ایجاد و به‌کارگیری مستمر خلاقیت و نوآوری در صنعت گردشگری نیازمند ایجاد زیرساخت‌های نهادی از جمله آموزش نظام‌مند در سطوح و کارکردهای مختلف، تدوین قوانین حمایتگر، ارائه تسهیلات و امکانات به بخش کسب و کارهای نوپا است. ایران ظرفیت‌های بسیار بالایی در گردشگری خلاق دارد که می‌توان با نظام‌مند ساختن و نهادینه کردن آن در بازار کسب و کارها، آنها را به فعلیت رساند. براساس پژوهشی که از سوی کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران و توسط محمود حسن‌پور، سمانه ذبیحی و نسترن خندان صورت گرفته است، گردشگری ایران در چهار حوزه پتانسیل استفاده از خلاقیت دارد و می‌تواند با بهره‌گیری از نوآوری در این حوزه‌ها، توسعه یابد. روستاها، عشایر، اقامتگاه‌ها و جشنواره‌ها این چهار حوزه هستند که طبق این تحقیق در حال حاضر نمونه‌هایی از به‌کارگیری خلاقیت در این حوزه‌ها وجود دارد.
پتانسیل‌ها
پژوهشگران در تحقیق مذکور با اشاره به اینکه در نقاط مختلف ایران، روستاهایی با ویژگی‌های آب و هوایی متفاوت وجود دارد، از این روستاها به عنوان پتانسیلهای آماده‌ای یاد می‌کنند که یک ایده خلاقانه کوچک می‌تواند آنها را به جاذبه‌های معروف گردشگری تبدیل کند. استفاده از روستاهای خوش آب و هوای کوهستانی به‌منظور شکل‌دهی مقاصد صحت و سلامت، بهره‌گیری از روستاهای شمالی برای رونق بخشیدن به گردشگری کشاورزی و روستاهای کویری جهت فعالیت‌های فرهنگی و تحرکات اکوتوریستی، این امکان را فراهم می‌آورد که بسیاری از روستاها را در مناطق مختلف ایران، با توجه به پتانسیل‌ها و ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، به جاذبه‌های گردشگری تبدیل و وارد چرخه گردشگری شوند. از طریق توسعه گردشگری در مناطق روستایی، بسیاری از مشکلات مانند بیکاری و کمبود درآمد کمرنگ‌تر و روندهای منفی مانند تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و مهاجرت از روستا به شهر کند خواهد شد.
از سوی دیگر، این تحقیق با اشاره به نتایج حاصل از بررسی جوامع عشایری ایران یادآور می‌شود گروه کوچنده باقی‌مانده در کشور، وضعیت اقتصادی و بنیه مالی ضعیفی دارند که آنها را نیازمند تغییر الگوی معیشتی می‌کند. از این رو یافتن راه‌های جایگزین امرار معاش با تاکید بر پتانسیلهای بالقوه آنها ضروری به نظر می‌رسد. طبق این پژوهش، کشور ما با برخورداری از ایل‌های مختلف عشایر که هر کدام آداب و رسوم و شیوه زندگی ویژه‌ای دارند، این امکان را دارد که از گردشگری عشایر برای جذب گردشگر، حفظ فرهنگ عشایری این اقوام و همچنین بهبود وضع اقتصادی آنها بهره ببرد. البته پژوهشگران تاکید می‌کنند توسعه گردشگری عشایری با ظرافت‌های خاصی همراه است و باید بسیار سازمان‌یافته صورت بگیرد. تصنعی شدن فرآیندها و ارزش‌های اجتماعی، نرسیدن سود حاصل به دست عشایر دخیل در این فرآیند و همچنین به هم خوردن آرامش زندگی روزمره از جمله چالش‌هایی است که توسعه این نوع گردشگری را با مشکلاتی روبه‌رو می‌کند و زمینه نارضایتی عشایر را به همراه خواهد داشت.
یکی دیگر از حوزه‌هایی که ایران می‌تواند در آن عملکرد قوی داشته باشد، شکل‌دهی اقامتگاه‌های سنتی است. براساس این پژوهش، در کشور ما بسیارند بناهای قدیمی که امکان تبدیل به این مکان‌ها را دارند و امروزه بدون استفاده رها شده‌اند. تجربه نشان می‌دهد گردشگران خارجی، اقامت در هتل‌های سنتی را به هتل‌های مدرن ترجیح می‌دهند و اقامت در این اماکن را به عنوان یک تجربه منحصربه‌فرد تلقی می‌کنند. همچنین جای اقامتگاه‌های سازمان‌یافته ارزان‌قیمت خالی است. این معضل، اقامتگاه‌های سازمان‌نیافته را شکل داده که به خودی خود نه تنها سودی برای مقصد به همراه ندارند، بلکه در بسیاری از موارد آثار مخربی را نیز به همراه خواهند داشت. از این رو، در بخش اقامت، تقاضای بسیاری وجود دارد که فرصت مناسبی را برای کارآفرینان و نوآوران بخش گردشگری فراهم آورده است.
این تحقیق همچنین تاکید می‌کند جشنواره‌ها نیز زمینه مهم دیگری برای بهره‌گیری از خلاقیت در گردشگری هستند. ایران به‌عنوان یک کشور کهن، دارای آداب و رسوم و جشن‌ها و مراسم خاصی است که از هر یک از آنها می‌توان یک جشنواره منحصربه‌فرد ساخت. نوروز به عنوان عید بزرگ ایرانیان، پتانسیل تبدیل شدن به یک جشنواره فرهنگی سنتی را دارد؛ جشنواره‌ای که می‌تواند از چهارشنبه‌سوری آغاز شود و تا شب عید ادامه یابد و با اجرای موسیقی سنتی، شاهنامه‌خوانی و احیای بسیاری از سنت‌های کهن دیگر همراه باشد. شب یلدا هم از دیگر مناسبت‌های سنتی ایران است که قابلیت تبدیل شدن به یک جشنواره را دارد. جشنواره تئاترهای خیابانی، غذاهای بومی و محلی، جشنواره بازی‌های سنتی، جشنواره گیاهان دارویی و جشنواره ماهیگیری در فصل صید در شهرهای ساحلی شمال و جنوب و… از جمله فرصت‌هایی است که می‌تواند نتایج بسیار مثبتی را به همراه داشته باشد. ظهور این روندها نیازمند تفکر خلاق، حمایت مادی و معنوی از ایده‌های خلاقانه و اجرای صحیح آنها است که در کشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
خلاقیت خارجی!
کشورهای خارجی در به‌کارگیری خلاقیت و نوآوری برای توسعه گردشگری تجارب متعددی را رقم زده‌اند؛ در موارد گوناگون آنها با استفاده از یک ایده خلاقانه از یک پدیده یا یک مکان که به خودی خود کشش جذب گردشگر نداشته، یک جاذبه خاص ساخته‌اند، یا در ارائه خدمات خلاقیت به خرج داده‌اند، یا توانسته‌اند با برگزاری رویدادهای متنوع، به نوآوری در جذب توریست دست بزنند. در پژوهش کمیسیون گردشگری اتاق ایران نمونه‌هایی از این خلاقیت‌ها عنوان شده است. براین اساس، مثلا موزه تنوع زیستی پاناما نمونه‌ای از به‌کارگیری خلاقیت است. این موزه علاوه‌بر اینکه در یک مکان منحصربه‌فرد ساخته شده، دارای معماری زیبا و منحصربه‌فردی نیز هست؛ به‌طوری که نمای بیرونی این موزه با پانل‌های رنگارنگ پوشیده شده و در داخل این موزه صفحه‌های نمایش در سقف، کف و اطراف قرار گرفته‌اند و با پخش فیلم‌هایی از جنگل‌های پاناما و حیات وحش آن، حس بودن در جنگل را به بازدیدکنندگان القا می‌کند.
پارک تفریحی کالکار در آلمان نیز نمونه دیگری است. این پارک در داخل یک برج خنک‌کننده از یک نیروگاه هسته‌ای شکل گرفته است. در سال 1973 ساخت این رآکتور هسته‌ای شروع شد و 12 سال به طول انجامید. پس از اتمام ساخت فعالیت جزئی آن آغاز شد اما هیچ ماده هسته‌ای دریافت نکرد. در سال 1986 در پی حادثه چرنوبیل، این نیروگاه کار خود را تعطیل کرد و از آن سال بلااستفاده رها شد. تا اینکه در سال 2001 به عنوان یک پارک تفریحی با امکاناتی نظیر شهربازی، مسیرهای پیاده‌روی، صخره‌نوردی و… دوباره بازگشایی شد و شروع به فعالیت کرد.
تونل زیر زمینی ویتنام هم مسیری تنگ است که در زمان جنگ ویتنام و آمریکا از سوی مبارزان آزادی‌خواه ویتنام، مورد استفاده قرار می‌گرفته و نقش بسزایی در شکست آمریکا داشته است. این تونل امروزه به‌عنوان مدرکی دال بر شرایط سخت جنگ، مورد بازدید گردشگران از سراسر دنیا قرار می‌گیرد و نمونه بسیار خوبی است که استفاده خلاقانه از یک تونل جنگی را به عنوان یک جاذبه گردشگری به نمایش می‌گذارد. در عین حال، خلاقیت در ساخت مراکز اقامتی می‌تواند مسافران را به اقامت در این مراکز ترغیب کند. هتل سنتی بورگ نمونه‌ای از این موضوع است. این هتل یک قلعه بازسازی شده جنگلی است که در قرن 12 ساخته شده و امروزه به صورت یک هتل لوکس مورد استفاده قرار می‌گیرد. گردشگرانی که این هتل را برای اقامت انتخاب می‌کنند می‌توانند از فضای جنگلی اطراف هتل با پای پیاده یا با اسب بهره‌مند شده و از صومعه‌ها و کلیساهای اطراف آن بازدید کنند.
هتل مزرعه‌ای در هلند نیز نمونه دیگری از استفاده از خلاقیت و نوآوری است. در این هتل اتاق‌ها با نی ساخته شده‌اند و در اتاق‌ها از کاه و پوست گاو برای تزئین استفاده شده است. هتل معدن در سوئد نیز در یک معدن قدیمی در 506 فوتی زیرزمین شکل گرفته و دارای فضاهایی از قبیل محل غذاخوری، موزه، تئاتر و تمامی فضاهای مورد نیاز یک هتل است. خلاقیت عجیب دیگر برای اقامت گردشگران، هتل زندان لیتوانی است. این هتل مکانی برای گردشگران فراهم می‌آورد که شبی را در اتاق‌های زندان بگذرانند و احساس زندانیان را تجربه کنند.
خلاقیت در ارائه خدمات گردشگری نیز در تجارب خارجی، جایگاه ویژه‌ای دارد. مثلا تفریحگاه پریتیکین در فلوریدای آمریکا، اولین مرکز ارائه‌دهنده شیوه زندگی سالم در آمریکا بود که پس از گذشت چهار دهه همچنان به‌کار خود ادامه می‌دهد. این تفریحگاه به افرادی که از بیماری‌های دیابت یا فشار خون رنج می‌برند، یا به دنبال کاهش وزن هستند یا حتی به افرادی که فقط به دنبال گذران تعطیلات خود به شیوه‌ای سالم و آرام و به دور از شلوغی هستند، خدماتی را ارائه می‌دهد. تفریحگاه پوئترا رانچو در مکزیکو سیتی نیز مرکز سلامتی است که به ارائه خدماتی از قبیل یوگا، ماساژ، آب درمانی، کلاس های تناسب اندام و… می‌پردازد. در این مرکز سلامت، تورهای طبیعت‌گردی همراه با عکاسی، کلاس‌های هنری و آشپزی نیز برگزار می‌شود. همچنین این مرکز دارای مزارع کوچکی برای پرورش غذاهای ارگانیک است.
در همین حال کشورهای خارجی در اجرای فستیوال‌ها و رویدادها برای جذب گردشگر، دست به نوآوری می‌زنند. نمونه آن، فستیوال هنر ژاپن است که با تلفیق طبیعت و هنر همراه است و توانسته گردشگران زیادی را جذب کند. در سال 2010 اولین فستیوال بین‌المللی هنر در 7 جزیره ژاپن برگزار شد که طی آن 900هزار گردشگر از این جزایر دیدن و 126 میلیون دلار ارز به این منطقه وارد کردند. فستیوال سال نو چینی نیز یکی از زیباترین فستیوال‌ها است. در این فستیوال گردشگران می‌توانند با فرهنگ چین از نزدیک آشنا شوند. معرفی محصول نیز یکی دیگر از ابعادی است که کشورهای خارجی در آن خلاقیت به‌خرج داده‌اند. یکی از شیوه‌های خلاقانه تبلیغ مقصد، استفاده از آن به‌عنوان لوکیشن فیلم‌های مشهور است. مثلا بعد از اکران فیلم شجاع دل که در اسکاتلند فیلمبرداری شده بود، تنها در سال اول بعد از اکران، تعداد گردشگران ورودی به آن منطقه 300 درصد افزایش یافت. همچنین پس از اکران فیلم ارباب حلقه‌ها، تعداد گردشگران ورودی به نیوزیلند از سال 1993 تا 2003 به میزان 10 درصد در هر سال رشد داشت. پس از اکران فیلم تروی نیز که در ترکیه فیلمبرداری شده بود، تعداد گردشگران ورودی به این کشور رشد 73 درصدی را تجربه کرد.
