

4.ابن أبی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبه(للنعمانی)، تحقیق: علی اکبر غفاری، نشر صدوق، تهران، 1397ق.

5.ابن أبیشیبه الکوفی، عبدالله بن محمد، المصنف فی الأحادیث والآثار، ج8، تحقیق وتعلیق: سعید اللحام، دار الفکر، بیروت، 1409-1989م.

6.ابن الطاووس، أبوالقاسم رضی الدین علی بن موسی، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن(الملاحم والفتن)، مؤسسه صاحب الأمر، اصفهان، 1416ق.

7.ابن الطاووس، أبوالقاسم رضی الدین علی بن موسی، الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر(عج)، شریف رضی، قم، 1370ش.

8.ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج2، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین، قم، 1362ش.

9.ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، ج1و2، تحقیق: علی اکبر غفاری، اسلامیه، تهران، 1395ق.

10.ابن حبان، محمد بن احمد، صحیح ابن حبان، ج15، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، مؤسسه الرساله، 1414-1993م.

11.ابن حماد المروزی، أبوعبدالله نعیم، کتاب الفتن، تحقیق: سهیل زکار، دار الفکر، بیروت، 1993م ـ1414ه‍..

12.أبوداود الطیالسی، سلیمان بن داود بن الجارود الفارسی البصری، مسند أبی داود الطیالسی، دار المعرفه، بیروت، بی تا.

13.اپوکریفای عهد عتیق، مترجمان: عباس رسول زاده و جواد باغبانی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی1، قم، 1383.

14.الأندلسی، أبوحیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج5، تحقیق: عادل أحمد عبدالموجود - علی محمد معوض، شارک فی التحقیق: زکریا عبدالمجید النوقی ـ أحمد النجولی الجمل، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1422-2001م.

15.البرقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج1، تحقیق: جلال الدین محدث، دار الکتب الإسلامیه، قم، 1371ق.

16.التمیمی المغربی، القاضی أبوحنیفه النعمان بن محمد، شرح الأخبار فی فضائل الأئمه الأطهار، ج3، تحقیق: السید محمد الحسینی الجلالی، مؤسسه النشر الإسلامی، قم، بی تا.

17.تنی، مریل سی، معرفی عهد جدید، ج1، ترجمه: ط. میکائیلیان، انتشارات حیات ابدی، چ اول، تهران، 1362.

18.توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها(سمت)، مؤسسه فرهنگی طه و مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، 1379.

19.تیسن، هنری، الاهیات مسیحی، ترجمه: ط. میکائلیان، انتشارات حیات ابدی، بی جا، بی تا.

20.جلالی، غلامرضا، آشنایی تاریخ با ادیان ابراهیمی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایران شهرـ نشر مشعر، تهران، 1374.

21.الحاکم النیسابوری، ابوعبدالله، المستدرک علی الصّحیحین، دار المعرفه، بیروت، 1418ق.

22.الحسینی البحرانی، السید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج5، بنیاد بعثت، تهران، 1416ق.

23.خاچیکی، ساروخ، اصول مسیحیت، انتشارات حیات ابدی، بی جا، 1982.

24.الدانی، أبوعمرو عثمان بن سعید المقرئ، السنن الوارده فی الفتن وغوائلها والساعه وأشراطها، ج5، تحقیق: ضاءالله بن محمد إدریس المبارک فوری، دار العاصمه، الریاض، 1416.

25.دایره المعارف کتاب مقدس، ویراستار و مسئول گروه ترجمه: بهرام محمدیان، انتشارات سرخدار، تهران، 1381.

26.الذهبی، أبوعبدالله شمس الدین محمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج8، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، دار الکتاب العربی، بیروت، 1413-1993.

27.الذهبی، أبوعبدالله شمس الدین محمد، تذکره الحفاظ، ج3، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی-تا.

28.الذهبی، أبوعبدالله شمس الدین محمد، سیر أعلام النبلاء، ج15، إشراف وتخریج: شعیب الأرنؤوط، تحقیق: إبراهیم الزیبق، مؤسسه الرساله، بیروت، 1413-1993م.

29.الرازی، ابوعبدالله محمد بن عمر فخرالدین، مفاتیح الغیب، ج16، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420ق.

30.الرازی، حسین بن علی ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج9، تحقیق: محمدجعفر یاحقی ـ محمدمهدی ناصح، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1408ق.

31.زیبایی نژاد، محمدرضا، درآمدی بر تاریخ و کلام مسیحیت، انتشارات اشراق، قم، 1375.

32.سعید، ابراهیم، شرح رساله أفسس، دار العالم العربی للطباعه، القاهره، 1304.

33.سید ابن طاوس، الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر(عج)، شریف رضی، چاپ اول، قم،1370ش.

34.السیوطی، جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر، الدر المنثور، ج6، دار المعرفه، بیروت، بی تا.

35.شرپنتییه، اسطفان، دلیل الی قراءه الکتاب المقدس، نقله الی العربیه: صبحی حموی الیسوعی، دار المشرق، بیروت، 1990.

36.الصدوق، أبوجعفر محمد بن علی، الخصال، تصحیح وتعلیق: علی أکبر الغفاری، منشورات جماعه المدرسین، قم، 1403-1362ش.

37.الصنعانی، أبوبکر عبدالرزاق بن همام، المصنّف، ج11، تحقیق وتخریج وتعلیق: حبیب الرحمن الأعظمی، منشورات المجلس العلمی، بی جا، بی تا.

38.الطباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج17، منشورات جامعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، قم، 1417ق.

39.الطبرسی، أبوعلی الفضل بن الحسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج2، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، 1417ه‍.

40.الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج9، تحقیق وتعلیق: لجنه من العلماء والمحققین الأخصائیین، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1415-1995م.

41.الطبری، أبوجعفر محمد بن جریر، دلائل الإمامه، تحقیق: قسم الدراسات الإسلامیه ـمؤسسه البعثه، مرکز الطباعه والنشر فی مؤسسه البعثه، قم، 1413.

42.الطوسی، أبوجعفر محمد بن الحسن، الغیبه، تحقیق: عبادالله الطهرانی و علی أحمد ناصح، مؤسسه المعارف الاسلامیه، قم، 1411ه‍. ق.

43.طوماس، داود، تفسیر کتاب دانیال نبی، انتشارات حیات ابدی، تهران، 1981.

44.عبدالملک، بطرس؛ طمسُن، جون الکساندر؛ مطر، ابراهیم؛ قاموس الکتاب المقدس، دارالثقافه، القاهره، بی تا.

45.فارس، ابراهیم، سبیل المسیح، دار منهل الحیاه، لبنان، 1988.

46.فی، گوردن، بررسی رسالات پولس به قرنتیان، ترجمه و تنظیم: آرمان رشدی، شورای کلیساهای جماعت ربانی، آموزشگاه کتاب مقدس، بی جا، بی تا.

47.کارپنتر، همفری، عیسی، ترجمه: حسن کامشاد، طرح نو، تهران، 1374.

48.الکورانی العاملی، علی، معجم أحادیث الإمام المهدی(ع)، ج5، إشراف: علی الکورانی العاملی، مؤسسه المعارف الإسلامیه، قم، 1411.

49.الکوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق: محمد کاظم، مؤسسه الطبع و النشر فی وزاره الإرشاد الإسلامی، تهران، 1410ق.

50.گریمال، پیر، فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمه: احمد بهمنش، ج2، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، 1367.

51.المتقی الهندی، علاءالدین علی، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، ج14، ضبط وتفسیر: بکری حیانی، تصحیح وفهرسه: صفوه السقا، مؤسسه الرساله، بیروت، 1409-1989م.

52.المجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، ج24، 31 و 51، تحقیق: محمدباقر البهبودی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403-1983م.

53.المجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، ج31، تحقیق: عبدالزهراء العلوی، دار الرضا، بیروت، 1403-1983م.

54.المجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج52، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1404ق.

55.المسیری، عبدالوهاب، دایره المعارف یهود، یهودیت و صهیونیسم، ج5، ترجمه: مؤسسه مطالعات و پژوهش های تاریخ خاورمیانه، دبیرخانه کنفرانس بین المللی حمایت از انتفاضه فلسطین، تهران، 1383.

56.معجم اللاهوت الکتابی، أشرف علی الترجمه و نظّمها علمیاً: نیافه المطران أنطونیوس نجیب، الطبعه الثالثه، دارالمشرق ش م م، بیروت، 1991.

57.المقدسی الشافعی، یوسف بن یحیی، شافعی، عقد الدرر فی أخبار المنتظر، تحقیق: عبدالفتاح محمد الحلو، تعلیق: علی نظری منفرد، اسوه، قم، 1416ه‍.ق.

58.مک گراث، الستر، درآمدی بر الاهیات مسیحی، ترجمه: عیسی دیباج، انتشارات کتاب روشن، تهران، 1385.

59.میلر، و.م، تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران، ترجمه: علی نخستین به مساعدت عباس آرین پور، انتشارات حیات ابدی، چ دوم، تهران، 1981.

60.نظام التعلیم فی علم اللاهوت القویم، نظاره المعارف العمومیه الجلیله، ج3، بیروت، 1890م.

61.النعمانی، محمد بن إبراهیم، کتاب الغیبه، تحقیق: فارس حسون کریم، أنوار الهدی، قم، 1422.

62.النیسابوری، أبوعبدالله الحاکم، المستدرک علی الصحیحین، ج2و4، التلخیص: الذهبی، إشراف: یوسف عبدالرحمن المرعشلی، دار المعرفه، بیروت ـ لبنان، بی تا.

63.ویور، مری جو، درآمدی به مسیحیت، ترجمه: حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، قم، 1381.

64.هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، انتشارات اساطیر، تهران، 1383.

65.هال سل، گریس، تدارک جنگ بزرگ (بر اساس پیشگویی های انبیای بنی اسرائیل)، ترجمه: خسرو اسدی، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1377ش.

66.الهلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج1و2، تحقیق: محمد انصاری زنجانی خوئینی، الهادی، قم، 1405ق.

67.الیسوعی، صبحی حموی، معجم الإیمان المسیحی، دارالمشرق، بیروت، 1994م.

68 Gerald O’collins, S.J.; and Edward G. Farrugia S.J.; “A Concise DictionaryofTheology”;Paulistpres NewYork/ Mahwah, N.J.

69.http://www. en.wikipedia.org/wiki/Kingdom_of_God.

70. M. J. Cantley; New Catholic Encyclopedia; “Kingdom of God”; V. 8; America; 1967.
71. Schkosser, Jacques; Encyclopedia of Christian Theology; kingdom of God; “Terminology: Reign and Kingdom”; V. 2; Edit by Jean - Yves Lacoste; New York • London; 2005.
72. Smith, Jonathan Z.; The Harper Collins Dictionary of Religion; “Kingdom of heaven (Judaism)”; Harper SanFrancisco; 1995.
73. www.hanouz.com.