اینکه ایجاد روح در بدن دقیقا در چه زمانی است مستفاد از آیات قرآن و روایات این است که بعد از کامل شدن خلقت بدن است و مدت معینی را در قرآن ذکر نکرده است. بلکه در آیاتی که درباره مراحل خلقت انسان بحث شده بعد از انعقاد نطفه و تبدیل آن به علقه و تبدیل آن به مضغه و تشکیل استخوان و روییدن گوشت بر استخوان که شکل ظاهری انسان کامل شده است، در مرحله بعد روح به جنین دمیده می شود. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ. ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ. ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِین»(1)؛ و به یقین، انسان را از عصارهای از گِل آفریدیم. سپس او را [به صورت] نطفهای در جایگاهی استوار قرار دادیم. آن گاه نطفه را به صورت علقه درآوردیم. پس آن علقه را [به صورت] مضغه گردانیدیم، و آن گاه مضغه را استخوانهایی ساختیم، بعد استخوانها را با گوشتی پوشانیدیم، آن گاه [جنین را در] آفرینشی دیگر پدید آوردیم. آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است.
در تفاسیر منظور از «ثم انشاناه خلقا آخر» مرحله دمیدن روح در جنین تفسیر شده است: «در مراحل پنجگانهای که برای آفرینش انسان در آیات فوق ذکر شده همه جا تعبیر به" خلق" شده است، اما هنگامی که به آخرین مرحله میرسد تعبیر به" انشاء" میکند. این تعبیر نشان میدهد که مرحله اخیر با مراحل قبل (مرحله نطفه و علقه و مضغه و گوشت و استخوان) کاملا متفاوت است مرحلهای است مهم که قرآن از آن سر بسته یاد کرده و تنها میگوید:" سپس ما به آن آفرینش تازهای دادیم" و بلا فاصله پشت سر آن" فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ" میگوید.
این همان مرحلهای است که جنین وارد مرحله حیات انسانی میشود، حس و حرکت پیدا میکند، و به جنبش در میآید که در روایات اسلامی از آن تعبیر به مرحله" نفخ روح" (دمیدن روح در کالبد) شده است.»(2)
آیه دیگری که درباره خلقت انسان و دمیدن روح در او آمده چنین است:
«ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فیهِ مِنْ رُوحِهِ...»(3)؛ سپس [تداوم] نسل او را از چکیده آبی پست مقرّر فرمود آن گاه او را درست اندام کرد، و از روح خویش در او دمید.
در این آیه هم می فرماید بعد از کامل شدن خلقت ظاهری انسان، روح در او دمیده شد.
در روایاتی که در باب کیفیت خلقت انسان در کتب روایی آمده است، هر یک از مراحل شکل گیری جنین از نطفه به بعد را چهل روز شمرده است که از آنها استفاده می شود دمیدن روح در جنین وقتی است که چهار ماه او کامل شود. به عنوان نمونه در روایتی آمده است:
«قال أبو جعفر(ع) إن النطفة تکون فی الرحم أربعین یوما ثم تصیر علقة أربعین یوما ثم تصیر مضغة أربعین یوما فإذا کمل أربعة أشهر بعث اللَّه ملکین خلاقین....»(4)؛ امام باقر(ع) فرمودند نطفه چهل روز در رحم است سپس در مدت چهل روز تبدیل به علقه می شود و سپس در مدت چهل روزدیگر مضغه می شود. پس هر گاه چهار ماه کامل شد، خداوند دو ملک خلق را می فرستد ...
مرحوم علامه مجلسی هم در شرح روایتی در این باب می نویسد:«النطفة تبقی فی الرحم أربعین یوما ثم تصیر علقة أربعین یوما ثم تصیر مضغة أربعین یوما ثم تتصور فی أربعین یوما و تلجها الروح فی عشرین یوما»(5)؛ نطفه در رحم چهل روز باقی می ماند سپس در مدت چهل روز تبدیل به علقه می شود، سپس در مدت چهل روز دیگر تبدیل به مضغه می شود و در مدت بیست روز روح در او دمیده می شود.
علاوه بر اینکه روایاتی که دستوراتی را برای مراقبت والدین برای فرزند صالح داشتن و دعا کردن برای فرزند را در ماه چهارم بیشتر تاکید کرده اند و این بخاطر همین است که جنین صاحب روح شده است.
بنابراین از منظر قرآن و روایات زمان دمیدن روح در جنین وقتی است که خلقت ظاهری و جسمی انسان، کامل شود بعد از آن صاحب روح می شود که این مدت بعد از چهار ماه کامل است و علم پزشکی هم همین مطلب را تایید کرده که بعد از چهار ماه جنین دارای حرکاتی می شود که نشان دهنده پدید آمدن روح در اوست.
پی نوشت ها:
1. مومنون(23)آیات13و14.
2. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج14، ص 212 و نیز؛ طباطبایی، المیزان، انتشارات جامعه مدرسین، ج15، ص21.
3. سجده(32)آیات8و9.
4. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، انتشارات اسلامیه، ج6، ص13؛ فیض کاشانی، محسن، الوافی، ج23، ص1280.
5. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، چاپ بیروت، ج40، ص 233.
از آیات فوق بر می آید که در آدمی جز بدن، چیز بسیار شریف نیز وجود دارد که مخلوق خداست و تا آن چیز شریف در انسان به وجود نیاید، آدمی، انسان نمی گردد و در حضرت آدم به وجود آمد، شانی یافت که فرشتگان در برابر او خضوع کردند و عبارت «انشأناه خلقاً آخر» نشان از خلقت می دهد که فعل و انفعالات طبیعی و مادی در آن نیست. و انشاء به معنی ایجاد کردن چیزی توام با تربیت آن است. این تعبیر نشان می دهد که مرحله اخیر با مراحل قبل، کاملاً متفاوت است. اگر گفته شود نطفه انسان از آغاز که در رحم قرار می گیرد و قبل از آن یک موجود زنده است.
بنابراین نفخ روح چه معنا دارد؟ در پاسخ باید گفت: زمانی که نطفه منعقد می شود تنها دارای یک نوع «حیات نباتی» (گیاهی) است یعنی؛ فقط تغذیه و رشد و نمو دارد. ولی از حس و حرکت که نشانه «حیات حیوانی» است و هم چنین قوه ادراکات که نشانه «حیات انسانی» است و در آن خبری نیست (ما تکامل نطفه در رحم به مرحله ای می رسد که شروع به حرکت می کند و تدریجاً قوای دیگر انسانی در آن زنده می شود این همان مرحله ای است که قرآن از آن تعبیر به نفخ روح می کند.
مهم ترین اتفاقی که پس از ماه سوم برای جنین پیش می آید، حرکت و فعالیت قلب و رشد سریع جنین و شکل گیری اندام های خارجی است در ماه سوم و ابتدای ماه چهارم به دلیل عصب دار شدن اندام ها، حرکت جنین آغاز می شود و زن باردار در ماه چهارم حرکت جنین را کاملاً احساس می کند.
