گزارشی از اسناد وقف (مرکز اسناد فرایبورگ)۱

چکیده
عده ای بزرگ ترین دستاورد بشر در هزارة سوم را دستیابی به دستاوردهای اینترنت و صفحات الکترونیکی دانسته اند؛ چنان که هزارة نخست میلادی، اختراع کاغذ و در هزارة دوم، اختراع چاپ را شاهد بود (1). البته این نکته تمام واقعیت نیست و در هزارة سوم شاهد تحول در منابع پژوهشی و توجه پژوهشگران به منابع جدید نیز هستیم؛ از جمله توجه بشر به اسناد به عنوان منبع تحقیق، زمینه ساز تحولات ژرف شده و الکترونیکی شدن اسناد، ابعاد این تحول را چند برابر ساخته است. پیدایش مراکز دیجیتالیِ اسناد امکان دسترسی به اسناد و سرعت دسترسی و نیز حفظ و نگهداری آنها را چند برابر ساخته و سبب توسعه تحقیقات شده است.
مرکزی در شهر فرایبورگ آلمان وابسته به دانشگاه فرایبورگ هست که به فناوری مدرن دیجیتالیِ اسناد مجهز است و اسناد زیادی را گرد آورده و ذخیره کرده تا آمادة سرویس دهی باشد. بخشی از این اسناد دربارة وقف و موضوعات وقفی است. اینک نخست به معرفی مرکز و سپس اسناد وقفی آن می پردازیم.
کلیدواژه: وقف، موقوفات، مرکز اسناد فرایبورگ
مقدمه

درباره ی مرکز اسناد فرایبورگ
 

این بانک اطلاعاتی به سرپرستی آقای کریستف ورنر و هماهنگی های خانم بیانکا دووس و حمایت های خانم صنعتی، کار خود را تحت عنوان بانک اطلاعاتی دانشگاه فرایبورگ آغاز کرد. کارهای مرتبط با اسناد در این مرکز به نام »پروژه اسناد اُرگ« مشهور شد. آنگاه در تیر ماه 1378 پروژة اسناد اُرگ به دانشگاه ماربورگ انتقال یافت و اکنون زیر نظر گروه ایران شناسی مرکز »پژوهش های خاورمیانه« در همان دانشگاه به کار خود ادامه می دهد.
پروژة اسناد اُرگ در سال 2003 در بخش اسلام شناسی دانشگاه فرایبورگ (با نظارت دکتر کریستف ورنر) پایه گذاری و از سال 2004 تا 2007 از طرف بنیاد پژوهشی آلمان (DFG) پشتیبانی مالی شده است. اکثریت مدارک حاضر در آن زمان با کمک و همکاری تنی چند از دانشجویان علاقه مند و به سرپرستی بیانکا دووس (هماهنگ ساز پروژه)، وارد بانک اطلاعاتی شده است.
در این بانک اطلاعاتیِ دو زبانة فارسی و انگلیسی، تاکنون نزدیک به هزار سند آمادة بهره برداری شده است. بنا به اظهار مسئولان این پایگاه، بانک اطلاعاتی مذکور به منظور جمع آوری اسناد ایران و آسیای مرکزی در چارچوب گروه های پژوهشی بین المللی و ایجاد فضای مناسبی برای تأمین منابع تحقیقاتی و دستیابی به اسناد و مدارک تاریخی فارسیِ انتشاریافته و منتشرنشده، طراحی شده است.
این بانک اطلاعاتی، با الگوبرداری از آرشیو ملی ایران اسناد خود را به دو بخش اسناد خصوصی و دولتی تقسیم کرده و اسنادی را از قبیل فرمان ها و رقم ها، مکاتبات رسمی و منشآت شخصی، و اسناد شرعی ـ حقوقی مانند قباله جات خرید و فروش، اجاره و واگذاری، وقف نامه ها، عقدنامه ها و احکام قضائی در بر می-گیرد.
نحوة ارزش گذاری اسناد در درجة اول به محتوای آنها برمی گردد. البته نشانی محل نگاهداری یا چاپ سند در کتاب، مجله، پایگاه و... را در اختیار کاربر قرار می دهند تا به راحتی خود به سند دسترسی پیدا کند و ارزش آن را دریابد.

منابع اطلاعات
 

این بانک از گروه بانک هایی است که متن اصلی اسناد را در اختیار ندارد، بلکه اطلاعات اسناد را از جاهای دیگر اخذ کرده و صرفاً اطلاعات اسناد و نهایتاً متن اسنادی را که از دیگر بانک ها اخذ کرده، در اختیار کاربران قرار می دهد. اما چرخة کار این گونه است: نخست منابع مستند و علمی شناسایی می شود؛ سپس اسناد مندرج در آنها اخذ شده، وارد سایت می گردد؛ از این رو این بانک؛ به این روش، در حال گسترش است و هر هفته اسنادی جدید به آن افزوده می شود. آخرین نسخهة بانک اطلاعاتی کاملاً بر اساس »وب« است. تعداد اسناد موجود در بانک اطلاعاتی به طور قابل توجهی افزایش یافته و در حال حاضر هم شامل اسناد منتشرشده و هم اسناد منتشرنشده است.
منابع شامل اسناد به چند دستة زیر تقسیم می شوند و کارشناسان مرکز با شناسایی این منابع، اسناد را از آنها اخذ می کنند. اما منابع به چند گروه زیر طبقه بندی می شوند:

1- اطلاعات آرشیوی و کتابخانه ای
 

بسیاری از اسناد در آرشیوها و کتابخانه هاست و تقریباً همة آنها، اسناد را طبقه بندی، ثبت و بایگانی کرده و اطلاعات این اسناد شامل فهرست راهنما، شناسنامه و متن را منتشر کرده اند. این مراکز به سه دسته زیر تقسیم می شوند:
الف. آرشیوهای ملی، کتابخانه ها و موزه های داخل کشور، مانند: سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران، کتابخانة مجلس شورای ملی، کتابخانة آستان قدس رضوی، کتابخانة وزارت امور خارجه، آستانة حضرت عبدالعظیم، آستانة قدسی شیخ صفی الدین اردبیلی، مسجد جامع یزد، موزة آذربایجان، و موزة ایران باستان.
ب. آرشیوها و موزه های خارجی، مانند: آرشیوهای هلند، فرانسه، انگلستان، ایتالیا، ترکیه، برلین، موزة انگلستان، توپقای سرا و...
ج. آرشیوهای شخصی، مانند: مجموعة محمود افشار، آقاخان، قسیم بوشهری، محمود گلبن، مجموعه های شخصی در سوئد و تهران و دیگر مجموعه های شخصی در ایران و خارج از ایران.
این پایگاه آمادگی خود را برای انتشار اسناد موجود در آرشیوهای خصوصی اعلام کرده تا سندهای تازه را معرفی نماید.
این منابع، بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و از طریق انتخاب محل نگهداری، اسناد درخواستی دسترس پذیر است.

2- اطلاعات چاپی
 

دومین گروه از منابع مجموعه هایی است که به صورت کتاب یا مجله چاپ شده اند و خود به چند دسته زیر قابل تقسیم اند:

الف. کتاب های فارسی زبان مانند:
 

یکصد و پنجاه سند تاریخیِ جهانگیر قائم مقامی.

ب. کتاب های لاتین، مانند:
 

Garthwaite, Gene. Khans and shahs: A doccumentary analysis of the Bakhtiyari in Iran, Caمگابایتridge, 1983.
Busse, Heribert. Untersuchungen zum islamisschen Kanzleiwesen an Hand turkmenischer und safawidischer Urkunden, Kairo, 1959.
Chekhovich, Olga Dmitrieva, Samarkandskie documenty 15-16 vv: Ovladeniiakh Khodzhi Akhrara v Srednei Azii u Afganistane, Moskva, 1974.

ج. مجلات لاتین که با چاپ مقالاتی به معرفی اسناد پرداخته اند، مانند:
 

Oriens
CENTRAL Asiatic Journal
Journal of the Panjab
Zeitschrift der Deutschen Morgen landischen Gesellschaft
Wiener Zeitschrift fur die Kunde des Morgenlandes.

د. مجلات فارسی زبان مانند: مجلات راهنمای کتاب، بررسی های تاریخی و فرهنگ ایران زمین، وقف میراث جاویدان.
 

البته تعداد محدودی از اسناد منتشرنشده هم با اجازة مؤسسات یا افراد مختلف، در این بانک اطلاعاتی درج شده است.
ملاک های گزینش: قواعد گزینش اسناد در این بانک اطلاعاتی، بر پایة اهمیت سند، گسترة زبان و دوران تاریخی آن است:
1- گسترة زبان و جغرافیا: در این بانک اطلاعاتی، واژه "فارسی" به معنی تاریخی ـ فرهنگی آن مد نظر قرار گرفته است و به حوزة جغرافیایی زبان فارسی و جهان ایرانی اطلاق می گردد. در این زمینه اسنادی که به نوعی با قلمرو زبان فارسی پیوند روشن و واضح دارند و نیز آنهایی که به دیگر زبان ها مانند عربی و ترکی نگاشته شده اند مورد نظر قرار می گیرند. البته در موارد استثنایی، اسناد آرشیو به زبان های غربی (انگلیسی، فرانسوی و یا لاتین)هم بررسی می شوند.
همچنین حوزه های جغرافیایی که زمانی در قلمرو ایران قرار داشته اند؛ مانند قفقاز، آناتولی، افغانستان و ماوراء النهر نیز در این خصوص مورد پژوهش قرار می‌گیرند.
معیار دیگری که در رابطه با خاستگاه اسناد بایگانی رعایت خواهد شد، شامل اسناد حوزه های جغرافیایی یی است که در آنها زبان فارسی به مثابه زبان اداری به کار گرفته می شود. به طور نمونه می توان از هندوستان و آسیای مرکزی نام برد. با این حال توجه کلی و کامل به اسناد فارسی هندوستان خارج از امکانات این پروژه خواهد بود.
2- دوران تاریخی مورد نظر در این بانک اطلاعاتی: این بانک اطلاعاتی، اسنادی را از دورة صفوی تا قرن بیستم در ایران و آسیای مرکزی جمع آوری کرده است. سند هر چقدر قدیمی تر باشد، از ارزش بیشتری برخوردار خواهد بود.
معرفی همکاران گروه: این گروه با حداقل نیرو و امکانات، حداکثر کارها را به پیش می برد. یک علت آن ساختار گروه و هماهنگی بین نیروها است. از این رو آشنایی با این گروه لازم است:
مدیر گروه پژوهشی: کریستف ورنر؛
حامی پایگاه فارسی: شیرین صنعتی؛
هماهنگ کنندة طرح: بیانکا دووس؛
طراح پایگاه: کاسپار هازنکلور؛
اعضای گروه: مریم کاغذکنانی، اندریس ماک، انه مارتین، نیکول روکرت، دیانة شوارتس؛
توسعه گر نرم افزار: شرکت نرم افزاری اینفومد.
همان گونه که از نام ها پیداست، این گروه، ترکیبی از تخصص های مختلف و ملیت های گوناگون است و به همین دلیل کارایی گروه افزایش یافته است.

جستجوی اسناد
 

برنامه ای کارآمد برای جستجو طراحی شده است. کاربران با مراجعه به سایت می توانند هر آنچه نیاز دارند جستجو کنند. کاربران، جهت استفاده از این بخش مناسب است به توضیحات زیر توجه کنند:
- در بخش جستجو، عبارت مورد نظر را در فضای تعیین شده وارد می کنند.
- تاریخ: کاربر، می تواند در این بخش یک یا چند تاریخ را به طور متوالی درج نماید. آنگاه سال قمری یا میلادی را انتخاب کند. سپس نام اشخاص، نام جاها و مکان ها و یا کلیدواژه های معینی را انتخاب نماید. کلیدواژ ه های متنوع این بخش، بر پایة حروف الفبا تنظیم شده است.
- در قسمت بعدی وضعیت سند یا متن مورد نظر را مشخص می کند که در کدام گروه جستجو کند؛ مانند: جستجوی: فقط اسناد، اسناد منتشرشده، اسناد منتشرنشده، همة اسناد، فقط اسناد شامل تصویر و یا شامل متن تصحیح شده.
- مقولة اسناد (نوع اسناد): فرمان ها و رقم ها، مکاتبات، قباله جات و اسناد شرعی را در بر می گیرد.
- نوع سند، بر اساس حروف الفبا تنظیم شده و و شامل کلیدواژه های متعددی مانند اطلاعیه، پروان-چه، حکم شرعی، وقفنامه، یادداشت و مانند اینها می شود.
- محل نگاهداری اسناد، آرشیوهای ملی، خصوصی، موزه ها و کتابخانه ها، مجله و یا کتابی را در برمی گیرد که سند در آم منتشر گردیده است.

اهداف
 

مرکز اسناد فرایبورگ در تلاش است تا این اهداف تحقق پیدا کنند:
- اسناد در جایگاه یکی از مهم ترین منابع تحقیقات تاریخی، از اهمیت خاصی برخوردارند؛ زیرا یکی از ابزارهای ارتباطی مطمئن حال با گذشته به شمار می آیند. حوادث و رخدادها، در هنگام روی دادن یا زمان نزدیک به آن بر روی کاغذ ثبت می شوند و همین امر، برای محققان همواره از اهمیت بسیار برخوردار بوده است. با گسترش تحقیقات تاریخی، مورخان بر آن شده اند تا هر چه بیش تر ناشناخته های گذشته را از مندرجات اسناد و مدارک دست اول آشکار سازند و تحلیل های تازه ای از آنها ارائه دهند. به همین منظور، علاوه بر استقبال از آرشیوهای ملی و شخصی، هم اکنون شاهد آرشیوهای الکترونیکی هستیم که پهنه های دانش را گسترده تر ساخته اند.
- فناوری های نو، بر تولید، جمع آوری و اطلاع رسانی اسناد بسیار تأثیر داشته است، تا آنجا که آرشیوهای مجازی را نیز پدید آورده است.
- افزایش روزافزون بانک های اطلاعاتیِ اسناد، علاقه مندی محققان، کاربردی تر شدن علوم انسانی و گسترش فناوری های نوین، دقت و ریزبینی بیشتری در تأیید صحت و اصالت اسناد اینگونه بانک-های اطلاعاتی می طلبد تا مانع از راهیابی اسناد غیر اصیل و جهت دار شود؛ زیرا اطلاعات ساختگی از طریق ورود اسناد غیر اصیل به عرصه آرشیوها، ممکن است بر محتوای تحقیقات علمی و کاربردی تأثیرگذار شود و مانع از روشن شدن حقایق گردد و سرنوشت ملت ها را به مسیرهای سوء بکشاند.
- یکی از هدف های بانک های اسناد رقمی، تکمیل آرشیو خود و از میان برداشتن مشکلات دسترسی محققان و علاقه مندان به اسناد، حتی در دورترین نقاط دنیاست، تا دیگر نیازی به پیمودن میلیون ها کیلومتر از این سو به آن سوی جهان نباشد و علاوه بر صرفه جوئی در وقت و هزینه ها، مقالات و کتاب های تاریخی بیشتری تألیف و منتشر گردد.
- مرکز اسناد فرایبورگ با جدیت در صدد گسترش فرهنگ استفاده پژوهشگران از اسناد است و در این راستا به دنبال تحقق اهداف فوق می باشد.

درباره ی اسناد وقف
 

در این پایگاه 59 سند وقفی تاکنون ثبت شده است؛ البته رو به افزایش می باشد. مهم آن است که بر خلاف مراکز آرشیوی ایران، تمامی اطلاعات این اسناد روی سایت قابل دسترسی است.
اما اطلاعات موجود در این پایگاه خام است و برای اینکه اسناد وقفی، قابل استفاده برای پژوهشگران شود، باید از چند جهت آماده بهره برداری شوند:
نخست باید فهرست این اسناد نوشته شود. فهرست های چندگانه به صورت های تاریخی )به ترتیب تاریخ ثبت یا نگارش سند(؛ موضوعی بر اساس سرفصل های استاندارد وقف؛ الفبایی عنوان و طبقه بندی موضوعی عناوین.
پس از تدوین فهرست، شناسنامه نگاری آنها لازم است. خود مرکز شناسنامه هایی برای این اسناد نوشته، ولی نواقصی دارد.
اما تنظیم اسناد هم باید روشمند باشد. شناسنامه ها معمولاً به ترتیب تاریخ ثبت سند، تنظیم می شوند.
شناسنامه ها دقیقاً مثل شناسنامه انسان، هویت و ویژگی های شخصی سند را بیان می کند و معرّف دو چیز است: وقف اجرا شده و دوم متن وقف نامه.
در اینجا تلاش کرده ایم بخشی از کارهای فوق را اجرا کنیم و اسناد را پردازش و آماده بهره برداری نماییم. البته فقط اسناد وقف را کار کرده ایم.

فهرست تاریخی
 

لازم به توضیح است که قدیمی ترین سند وقفی موجود در این مرکز، متعلق به سندی دربارة وقف سه روستا به نام های بیدگل، هراسکان و مختص آباد در تاریخ 15 رمضان 703 قمری، در دورة حکومت غازان خان و وزارت سعد الدین محمد ساوجی است. پس از این تا تاریخ 1331 قمری به عنوان آخرین سندِ ثبت شده در این مرکز، ده ها سند هست که به ترتیب تاریخی فهرست شده اند. تاریخ هر سند به ترتیب سال قمری (در سمت چپ) و در کنار آن سال میلادی آمده است.

703/1304 ـــــــــــــــــــ وقف‌نامة سه دیه در کاشان از دورة غازان خان
704/1305 ـــــــــــــــــــ وقف‌نامه موقوفات کلیسای حضرت کورک در جزیرة لیم دریاچة وان
704/1305 ـــــــــــــــــــ وقف‌نامة ده نمک
709/1309 ـــــــــــــــــــ وقف‌نامة رشید الدین فضل‌الله
748/1348 ـــــــــــــــــــ وقف‌نامة سید رکن الدین (جامع الخیرات)
786/1384 ـــــــــــــــــــ وقف‌نامة بیبی ترکان
815/1412 ـــــــــــــــــــ وقف‌نامة امامزاده جعفر در دامغان
832/1428 ـــــــــــــــــــ قباله و وقف‌نامة قریه اوچ کلیسا
835/1431 ـــــــــــــــــــ قباله و وقف‌نامة چند قریة ارمنی
854/1450 ـــــــــــــــــــ قباله و وقف‌نامة املاک چند قریة ارمنی
854/1451 ـــــــــــــــــــ وقف‌نامه از عبیدالله بن محمود(خواجه احرار)
854/1451 ـــــــــــــــــــ وقف‌نامه عبیدالله بن محمود (خواجه احرار)
873/1469 ــــــــــــــــــــ فرمان حسن علی قراقینلو
874/1470 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامة عبیدالله بن محمود (خواجه احرار)
877/1472 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامة مسجد میدان میر عماد(در کاشان 1)
877/1473 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامة مسجد میدان میر عماد(در کاشان 2)
877/1473 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامة مسجد میدان میر عماد( در کاشان 3)
877/1473 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامة مسجد میدان میر عماد( در کاشان 4)
885/1480 ــــــــــــــــــــ قرارداد عبیدلله بن محمود
885/1480 ــــــــــــــــــــ قرارداد با شرکت عبیدالله بن محمود(خواجه احرار)
887/1482 ــــــــــــــــــــ قرارداد عبیدالله بن محمود (خواجه احرار)
893/1488 ــــــــــــــــــــ حکم ابو المظفر یعقوب آق قویونلو مبنی بر معافیت مالیاتی
894/1489 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامه از عبیدالله بن محمود (خواجه احرار)
896/1490 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامه‌ای از طرف یوسف میرزا ابن جهانشاه قرا قویونلو
914/1508 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامة خان احمد در بارة دیه سوهان و طالقان
914/1508 ـــــــــــــــــــــ قباله راجع به چند قریة ارمنی
920/1514 ـــــــــــــــــــــ حکم شرعی عطف به تولیت اوقاف خواجه احرار
932/1526 ـــــــــــــــــــــ فرمان شاه طهماسب اول
933/1526 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامة نصف املاک در چندین قریه
935/1528 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامة شاه طهماسب
940/1533 ــــــــــــــــــــ حکم شرعی عطف به اوقاف خواجه احرار
940/1533 ــــــــــــــــــــ حکم شرعی عطف به وقف خواجه احرار
951/1544 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامة زمین در اردبیل
953/1546 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامه به سود زادگان خواجه احرار
957/1550 ــــــــــــــــــــ فرمان شاه طهماسب اول صفوی
997/1588 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامه از طرف زینب بیگم
998/1589 ــــــــــــــــــــ وقف‌نامة تبریز
1014/1605 ـــــــــــــــــ وقف‌نامه
1017/1608 ـــــــــــــــــ فرمان شاه عباس
1019/1610 ـــــــــــــــــ فرمان شاه سلطان حسین
1066/1656 ـــــــــــــــــ فرمان شاه عباس
1078/1667 ـــــــــــــــــ وقف‌نامة سعد بن محمد
1084/1673 ـــــــــــــــــ فرمان شاه سلیمان اول
1095/1684 ـــــــــــــــــ فرمان شاه سلیمان اول
1125/1713 ـــــــــــــــــ فرمان شاه سلطان حسین
1143/1730 ـــــــــــــــــ فرمان شاه طهماسب اول
1208/1793 ـــــــــــــــــ فرمان آقا محمد خان قاجار
1229/1814 ـــــــــــــــــ وقف‌نامة مدرسه سلطانی کاشان
1240/1825 ـــــــــــــــــ حکم امیر حیدر عطف به زمین وقف خواجه احرار
1261/1845 ـــــــــــــــــ وقف‌نامة‌ گلپایگان
1264/1847 ـــــــــــــــــ وقف‌نامة‌ استرآباد
1276/1859 ـــــــــــــــــ عریضة معیشت از نجف
1284/1868 ـــــــــــــــــ وقف نامة فاطمه سلطان خانم
1290/1873 ـــــــــــــــــ وقف‌نامه
1311/1893 ـــــــــــــــــ استشهادنامه از اهالی زنجان و خمسه
1312/1894 ـــــــــــــــــ رقم رکن الدوله
1331/1913 ـــــــــــــــــ وقف‌نامة املاکی در اصفهان
مجموعه عناوین اسناد وقفی، 57 فقره است. از 31 مورد وقف نامه، 9 وقف نامه مربوط به پادشاهان صفوی است.
اسناد مرتبط با وقف مسیحی و ارمنی نیز هست؛ مثل: قباله و وقف نامه قریة اوچ کلیسا، وقف‌نامة املاک چند قریة ارمنی و وقف نامة کلیسای حضرت کورک در جزیرة لیم دریاچه وان. یک سند نیز منتسب به آقامحمدخان قاجار است. اکثر و اغلب این اسناد گویای نقش حساس وقف در جامعه و نیازهای عمومی مردم است.

شناسنامه نگاری اسناد وقفی
 

پس از فهرست فوق به سراغ تنظیم شناسنامه برای هر سند می رویم. تلاش کرده ایم شناسنامه ها به گونه ای تنظیم شود که کامل و جامع باشد.

1. وقف‌نامه سه دیه در کاشان از دوره غازان خان
 

تاریخ( 15 رمضان 703 قمری / 1304 میلادی)
خلاصه( وقف‌نامه سه دیه در کاشان )بیدگل، هراسکان، مختص آباد( از دورة غازان خان و وزارت سعد الدین محمد ساوجی؛ واقف نامعلوم است؛ اخراجات وقف برای مصارف مختلف در شهر کاشان مثلاً تعلیم اطفال فقیر. سجلات با شهادت رشید الدین فضل الله، مجدالدین اسمعیل ساوجی، تاج الدین علیشاه.
زبان( عربی)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری(کاشان )مجموعة خصوصی
انتشار( افشار، ایرج. »وقفنامه سه دیه در کاشان.« فرهنگ ایران زمین، شماره 4 )1335(، ص 122-138).
نمایه( وقف / ایلخانان / اقتصاد / زراعت / تعلیم اطفال / فقرزدایی / تعلیم قرآن / ازدواج)
اشخاص( رشید الدین فضل الله / غازان خان )ایلخان( / مجد الدین اسمعیل شیرازی / سعد الدین محمد ساوجی / تاج الدین علیشاه)
مکان( کاشان / بیدگل / هراسکان / مختص آباد)
فنی(16 صفحه )پی دی اف 2.0 مگابایت

2. وقف‌نامه موقوفات کلیسای حضرت کورک در جزیرة لیم دریاچه وان
 

تاریخ( 15 شعبان 704 قمری / 1305 میلادی)
خلاصه( قباله و وقف‌نامة موقوفات زکریا کتاغکوس عسرونی مربوط به کلیسای حضرت کورک در جزیرة لیم دریاچه وان. شش شاهد سند را امضا کرده‌اند.)
زبان( اکثر متن به زبان عربی است)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مؤسسة اسناد تاریخی )ایروان
نمایه( وقف / مسیحیان / ارامنه / کلیسا / عادل شاهیان)
اشخاص( زکریا کتاغکوس عسرونی / حضرت کورک)
مکان( جزیرة لیم دریاچة وان / ایروان)
فنی( 7 صفحه )پی دی اف 2.3 مگابایت

3. وقف‌نامة ده نمک
 

تاریخ( رمضان 704 قمری / 1305 میلادی)
خلاصه( واقف این وقف‌نامه، محمد بن ابرهیم بن بابویه الکاکوئی الغفاری، ده نمک را به شش دانگ تقسیم بندی می کند: یک دانگ برای نگهداری مسجد در جنب قلعة واقف، دو دانگ برای اطعمه، منزل و تأمین پزشکی فقرا، مساکین و زوار، سه دانگ برای پسران واقف بعد از فوت‌ او؛ بعد از چهار نسل هم این سه دانگ نصیب صوفیان سمنان بشود.
زبان( عربی)
نوع سند( وقف‌نامه)
انتشار( اردکانی، حسین محبوبی. »سواد وقف نامة ده نمک.« فرهنگ ایران زمین، شماره 19)1352(، ص 10-18).
نمایه( وقف / مسجد / تأمین خوراک /تأمین زوار / تأمین منزل / تأمین پزشکی فقرا / سهم صوفیان سمنان)
اشخاص( محمد بن ابراهیم بن بابویه الکاکوئی الغفاری)
مکان( سمنان/ قلعه واقف / ده نمک)
فنی( 8 صفحه )پی دی اف 1.1 مگابایت

4. وقف‌نامة رشید الدین فضل‌الله
 

تاریخ( ربیع الاول 709 قمری / 1309 میلادی)
خلاصه( »وقف‌نامة ربع رشیدی« را خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی در اوایل قرن هشتم نوشته و از آن تنها یک نسخه در جهان وجود دارد؛ نسخه‌ای که امروز از یونسکو نشان گرفت. خواجه رشیدالدین زمان غازان خان ایلخانی به وزارت رسید. وی برای ساماندهی،‌ تمرکز و تداوم تحقیقات و فعالیت‌های فرهنگی و علمی، یک مجموعة بزرگ علمی، ‌آموزشی و پژوهشی به نام »ربع رشیدی« تأسیس کرد. این مجموعه به صورت شهرکی علمی در حومة شهر تبریز ساخته شد. خواجه رشید‌الدین در پایتخت ایلخانیان و در گذرگاه کاروان‌های خاور و باختر یکی از بزرگ ترین تأسیسات روزگار کهن را پدید آورد: شهری کوچک شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، گرمابه، مهمانسرا، بیمارستان، مدارس عالی، پرورشگاه و کارگاه‌های صنعتی. او برای تأمین پشتوانة مالی این مؤسسات بزرگ، دارایی و املاک زیادی را وقف »ربع رشیدی« کرد. این موقوفات عمدتاً در ایران قدیم، ‌بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و‌ سوریه بودند. وی برای برای سامان دهی اداره »ربع رشیدی« و موقوفات آن وقف‌نامه‌ای تنظیم کرد. او در این وقف‌نامه اطلاعاتی دقیق و مستند دربارة شیوه فعالیت‌های علمی، ‌آموزشی، تشکیلات ربع، اوضاع فرهنگی آن عصر، ارزش خدمات خواجه در پیشبرد و توسعة امور فرهنگی و آموزشی و نکاتی دربارة احوال شخصی‌اش نوشته است. این نسخه به خط خود خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی و قسمتی از آن نیز به خط حاکم آن زمان تبریز است که فقط یک نسخه از آن در تمام جهان وجود دارد. در این آرشیو عکسی از روی نسخة اصل منتشرشده موجود است.
زبان( عربی)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
انتشار( »وقف نامة رشید الدین فضل‌الله.« راهنمای کتاب 13 )1349(، ص 149-150).
نمایه( وقف / وزیر / وزرا / ایلخانان/ ترویج علم و دانش / امور دارالشفا / تأمین مساکین / امور دارالضیافه / امور دارالحفاظ / ترویج تفسیر و حدیث / تأمین امور خانقاه / امور مسجد صیفی)
اشخاص( خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدان)
مکان( تبریز / ربع رشیدی)
فنی( ــ 1 صفحه )پی دی اف 34.3 کیلوبایت

5. وقف‌نامة سید رکن الدین (جامع الخیرات)
 

تاریخ( شوال 748 قمری / 1348 میلادی)
خلاصه( وقف‌نامة موقوفات سید رکن الدین در یزد از دورة ایلخانی که به "جامع الخیرات" مشهور است).
زبان( عربی)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مجموعة خصوصی محمدعلی وزیری)
انتشار( دانش پژوه، محمد تقی؛ افشار، ایرج. »جامع الخیرات )وقف نامة سید رکن الدین(.« فرهنگ ایران زمین، 9 )1330(، ص 277.
نمایه( وقف / ایلخانان / امور بیماران / امور مستمندان / ساخت مدرسه / ساخت بیمارستان / ساخت مسجد / وقف بر سادات / وقف بر حرم امام حسین / ساخت خانقاه / ساخت مسجد / ساخت رباط)
اشخاص( سید رکن الدین )
مکان( یزد )
فنی( ــ متن تصحیح شده جامع الخیرات 207 صفحه است که وارد بانک طلاعات نشده است).

6. وقف‌نامة بیبی ترکان
 

تاریخ ( صفر 786 قمری / 1384 میلادی)
خلاصه( بیبی ترکان قرآن تذهیب شده‌ای را که شامل سی جزو است وقف مدرسه‌ای در کرمان کرده که مقبرة پدر و مادرش در این مدرسه‌ است).
زبان( عربی)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری(آستانة شاه نعمت الله ولی )ماهان
انتشار( مجدزاده صهبا، جواد. »سی پارة قدیمی و وقفنامة 777 ساله.« یادگار، شمارة 1، 9 )1324(، ص 28-45؛ 30-32)
نمایه( وقف / متولی / وقف مدرسه / وقف قرآن/ تذهیب قرآن / ترویج قرآن خوانی)
اشخاص( بیبی ترکان خاتون)
مکان( کرمان / ماهان / آستانه شاه نعمةالله ولی)
یادداشت( هجده جزء قرآن مذکور در آستانة شاه نعمت‌الله ولی در ماهان نگهداری می شوند. در پشت اولین صفحه جزء هفتم این قرآن وقف‌نامه بیبی ترکان دیده می شود. مدرسه‌ای که به آن در وقف‌نامه اشاره شده، احتمالاً مدرسه‌ای با قبة سبز است.
فنی( 3 صفحه )پی دی اف 735.5 کیلوبایت

7. وقف‌نامه امامزاده جعفر در دامغان
 

تاریخ( ا محرم 815 قمری / 1412 میلادی)
خلاصه( وقف‌نامة امیر سیف الدین علی کیا بن رستم بن حاجی از خاندان کارکیای گیلان که در سال 815 تنظیم شده است. موقوفٌ علیه، بقعة امام زاده جعفر دامغان است و از موقوفات آن اَسهام قنات قریه دهو، مزرعه مهرآباد و یک طاحونه ذکر شده است. هزار بیگ بن عز الدین عوض شاه خواری این سند را به خط نستعلیق نوشته است.
زبان( فارسی)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( سازمان اوقاف تهران)
انتشار( شیخ الحکمایی، عماد الدین. »وقف نامة کهن امامزاده جعفر دامِِغان«. وقف: میراث جاویدان، شمارة 5، 1373، ص 58-68)
نمایه( قنات / وقف / امامزاده / کارکیای گیلان )خاندان( / طاحونه )آسیا( / آب رسانی / تأمین آب شرب /)
اشخاص( امیرسیف الدین علی کیا / هزار بیگ بن عز الدین عوض شاه خواری / امامزاده جعفر)
مکان( دامغان / گیلان/ روستای دهو / مزرعه مهرآباد)
فنی( 11 صفحه )پی دی اف 2.3 مگابایت

8. قباله و وقف‌نامه قریه اوچ کلیسا
 

تاریخ( 9 صفر 832 قمری / 1428 میلادی)
خلاصه( قباله و وقف‌نامة قریة اوچ کلیسا که بر اساس سه قبالة مورخ 832-834 نوشته شده است. مقر کتاغکوس ارمنی امروز در آنجا قرار دارد.
زبان( عربی)
خط( نسخ)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مؤسسه اسناد تاریخی )ایروان
نمایه( وقف / مسیحیان / ارامنه / کلیسا / وقف املاک / وقف قریه )
مکان( ارمنستان / ایروان / اوچ کلیسا)
فنی( 11 صفحه )پی دی اف 2.3 مگابایت

9. قباله و وقف‌نامة چند قریة ارمنی
 

تاریخ( 10 ربیع الثانی 835 / 1431 میلادی)
خلاصه( قباله و وقف‌نامة قریه‌های اوچ کلیسا، اشترک، پاترینج، نوره گویط، آقونادون، تغنیس، کره جلو و مغنی است که گریگور خلیفه از امیر رستم ابن بیشکن ابن سنباط اوربلیان خریده و وقف وانک اوچ کلیسا نموده است.
زبان( عربی)
خط( نسخ)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مؤسسة اسناد تاریخی )ایروان
نمایه( وقف / مسیحیان / ارامنه / کلیسا / املاک)
اشخاص( گریگور خلیفه / امیر رستم ابن بیشکن ابن سنباط اوربلیان)
مکان( ارمنستان/ وانک اوچ کلیسا)
یادداشت( مقالة ضمیمه شامل بیشتر از 15 عکس موجود در این بانک اطلاعاتی است).
فنی( 12 صفحه )پی دی اف 3.2 مگابایت

10. قباله و وقف‌نامة املاک چند قریة ارمنی
 

تاریخ( 24 شوال 854 قمری / 1450 میلادی)
خلاصه( قباله و وقف‌نامة املاک قریه‌های سواری، طاشو، آقا، طانزه داب، قژمقوب و یک باغچه است که شماون ابن خاجه طور ابن یعقوب انکلکوتسی متولی وانک طاتف از رستم ابن بیکیش ابن سنیاط اوربلیان و غضنفر ابن جان و پیرقلی خریده و وقف وانک طاتف نموده است.
زبان( عربی)
خط ( نسخ)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مؤسسة اسناد تاریخی )ایروان
نمایه( وقف / مسیحیان / ارامنه / متولی / کلیسا / املاک)
اشخاص( شماون ابن خاجه طور ابن یعقوب انکلکوتسی / رستم ابن بیکیش ابن سنیاط اوربلیان / غضنفر ابن جان / پیرقلی)
مکان( ارمنستان / ایروان/ قریة‌ سواری/ قریة طاشو/ قریة آقا/ قریة طانزه داب / قریة قژمقوب)
فنی( 5 صفحه )پی دی اف 1.0 مگابایت

11. وقف‌نامه از عبیدالله بن محمود (خواجه احرار)
 

تاریخ( 27 ذیعقده 854 قمری / 1490 میلادی)
خلاصه( وقف نامة عبیدالله بن محمود )خواجه احرار( مربوط به املاکش در ناحیة تاشکند. وقف به بازماندگان او تعلق گرفته و برای تعمیر مدرسه و مسجد در تاشکند که او خود تأسیس کرده، صرف می شود.
زبان( عربی)
خط ( نستعلیق)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مؤسسة وستوکوودینیجا )تاشکند
نمایه( وقف / نقشبندیه / املاک / تعمیر مدرسه / ترویج علم و دانش / تعمیر مسجد)
اشخاص( خواجه احرار، عبیدالله بن محمود)
مکان( سمرقند / تاشکند)
فنی( 6 صفحه )پی دی اف 1.0 مگابایت

12. وقف‌نامه از عبیدالله بن محمود (خواجه احرار)
 

تاریخ( 27 ذیعقده 854 قمری / 1490 میلادی)
خلاصه( وقف نامة عبیدالله بن محمود(خواجه احرار) مربوط به چند قریه، قطعه زمین، باغ، کارگاه، دکان، آسیاب، حمام عمومی و املاک دیگر در سمرقند، بخارا، تاشکند، قشقه دریا و اطراف آنها. وقف به بازماندگان عبیدالله بن محمود )خواجه احرار( تعلق گرفته و صرف تعمیر مدرسه‌ای می شود که خود او در سمرقند ساخته است.
زبان( عربی)
خط( نستعلیق)
نوع سند0 وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مؤسسة وستوکوودینیجا )تاشکند
نمایه( وقف / نقشبندیه / املاک / وقف قریه / وقف زمین / وقف باف / وقف مغازه / وقف آسیاب / و قف حمام / تعمیر مدرسه)
اشخاص( عبیدالله بن محمود خواجه احرار )
مکان( سمرقند / بخارا / تاشکند)
فنی( 27 صفحه )پی دی اف 5.6 مگابایت

13. فرمان حسن علی قراقویونلو
 

تاریخ( 27 شوال 873 قمری / 1469 میلادی)
خلاصه( فرمان حسن علی بن سلطان جهانشاه در وا گذاردن تولیت وقف مزار شیخ محمود کرجی به شیخ رضی الدین علی.)
زبان( فارسی)
خط(تعلیق)
نوع سند( فرمان)
مقوله سند( فرامین و رقمها)
محل نگهداری( کتابخانة مرکز دانشگاه تهران)
انتشار( مدرسی طباطبائی، حسین. »هفت فرمان دیگر از پادشاهان ترکمان.« بررسی های تاریخی، شماره 11، 2 )2535 شاهنشاهی(، ص 85-126.)
نمایه( وقف / متولی / قرا قویونلو/وقف امامزاده / تولیت وقف / قاضی وقف / اختلافات وقفی)
اشخاص( حسن علی بن سلطان جهانشاه قرا قویونلو/ شیخ محمود کرجی/ شیخ رضی الدین علی)
مکان( کرج/ مزار شیخ محمود کرجی)
فنی( 2 صفحه )پی دی اف 332.2 کیلوبایت

14. وقف‌نامة عبیدالله بن محمود (خواجه احرار)
 

تاریخ( 23 رجب 874 قمری / 1470 میلادی)
خلاصه( وقف‌نامة عبیدالله بن محمود (خواجه احرار) راجع به قریة دایج و ونگ با چند قطعه زمین و آسیاب و دو دکان و کارگاه در سمرقند. وقف به نفع مدرسه در محله درب سوزنگران.
زبان( فارسی)
خط( نستعلیق)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مؤسسة وستوکوودینیجا )تاشکند
نمایه( وقف / نقشبندیه / املاک / وقف قریه / وقف زمین / وقف آسیاب / وقف مغازه / تعمیر مدرسه)
اشخاص( عبیدالله بن محمود خواجه احرار )
مکان( سمرقند / درب سوزنگاران/ قریه دایج و ونگ)
فنی( 7 صفحه )پی دی اف 2.4 مگابایت

15. وقف‌نامة مسجد میدان )میر عماد( در کاشان 1)
 

تاریخ( 23 رجب 877 قمری / 1472 میلادی)
خلاصه( وقف از امیر عماد الدین محمود ابن معین الدین الشروانی بر مسجد میدان )مسجد میر عماد( در کاشان؛ از موقوفات این وقف حمام میر عماد، اَسهام قنات اسفیدآباد قریه فین و 18 در دکان؛ تولیت وقف با واقف و اولاد او است؛ مصارف وقف برای مسجد و دار الشفاء.
زبان( فارسی ـ عربی)
خط( تعلیق)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مجموعة خصوصی )تهران
انتشار( شهشهانی، حسین. »خلاصه‌ای از وقف نامة مسجد میر عماد و فرمان های سلاطین که در آن باقی مانده است«، فرهنگ ایران زمین، شماره 5 )1336(، ص 23-50 و 27-37)
نمایه( وقف / قرا قویونلو / مسجد / وقف حمام / وقف قنات / وقف مغازه / نولیت وقف / امور مسجد / امور دارالشفا
اشخاص( عماد الدین محمود ابن معین الدین الشروانی)
مکان( کاشان / مسجد میر عماد / فین )کاشان
یادداشت( سند حاضر بخشی از طوماری است که شامل چهار وقف‌نامه است.)
فنی( 11 صفحه )پی دی اف 1.6 مگابایت

16. وقف‌نامة مسجد میدان میر عماد( در کاشان 2)
 

تاریخ( 8 شعبان 877 قمری / 1473 میلادی)
خلاصه( وقف یک قصبه در مزرعه دولت آباد از امیر عماد الدین محمود بن معین الدین الشروانی بر مسجد میدان مسجد میر عماد( در کاشان).
زبان( فارسی ـ عربی)
خط( تعلیق)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مجموعة خصوصی )تهران
انتشار( شهشهانی، حسین. »خلاصه‌ای از وقف نامة مسجد میر عماد و فرمان های سلاطین که در آن باقی مانده است«، فرهنگ ایران زمین، شمارة 5 )1336(، ص23ـ50 و27ـ37)
نمایه( وقف / قرا قویونلو / امور مسجد / وقف زمین / وقف مزرعه )
اشخاص( عماد الدین محمود ابن معین الدین الشروانی )
مکان( کاشان / مسجد میر عماد / فین )کاشان
یادداشت( سند حاضر بخشی از طوماری است که شامل چهار وقف‌نامه است).
فنی( 2 صفحه )پی دی اف 275.8 کیلوبایت

17. وقف‌نامة مسجد میدان میر عماد( در کاشان 3)
 

تاریخ( 12 رمضان 877 قمری / 1473 میلادی)
خلاصه( وقف نصف مشاع یک عصارخانه در کاشان و آب و اراضی مزرعة دولت آباد از امیر عماد الدین محمود بن معین الدین الشروانی بر مسجد میدان (مسجد میر عماد) در کاشان و خانقاه متصل به مسجد.
زبان( فارسی ـ عربی)
خط( تعلیق)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مجموعة خصوصی )تهران
انتشار( شهشهانی، حسین. »خلاصه‌ای از وقف نامة مسجد میر عماد و فرمان های سلاطین که در آن باقی مانده است«، فرهنگ ایران زمین ، شماره 5 )1336(، ص 23-50 و 39-38)
نمایه( وقف / قرا قویونلو / امور مسجد / وقف خانه / وقف آب / وقف زمین / وقف خانقاه)
اشخاص( عماد الدین محمود ابن معین الدین الشروانی)
مکان( کاشان / مسجد میر عماد / فین )کاشان
یادداشت( سند حاضر بخشی از طوماری است که شامل چهار وقف‌نامه است).
فنی( 2 صفحه )پی دی اف 131.0 کیلوبایت

18. وقف‌نامة مسجد میدان (میر عماد)در کاشان 4
 

تاریخ( 15 ذیقعده 877 قمری /1473 میلادی)
خلاصه( وقف امیر عماد الدین محمود بن معین الدین الشروانی بر خانقاه مسجد میدان (مسجد میر عماد) در کاشان و عمارت وقت و ساعت که از طرف فخر الدین علی ابن خواجه شمس الدین محمد الکاشی ساخته شد. موقوفات این وقف شامل آب و اراضی مزارع نصرآباد و مهذب آباد، دکاکین میدان جدید و طاحونه‌ای نزدیک قریة فین است.
زبان( فارسی ـ عربی)
خط( تعلیق)
نوع سند( وقف‌نامه)
مقوله سند( قباله‌جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مجموعة خصوصی )تهران
انتشار( شهشهانی، حسین. »خلاصه‌ای از وقف‌نامة مسجد میر عماد و فرمان‌های سلاطین که در آن باقی مانده است«، فرهنگ ایران‌زمین، شماره 5 )1336(، ص 23-50و 39-44.
نمایه( وقف / قرا قویونلو / امور مسجد / امور خانقاه / وقف آب / وقف زمین / وقف مغازه / وقف طاخونه)
اشخاص( عماد الدین محمود بن معین الدین الشروانی)
مکان( کاشان / مسجد میر عماد / فین )کاشان
یادداشت( سند حاضر بخشی از طوماری است که شامل چهار وقف‌نامه است.)
فنی( 6 صفحه )پی دی اف 1.1 مگابایت

19. قرارداد عبیدلله بن محمود
 

تاریخ( 12 صفر 855 قمری / 1480 میلادی)
خلاصه( قرارداد میان عبیدالله بن محمود )خواجه احرار( و سلطان بخت بنت خواجه امیر احمد دربارة دو قطعه زمین در مزرعة کوکسرای ماترید ناحیة سمرقند. در آن، به وقف برای حافظان قرآن اشاره شده است.)
زبان( فارسی)
خط( نستعلیق)
نوع سند( قرارداد)
مقوله سند( قباله جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مرکز آرشیو تاریخی تاشکند )ازبکستان
نمایه( وقف / نقشبندیه / وقف زمین/ وقف برای حافظان قرآن / ترویج قرآن)
اشخاص( عبیدالله بن محمود خواجه احرار / سلطان بخت بنت خواجه امیر احمد)
مکان( سمرقند / مزرعة کوکسرای ماترید)
فنی( 4 صفحه )پی دی اف 544.1 کیلوبایت

20. قرارداد با شرکت عبیدالله بن محمود (خواجه احرار)
 

تاریخ( 1 جمادی الثانی 885 قمری / 1480 میلادی)
خلاصه( قرارداد میان عبیدالله بن محمود )خواجه احرار( و کیمیا خاتون بنت محمد درویش دربارة شش قطعه زمین در تومان نیمسغدة سمرقند. سند را نه شاهد امضا کرده‌اند. اشارة مختصری به وقف کردن این املاک شده است.)
زبان( فارسی)
خط( نستعلیق)
نوع سند( قرارداد)
مقوله سند( قباله‌جات و اسناد شرعی)
محل نگهداری( مرکز آرشیو تاریخی تاشکند )ازبکستان
نمایه( وقف / نقشبندیه / وقف املاک / وقف مغازه/ امور مسجد / امور خانقاه /تعمیر مدرسه / اشخاص( عبیدالله بن محمود خواجه احرار/ کیمیا خاتون بنت محمد درویش)
مکان( سمرقند )
فنی( 4 صفحه )پی دی اف 731.3 کیلوبایت

پی نوشت ها :
 

1)خان محمدی، علی اکبر، »سرنوشت اسناد و مدارک کاغذی در قرن بیست و یکم و هزارة سوم میلادی«، گنجینه اسناد، شماره 10، ص 95-96.

منابع و مآخذ 1- »آشنایی با اسناد ملی ایران«، گنجینة اسناد، سال 5، شمارة 17و18، بهار و تابستان 1374.
2- پایگاه بانک اطلاعات www.asnad.org
3- خان‌محمدی، علی اکبر، »سرنوشت اسناد و مدارک کاغذی در قرن بیست و یکم و هزارة سوم میلادی«، گنجینه اسناد، سال 10، شمارة 73، بهار و تابستان 1388.
4- ستوده، مولود، »آشنایی با بانک اسنادِ رقمی(دیجیتالی) Asnad.org«، گنجینة اسناد، سال 10، شمارة 75، پاییز 1388.
5-فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 71
ادامه دارد...
/ع