آینده گرایی در اسلام

کتاب آسمانی دین اسلام، گفتار صریحی درباره آخرالزمان ندارد و این اصطلاحی است که در گفتار پیامبر و امامان علیهم السلام آمده است و اندیشمندان مسلمان نیز آن را در تألیفات خود آورده اند. با جست و جو در آیات شریفه ی قرآن می توان مطالب گوناگونی در این باره از آیات استخراج کرد.
قرآن به طور کلی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان ( الاولین، المُستَقدِمین ) و پسینیان ( الأخِرین، المُستَأخِرین ) تقسیم کرده است. (1) افزون بر آن، آیاتی در قرآن از ارث بردن زمین به دست صالحان و مستضعفان، پیروزی نهایی حق بر باطل و جهانی شدن اسلام سخن می گوید که پس از وقوع بلاها و فتنه های بسیار محقق می شود. (2) این آیات با دوره ی پایانی دنیا ارتباط دارد. (3)
دیدگاه قرآن درباره سرانجام بشر، دیدگاهی خوش بینانه و امیدوارکننده است و پایان دنیا، پایانی روشن و سعادت آمیز تصویر شده است. سرانجام سعادت مند جهان، همان تحقق کامل غرض آفرینش انسان ها است که چیزی جز عبادت خداوند، آن را محقق نخواهد ساخت. (4)
بشر در آخرالزمان و در مدینه ی فاضله اش به بهرمندی از این نعمت بزرگ وعده داده شده است؛ چرا که موانع تحقق آن از بین می روند. (5) آیات ناظر به آینده و فرجام انسان ها، نوعی بشارت به دنیایی نیکو است و وجود سیری صعودی و تکاملی برای انسان را بیان می دارد. (6)
در زمینه ی آخرالزمان و احوال آن، روایت هایی به دست ما رسیده است. این احادیث را محدثان برجسته ی شیعه همچون صدوق، (7) کلینی، (8) حر عاملی، (9) مجلسی، (10) طوسی (11) و هم چنین محدثان اهل سنت همچون بخاری، (12) مسلم، (13) ابی داوود، (14) ابن ماجه، (15) احمد بن حنبل (16) و دیگران روایت کرده اند.
اصطلاح آخرالزمان در کتاب های حدیث و تفسیر در دو معنا به کار رفته است: تعبیر نخست از آغاز نبوت پیامبر اسلام تا وقوع قیامت را شامل می شود و از همین جهت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را پیامبر آخرالزمان می خوانند.
در یک تقسیم بندی می توان این دوره را به سه بخش اساسی تقسیم کرد:

دوره ی اول: پیش از ولادیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم شروع شده و تا ظهور منجی موعود ادامه می یابد. برخی روایات، ظهور و ولادت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در آخرالزمان می دانند (17) و ایشان را پیامبر آخرالزمان می خوانند، (18) به طور ضمنی، شاهدی برای شروع این دوره است. در این دوره، منجی متولد می شود و پس از مدتی غیبت می کند و از نظرها پنهان می شود. این غیبت دو مرحله دارد و تا زمانی که مقدمات ظهورش فراهم شود، ادامه خواهد داشت.

هم چنین وقایعی که به عنوان نشانه های ظهور شناخته می شود در این دوره تحقق می یابد و وضع عمومی جهان تغییر می یابد و آماده ی پذیرش واقعه ای بزرگ می شود.
دوره ی دوم: نشانه ها و حوادث آخرالزمانی به اوج خود می رسد، حادثه ای بزرگ رخ می دهد و نظمی جدید سراسر جهان را فرامی گیرد. پیش گویی حوادث این دوران، همواره از مهم ترین بحث ها در تاریخ بشر بوده و در متون دینی هم از آن یاد شده است. با فرارسیدن زمان موعود، منجی ظهور می کند و جهان را به سوی عدل پیش خواهد برد و حکومتی جهانی را بنیان خواهد نهاد.
دوره ی سوم: پس از تشکیل حکومت جهانی و گذر از حوادث آن، مدینه ی فاضله ای برپا خواهد شد که ادیان، بشارت آن را داده اند. این دوران، واپسین لحظات عمر جهان مادی و انسان ها است و تا زمانی که قیامت رخ دهد، ادامه خواهد داشت.
اصطلاح آخرالزمان در معنای دیگری نیز به کار می رود که فقط آخرین بخش از دوران پایانی زندگی را شامل می شود و مربوط به ظهور حضور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و اتفاق های بزرگ پس از آن است و طبق تقسیم بندی بالا فقط شامل دو دوره ی اخیر می شود.
در فرهنگ عامه ی مسلمانان و به ویژه شیعیان، اصطلاح آخرالزمان به عصری می گویند که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن ظهور می کند و در پی آن، تحولات چشم گیری در جهان رخ می دهد و بیش تر منطبق با معنای دوم است.
از مجموع روایاتی که در کتاب های حدیث، تفسیر و تاریخ درباره عصر ظهور نقل شده، دو مطلب درباره مشخصات آخرالزمان به صورت تواتر معنوی به دست می آید: نخست این که در این عصر، پیش از ظهور منجی موعود، فساد اخلاقی، اقتصادی و سیاسی و ستم، همه ی جوامع را فرا می گیرد.
دوم این که پس از ظهور منجی، فساد و ظلم از میان می رود و توحید و عدل و رشد کامل عقلی و عملی در سراسر زندگی انسان ها گسترش می یابد. (19) معروف ترین روایت در این باره که بر هر دو مطلب تصریح دارد دلیل روشنی بر آن است. مضمون این حدیث که با عبارت های گوناگونی نقل شده، چنین است:
« خداوند جهان را که از ظلم و جور آکنده می شود، به وسیله ی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از قسط و داد پر می سازد ». (20)
بر پایه ی نوید دین اسلام، آینده ای روشن و سعادت بخش، که در آن فساد و شر از ریشه نابود خواهد شد، در انتظار انسان ها است؛ آینده ای که آینه ی پیروزی نهایی تقوا، صلح، عدالت، آزادی و صداقت، شکست استکبار، ظلم و اختناق، تشکیل حکومت جهانی واحد، آبادانی تمام زمین، بلوغ بشریت به خردمندی کامل، آزادی از اسارت شرایط طبیعی، اجتماعی و غرایز حیوانی، بهره گیری حداکثری از مواهب زمین، برقراری مساوات کامل در امر ثروت، منتفی شدن کامل مفاسد اخلاقی، منتفی شدن جنگ، برقراری صلح پایدار و سازگاری انسان با طبیعت است. (21)
در پاره ای از روایات اسلامی برای آخرالزمان، نشانه های دیگری نیز یاد شده است. این روایات از وقوع رویدادهایی غیرعادی خبر می دهد. این رویدادها در بسیاری از کتاب های روایی و تألیفات اندیشمندان آینده گرا آمده است. درباره صحت و تعیین مصداق برای این نشانه ها بحث ها و تفسیرهای متعددی وجود دارد؛ اما هنوز تفسیری قطعی و یقینی برای همه ی آن ها وجود ندارد و در سند برخی از این احادیث مورد تشکیک است.
عده ای از افراد ظاهر روایات را می پذیرند و همین ظواهر را نشانه های آخرالزمانی می خوانند؛ ولی جمعی دیگر می کوشند نشانه ها و تعبیرهای روایات را به صورت رمز و تمثیل تفسیر کنند. برخی مفسران متأخر مسلمان، افزون بر روایات یاد شده، آیاتی از قرآن را ناظر به این نشانه ها می دانند.
در میان اندیشمندان مسلمان دو نگاه عمده در تفسیر و تأویل روایات و آیات دیده می شود. (22) عده ای آیات و روایات مربوط به تحولات آخرالزمان را بیان گر نوعی فلسفه ی تاریخ می دانند. اینان متأثر از نگاه خاص دوران معاصر، به دنبال کشف فلسفه ی تاریخ از دیدگاه اسلام برآمده و این آیات و روایات را ناظر به آن یافته اند. در نظر آن ها، تحولات آخرالزمانیِ بیان شده در متون آیات و روایات، چیزی جز آینده ی طبیعی جامعه ی انسانی نیست. عصر آخرالزمان عبارت است از: دوران شکوفایی تکامل اجتماعی و طبیعی انسان که امری محتوم است و باید مسلمانان، منتظر آن باشند.
البته مراد از انتظار، انفعال در مقابل حوادث نیست؛ بلکه باید همراه انجام وظیفه و امیدواری باشد. این نگرش در شکل متعالی اش در نظر اندیشمندان شیعه دیده می شود که آن را از مکتب اهل بیت علیهم السلام برگرفته و به تبیین آن پرداخته اند.
معنای عمیق انتظار منجی موعود از سویی اقتدا به سنت امامان معصوم علیهم السلام و از سوی دیگر، مسلح بودن یا مسلح شدن به سلاح علم و ایمان برای مجاهده در راه خدا است. (23) برای انتظار واقعی، فایده ها و تأثیرهای مثبت فراوانی ذکر شده است که امید به آینده، اصلاح گرایی در عرصه های فردی و اجتماعی، تلاش، پویایی و پیشرفت در تمام عرصه ها، تخلق به فضایل نفسانی، آمادگی برای ظهور، مورد تمجید اهل بیت علیهم السلام قرار گرفتن، شکوفاسازی اندیشه ها و رسیدن به مقام ویژه نزد امامان از جمله ی آن ها است. (24)
در چهارچوب برداشت فلسفی و ایجاد ارتباط با فلسفه ی تاریخ، آخرالزمان، دوره ای معین از تاریخ نوع انسان است که امکان پیش افتادن و پس افتادن ندارد. نوع انسان باید حرکت تکاملی تدریجی خود را که بر مبنای پیروزی حق بر باطل بنا شده است،‌ همواره دنبال کند تا به زمان موعود برسد.
در نقطه ی مقابل این نگرش که طرحی برای فلسفه ی تاریخ است، آثار اکثر مسلمانان قدیم اعم از شیعه و اهل سنت آخرالزمان را به فلسفه ی تاریخ نسبت نداده اند. در نظر آنان تحولات آخرالزمانی امری غیرعادی است که در آخرین بخش از زندگی نوع انسان واقع می شود و به تحولات قبلی جامعه ی انسانی مربوط نمی شود.
در آثار آن ها تاریخ عبارت است از مجموعه حوادث پراکنده، و پیروزی حق بر باطل، حادثه ای مخصوص همان عصر است و نه فلسفه ای که تاریخ بر اساس آن حرکت می کند. مبنای عقیده به حکومت توحید و عدل در آخرالزمان نیز صرفاً نقلی است و به تعبیر روایات یا آیات، بازگشت دارد و نوعی پیش گویی در این زمینه به شمار می رود. البته آن چه در زمینه ی فقدان فلسفه ی تاریخ در آثار اندیشمندان قدیم گفته شد، بدین معنا نیست که مجال چنین استنباطی در نوشتار آن ها وجود ندارد؛ بلکه تعبیرات به گونه ای است که برداشت مذکور، ظهور بیش تری دارد. (25)
در مجموع می توان گفت کلیات عقاید مربوط به آخرالزمان از مطالبی است که تقریباً همه ی مذاهب اسلامی پذیرفته اند؛ ولی این که تحولات آخرالزمانی با ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پدیدار خواهد شد یا باید یک منجی موعودِ نوعی در نظر گرفته شود، مورد بحث و نظر است. (26)
با توجه به مطالب یاد شده می توان نگاه به آینده ای روشن و آینده گرایی نجات بخش را در مجموعه ی متون و اندیشه ی مسلمانان به ویژه شیعیان مشاهده کرد. در این نگرش پس از گذر از مشکلات و فساد فراگیر، به جهانی نو بر پایه ی عدل و معنویات می رسیم. جهانی جدید بر پایه ی حضور معنوی منجی تا این که جهان به روز قیامت نزدیک شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. واقعه، آیات 13، 14، 39، 40 و 49؛ حجر، آیه 24.
2. اعراف، آیه 128؛ انبیاء، آیه 105؛ نور، آیه 55؛ قصص، آیه 5.
3. مطهری، مرتضی، ‌قیام و انقلاب مهدی، صص 5 و 6.
4. ذاریات، آیه 56.
5. نور، آیه 55.
6. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، ص 14.
7. ر.ک: ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 390؛ ج 4، ص 366؛ همو، الأمالی، ص 33؛ همو، التوحید، ص 283؛ همو، الخصال، ص 382.
8. ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 91؛ ج 5، ص 56؛ ج 8، ص 90.
9. ر.ک: حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 5، ص 35؛ ج 15، ص 343؛ ج 16، ص 116؛ ج 20، ص 35؛ ج 25، ص 384؛ ج 27، ص 92.
10. ر.ک: مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 2، ص 73؛ ج 3، ص 264؛ ج 5، ص 47؛ ج 6، ص 340؛ ج 8، ص 12؛ ج 9، ص 66.
11. ر.ک: طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج 1، ص 363؛ ج 5، ص 390؛ ج 6، ص 492؛ همو، الأمالی، ص 292؛ همو، الغیبة، ص 137.
12. ر.ک: بخاری، صحیح البخاری، ج 4، ص 179؛ ج 6، ص 115؛ ج 8، ص 52.
13. ر.ک: مسلم، صحیح مسلم، ج 1، ص 9؛ ج 3، ص 114؛ ج 8، ص 185.
14. ر.ک: ابی داود، سنن ابی داود، ج 2، ص 19.
15. ر.ک: ابن ماجة، سنن ابن ماجة، ج 1، ص 59؛ ج 2، ص 1073.
16. ر.ک: ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، ج 1، ص 81؛ ج 2، ص 269؛ ج 3، ص 38؛ ج 5، ص 235.
17. همچون روایاتی با عبارت: « ... انه یاتی فی آخرالزمان نبی ... ». ر.ک: مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 26، ص 200، ح 12؛ نمازی شاهرودی، علی، مستدرک سفینة البحار، ج 3، ص 77؛ مشهدی، محمد، ‌تفسیر کنزالدقائق، ج 2، ص 23.
18. همچون روایاتی با عبارت: « ... نبی آخرالزمان ... ». ر.ک: ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ص 190، ح 37؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج 1، ص 38؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 15، ص 203، ح 19؛ ج 38، ص 42، ح 2؛ کجوری، محمدباقر، الخصائص الفاطمیة، ج 1، صص 21 و 571؛ ج 2، ص 360.
19. مجتهد شبستری، محمد، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، ص 135؛ حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، ج 1، ص 21.
20. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 338، ح 7؛ ابن بابویه، محمد بن علی،‌ الأمالی، ص 78؛ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 16، ص 238، ح 21455؛ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص 42، ح 23.
21. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، صص 58-61.
22. مجتهد شبستری، محمد، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، صص 135 و 136.
23. جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف موجود موعود، ص 167.
24. همان، صص 183-188.
25. ر.ک: مجتهد شبستری، محمد، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، صص 135 و 136.
26. ر.ک: دوانی، علی، دانشمندان عامه و مهدی موعود،؛ قرشی، علی اکبر، اتفاق مذاهب در موضوع موعود آخرالزمان، ماهنامه ی موعود، پیش شماره ی 2، ص 10.

منبع مقاله :
امین خندقی، جواد؛ (1391)، آخرالزمان و آینده گرایی سینمایی، (بررسی و تحلیل بیش از پانصد فیلم)، قم: نشر ولاء منتظر (عج)، چاپ اول