آینده گرایی در یهودیت

ایده ی آخرالزمان به معنای پایان دوران جهان و پیوستن آن به قیامت، در بین قوم یهود از سده های دوم و سوم پیش از میلاد مسیح علیه السلام پدیدار شده است

ایده ی آخرالزمان به معنای پایان دوران جهان و پیوستن آن به قیامت، در بین قوم یهود از سده های دوم و سوم پیش از میلاد مسیح علیه السلام پدیدار شده است. پیش از این زمان، بنی اسرائیل که خود را قوم برگزیده ی خدا می دانستند، در انتظار دورانی بودند که در آن وعده ی الهی تحقق یابد و خداوند آن ها را در « سرزمین موعود »، مستقر کند و دشمنانشان را نابود سازد.
در دوره های بعد از حکومت حضرت داوود و سلیمان علیهماالسلام که این قوم از لحاظ اجتماعی دچار پریشانی و تفرقه، و از لحاظ مذهبی دچار انحطاط، فساد و گرایش به شرکت و الحاد شده بودند، غایت آرزوهایشان بازگشت به دوران شکوه و نجات با رهبری پیشوایی برجسته بوده است. (1)
عاموس نبی از رسیدن این زمان سخن گفته و از آن به « روز خداوند » یاد می کند. او این روز را به دلیل گناه ها و فسادهای قوم یهود، روز انتقام الهی می داند:
« وای بر شما که مشتاق روز خداوند می باشید. روز خداوند برای شما چه خواهد بود. تاریکی و نه روشنایی ... و ظلمت غلیظی که در آن هیچ درخشندگی نباشد. » (2)
در ادامه ی همین متن در نکوهش آنان می آورد:
« من از عیدهای شما نفرت و کراهت دارم و عطر محفل های شما را استشمام نخواهم کرد ». (3)
البته وی در جایی دیگر، آینده ای متفاوت را برای این قوم پیش بینی می کند که شامل برپایی دوباره ی هیکل سلیمان و تصرف امت ها نیز می شود:
« خداوند می گوید. تمام خاندان یعقوب را هلاک نخواهم ساخت ... در آن روز خیمه ی داوود را که افتاده است برپا و شکاف هایش را مرمت خواهم کرد و خرابی هایش را برطرف و آن را مثل ایام سلف برپا خواهم کرد، تا ایشان بقیه اَدوم و همه ی امت ها را که اسم من برایشان نهاده شده است به تصرف درآورند ... و بار دیگر از زمینی که به ایشان داده ام، کنده نخواهند شد ». (4)
شبیه این انذار و وعیدها در دیگر کتاب ها همچون هوشع، میکاه، ناحوم، ارمیا و اشعیا هم دیده می شود. (5) در یک جمع بندی می توان گفت، در این کتاب ها که انذار مربوط به افراد گناه کار بوده است؛ ولی در نهایت، آینده نگری مثبت و آینده ای روشن پیش بینی شده است.
برای نمونه در کتاب اشعیای نبی، درباره منجی موعود و نجات، چنین می خوانیم:
« و نهالی از تنه ی یسی (6) بیرون آمده، شاخه از ریشه هایش خواهد شکفت و روح خداوند بر او قرار خواهد گرفت ... بلکه مسکینان را به عدالت داوری خواهد کرد و برای مظلومان زمین به راستی حکم خواهد کرد و جهان را به عصای دهان خویش می زند و شریران را به نفخه ی لب های خود خواهد کُشت و کمربند کمرش، عدالت خواهد بود ». (7)
برخی وقایع تاریخی در نوع نگرش یهودیان به آینده، تأثیری فراوان داشته است. از مهم ترین وقایع، حمله ی نبوکد نصر، پادشاه بابل به اورشلیم است. او چند بار به اورشلیم حمله کرد و شهر را غارت و معبد را - که از زمان حضرت سلیمان علیه السلام مرکز حیات دینی و اجتماعی بنی اسرائیل بود - ویران کرد و اکثریت آن قوم را اسیر ساخت و به بابل برد و این جریان تا سال 539 ق.م. زمان فتح بابل به دست کورش ادامه داشت.
در کتاب های پس از اسارت همچون حزقیال نبی، زکریا، دانیال و بخش هایی از اشعیا، که به اشعیای دوم و سوم معروف است، خواری و ذلتی که از سوی بابلیان بر یهود وارد شده، همگی کیفر الهی و جزای گناهان به شمار آمده است. در این دوره، مهم ترین آرزوی یهودیان بازگشت به اورشلیم و سرزمین موعود است. در کتاب حزقیال نبی می خوانیم:
« خداوند یهوه چنین می فرماید شما را از میان امت ها جمع خواهم کرد و شما را از کشورهایی که پراکنده شده اید، فراهم خواهم کرد و زمین اسرائیل را به شما خواهم داد ». (8)
در کتاب ملاکی نبی به عنوان ختم مصنفین عهد عتیق، (9) « فرجام شناسی » به شکلی روشن تر آمده است. در کتاب او، آمدن فرستاده ای از جانب خدا پیش از « روز عظیم و مهیب » (10) بشارت داده شده که به صورتی مهیب ظهور خواهد کرد؛ سپس می گوید که خداوند نیز در معبد خود فرود خواهد آمد و داوری و مجازات های هولناکی برپا خواهد شد و همه ی کافران و گناه کاران به سزای عمل شان می رسند و در این میان، قوم یهود در امان خواهند ماند. (11)
هم چنین در کتاب زکریای نبی بشارت از آمدن نجات دهنده ای عادل و حلیم است که سوار بر درازگوشی به اورشلیم می آید، و صلح را فراگیر می کند و حکومتی از دریا تا دریا و از نهر تا اقصای زمین را ایجاد خواهد کرد. (12) افزون بر آن در کتاب های دیگر همچون اشعیا بارها مطالبی درباره پایان جهان، بشارت به ظهور منجی و نشانه های آخرالزمانی و نجات همگانی می آید. (13)
چنان که اشاره شد، تصورات مربوط به فرجام و زمان برپایی حکومت جدید و مجازات کافران و گناه کاران، در کتب عهد عتیق آمده است؛ اما نگرش نسبت به آینده در دوران پس از اسارت قالبی دیگر دارد و به معنای ذکر شده به عنوان فرجام شناسی و آخرالزمانی نزدیک تر است. آمدن منجی، نجات قوم یهود و در برخی موارد نجات همگانی بشر بارها در مصنفات پس از دوران اسارت دیده می شود.

در فاصله ی میان آخرین بخش کتاب عهد عتیق و ترتیب و تدوین اناجیل و رساله های عهد جدید، شماری کتب در میان یهودیان تصنیف شده که به آن ها « کتاب های بین العهدین » یا « نوشته های بین العهدین » می گویند. در میان این کتاب ها برخی نوشته ها به عنوان « مکاشفات » (14) و پیش گویی هایی درباره جهان و سرانجام آن دیده می شوند که در شمار اسفار و صحف رسمی عهد عتیق قرار ندارند و کلیسای پروتستان هم آن ها را به رسمیت نمی شناسد؛ ولی کلیسای کاتولیک و کلیسای ارتدکس شرقی چند کتاب از این گروه را که معروف به « هفتادی » (15) است و ترجمه ی لاتین آن (16) را به رسمیت شناخته، در کتاب مقدس گنجانیده اند. در این مجموعه کتب، موضوع آخرالزمان، نشانه ها، آثار و رخدادهای آن با بسط بیش تری نسبت به عهد عتیق دیده می شود؛ اما مضامین، غالباً همان چیزی است که در کتب قبلی دیده می شد. (17)

طرح مسائل آخرالزمانی و مباحث مربوط به منجی در مکاشفات، یکسان نیست. در برخی بخش ها، نیروهای شیطانی علیه منجی قیام می کنند و به دست او از بین می روند؛ اما در دسته ای دیگر پیش از منجی، یکی از انبیای پیشین ظهور می کند و راه را برای وی هموار می سازد.
در مکاشفات به طور کلی زمان و جهان هستی، هم چنان که پیش تر در نگرش اسلامی هم اشاره شد، به دو بخش تقسیم می شود:
الف. جهان و زمانی که شر و فساد بر همه جا فراگیر می شوند؛
ب. جهان و زمانی که سراسر نور، عدل و رحمت الهی بر جهان سکونت دارد.
هم چنین در بخش هایی از مکاشفات، از جنگ های عظیم و قریب الوقوع در آینده، خبر داده می شود که سرنوشت وقایع آخرالزمان در همان جنگ ها روشن خواهد شد. (18)
در تلمود صدها بار درباره « ماشیح » (19) و مأموریت آخرالزمانی او اشاره می شود؛ فرستاده ای از جانب خدا است که مأموریت دارد دوران شکوه و عصر تازه ای برای قوم یهود رقم زند. همه ی دانشمندان یهود در این که ماشیح یک انسان است، نظر مشترک دارند و در تلمود هیچ اشاره ای به این امر وجود ندارد که موجودی ماورایی منجی باشد.
درباره زمان ظهور ماشیح، پیش بینی های مختلفی شده است؛ اما اکثر دانشمندان یهود، کوشش برای محاسبه و یافتن پایان تاریخ را تقبیح کرده اند؛ چرا بارها این کار صورت گرفته و در زمان موعود محقق نشده است و این اتفاق باعث از بین رفتن امید در دل مردم خواهد شد.
برخی علمای یهود برای آمدن ماشیح، دوره ای مشخص کرده و طول آن را نیز حدس زده اند. بنابر نظر این افراد، دوران ماشیح فقط یک مرحله ی انتقالی میان دنیای کنونی و دنیای آینده است. در تمام گفتارها درباره دوران ظهور، ماشیح دو دوران فساد و عدل دیده می شود. (20)
به عنوان آخرین نکته می توان آینده گرایی یهودی را دارای پایانی روشن دید؛ اما از این نکته نباید غفلت شود که در بسیاری از موارد، فقط از نجات قوم یهود و حتی بخشی از قوم یهود، سخن به میان آمده است. البته همان گونه که اشاره شد، نجات همگانی نیز در میان متون عهدین یافت می شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. مجتبایی، فتح الله، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، صص 136 و 137.
2. کتاب مقدس، کتاب عاموس نبی، ص 1334، (5: 18-20).
3. همان، (5: 21).
4. همان، ص 1338، (9: 8-15).
5. ر.ک: مجتبایی، فتح الله، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، ص 137.
6. یسی (به معنی هدیه ی خداوند) شخصی از نسل عوبید پسر بوعز و روت است. او در بیت لحم زاده شد.
7. کتاب مقدس، کتاب اشعیای نبی، ص 1021، (11: 1-5).
8. کتاب مقدس، کتاب اشعیای نبی، ص 1211، (11: 17).
9. ر.ک: هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، صص 830 و 831.
10. کتاب مقدس، کتاب ملاکی نبی، ص 1388، (4: 5).
11. همان، صص 1386 و 1387، (3: 1-6).
12. همان، کتاب زکریای نبی، ص 1377، (9: 9 و 10).
13. ر.ک: همان، کتاب اشعیای نبی، (41: 17-20؛ 42: 5-7؛ 43: 1؛ 45: 8؛ 46: 8-13؛ 52: 13؛ 53: 12).
14. Apocalypse.
15. Septuagint.
16. Vulgate.
17. مجتبایی، فتح الله، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، ص 138.
18. مجتبایی، فتح الله، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، صص 139 و 140.
19. Mashih.
20. کهن، آبراهام، گنجینه ای از تلمود، صص 351-362.