دکتر سیدضیاءالدین مظهری؛ متخصص تغذیه و رژیم درمانی
افزایش تعداد و حجم سلولهای چربی
افزایش تعداد سلولهای چربی (هایپرپلازی) که در دوران کودکی به‌علت وادار نمودن کودک به مصرف غذای اضافی رخ می‌دهد و در 2-3 سالگی کودک به اوج سرعت‌گیری خود می‌رسد و تعداد سلولهای چربی را در کودکان پرخور و یا وادار شده به پرخوری تا 3 برابر تعداد سلولهای چربی کودکان با وزن طبیعی افزایش می‌دهد.
بعضی از دانشوران محقق اعلام کرده‌اند که در بدن یک انسان با وزن متعادل و متناسب با سن و قد، در حدود 30 میلیارد سلول چربی وجود دارد. در افراد با اضافه وزن این تعداد به صد میلیارد بالغ می‌گردد و در آنهایی که از مرز اضافه وزن فراتر رفته و به درجات مختلفی از چاقی تغییر فرم داده‌اند.
این تعداد به 270 میلیارد بالغ می‌گردد و طبیعتا افزایش و انباشتگی این تعداد سلول مشابه بمب‌های ساعتی می‌باشد که گاهی با عملکرد نابجا و نابهنگام خود، بیماری‌های جدید، متنوع و رنگارنگی را زمینه‌سازی می‌نمایند و یا تاثیرات عوامل محیطی را بسیار شدت می‌بخشند.
متاسفانه سلولهای افزوده‌شده ذخیره‌کننده چربی در سرتاسر عمر باقی می‌مانند و بعد از اتمام دوران تقسیم سلولی و رشد، افزایش یافتن تعداد سلولهای بدن متوقف‌شده، ولی حجم انباشتگی چربی در هر سلول تا دویست برابر افزایش‌پذیر می‌باشد که خود تهدید جدی برای حفظ تناسب اندام تلقی می‌گردد.
اختلالات متابولیکی و غدد درون‌ریز
تغییرات حاصل در عملکرد غدد درون‌ریز (یعنی کم‌کاری و یا پرکاری آنها) تحت هر عاملی منجر به عدم تعادل سوخت و ساز و هدایت چرخه‌های زیست شیمیایی بدن در قبال شکستن و پیوستن مواد مغذی و انرژی دریافتی از طریق تغذیه روزمره می‌شوند. به‌طور مثال به چند مورد از این تغییرات در قبال بعضی از غدد اشاره می‌گردد:
الف- برداشتن بیضه‌ها یا تخمدان و یا نارسایی آنها زمینه‌ساز چاقی می‌باشد. خانم‌هایی که دارای تخمدان پلی‌کیستیک می‌باشند یا به‌علل ناشناخته‌ای به کم‌کاری یا از کار افتادگی تخمدان‌ها دچار گردیده‌اند، علاوه بر ابتلا به پرمویی یا نامرتبی سیکل ماهیانه و یا قطع کامل آن توأم با کاهش احساس میل جنسی، بسیار دم‌دمی‌مزاج و تحریک‌پذیر نیز می‌گردند.
ب- کم‌کاری تیروئید در هر دو جنس اغلب با افزایش میل به خوابیدن و دراز کشیدن، بی‌میلی شدید به تحرک بدنی و فعالیت‌های روزمره، بی‌حوصلگی و کم‌نشاطی دایمی، خشکی پوست و انباشتگی آب میان‌بافتی موجبات اضافه وزن را به میزان 10- 5 کیلوگرم فراهم می‌سازد؛ لذا تشخیص به‌موقع و رفع و درمان این رویداد از فراخوانی عوارض بعدی جلوگیری خواهد نمود.
ج-کاهش سطح تولید هورمون رشد، کم‌کاری غده هیپوفیز، سطوح غیرمتعادل هورمون گرلین (ghrelin)، ضایعات وارده بر هیپوتالاموس (که کنترل‌کننده احساس سیری و گرسنگی می‌باشد) و غدد فوق کلیوی و لوزالمعده یا پانکراس و غیره، تغییرات مختلف و تحولات متفاوتی را موجب می‌شود و به روند چاقی و اضافه وزن سرعت می‌بخشد و قبل از هر اقدامی در جهت کاهش دادن اضافه وزن و انواع چاقی‌های به وجود آمده، باید این نارسایی‌ها تشخیص و برطرف گردد.
تئوری جدید
تئوری جدیدی ارائه شده که در مورد سلولهای بافت چربی اظهار می‌دارد که سلولهای چربی مثل سایر سلولهای بدن عمر مشخصی ندارند و اصولاً آنها زندگی را کماکان ادامه می‌دهند. این سلول‌ها تحت تأثیر کاهش دریافت انرژی به هر شکل و صورتی، بر علیه انباشتگی جزئی خود تا حد معینی ادامه می‌دهند، ولی کماکان منتظر فرصت باقی می‌مانند تا انرژی مازاد بر نیاز فرد به هر صورتی (در قالب قند، پروتئین و چربی) و به هر دلیلی افزون‌تر گردد تا فعالانه به انباشت مجدد خود اقدام نمایند.
از همه این موضوعات غم‌آورتر توان سلولهای بافت‌های چربی در افزایش تعداد جدید سلولهای چربی می‌باشد، چرا که وقتی توان انباشت و متراکم‌سازی سلول‌ها به پایان می‌رسد، بدن افراد چاق دستور ساخت سلولهای چربی جدیدی را دریافت می‌دارد، در صورتی که با کاستن از میزان دریافت انرژی، سلولهای چربی ذخایر انباشته‌شده خود را تا حد مشخصی به صورت اسیدهای چرب آزاد در جریان خون رها می‌سازند و در نقطه معینی (set point)، از تخلیه ذخایر باقیمانده خود جلوگیری کرده و منتظر فرصت می‌مانند تا مجدداً به انباشتگی قبلی خود برسند (یویوافکت و چاقی و لاغری‌های متناوب).
به‌طور قطع و یقین بروز چاقی و اضافه وزن، صرفاً ناشی از فزونی دریافت انرژی نسبت به میزان مصرف انرژی نیست. در سطور گذشته به تعدادی از فاکتورهای تاثیرگذار اشاره اجمالی نمودیم، ولی اگر بخواهیم تمامی این عوامل را برشماریم، فرصت کافی در اختیار نخواهیم داشت تا قادر به جلب توجه وافی شما به شناخت تمامی آنها باشیم، لذا به همین چند مورد بسنده کرده و به ادامه مطلب خود می‌پردازم.
اضافه وزن و چاقی‌های چندین علتی
اگر پذیرفته باشید که افزایش وزن و چاقی‌ها چندین علتی بوده و هر فردی دنیایی متفاوت از نظر ژنتیکی و اقلیمی با دیگر افراد چاق دارد، قبول خواهید فرمود که همه چاقی‌ها را فقط با روش کاهش میزان انرژی نمی‌توان با اطمینان و بدون هیچ عارضه به‌تدریج لاغر کرد و خطرات عدیده چاقی را از این عزیزان دور نمود، چه بسا تبعیت کورکورانه از یک توصیه غیرعلمی و من‌درآوردی و به‌ظاهر جادویی به‌جای جان‌بخشی، با ایجاد انواع بیماری‌های جدید احتمال جان‌ستانی پیدا می‌نماید، لذا توصیه و تاکید ما به شما همراهان گرانقدرمان این است:
الف: تشخیص نوع و علت چاقی
ب: انجام آزمایش کامل خون و ادرار جهت تعیین پارامترهای بیوشیمیایی و آنزیم‌های مختلف غدد درون‌ریز مثلاً تیرویید، کبد، لوزالمعده و غیره.
ج- وضعیت الکترولیت‌ها و نسبت کلسیم به فسفرخون و سایر پارامترهای مربوط به تراکم استخوان‌ها.
د- میزان آهن سرم، TIBC، فریتین و همچنین CBC و پروفایل چربی‌ها، کراتینین، اوره و اسیداوریک. به‌طور خلاصه قبل از تحلیل و برآورد آزمایش خون و ادرار اجرای هیچ رژیم غذایی کاهش وزن توصیه نمی‌شود.