دیدگاه برخی خاورشناسان در مورد قرآن بسندگی و نفی احادیث

مقدمه

پیش از آغاز، یادآوری چند نکته در مورد مقاله فوق ضروری است. نکته اول: عنوان مقاله با آنچه در متن آن آمده سازگاری دقیقی ندارد و می توان گفت تا حدودی عنوان با معنوَن سازگار نیست؛ زیرا آنچه در عنوان آمده «دیدگاه برخی خاورشناسان» است در حالی که در متن مقاله تنها به دیدگاه یکی از آنها یعنی آوروئس اشاره شده است. اگر بودند یا هستند خاورشناسان دیگری که همانند آوروئس می اندیشند یا همانند وی اظهار عقیده می کنند، بهتر بود جهت اطلاع هرچه بیشتر خوانندگان محترم مجله، از آنها نیز سخنی به میان می آمد و اگر تنها اوست که چنین عقیده ای دارد، در این صورت، ذکر عنوان «برخی خاورشناسان» چندان موجه و مقبول به نظر نمی رسد.

نکته دوم: طرح شبهه آنگاه می تواند مفید باشد که پاسخی درخور و دلایلی شایسته و استدلالی همه جانبه ارایه شود. اما اگربه هر دلیلی، حتی به خاطر محدودیت ظرفیت مجله یا محدودیت حجم مقاله نمی توان جواب های قانع کننده ای ارایه نمود، شاید بهتر آن باشد که از طرح شبهه پرهیز کرد یا اینکه در طی دو یا سه شماره از مجله به پاسخ آن اقدام نمود؛ زیرا ممکن است برخی افراد کم اطلاع یا غیر متخصص دچار خطا و لغزش شده یا گرفتار شک و تردید بیش از پیش شوند.

نکته سوم: در پاسخ به یک خاورشناس غربی به همان اندازه که بهره گیری از تفاسیر معروفی همانند جامع البیان، مجمع البیان، المیزان، کشاف، مفاتیح الغیب و درخور تحسین و شایسته تقدیر است، بهره گیری از تفاسیر غیر معروفی نظیر برخی از مواردی که در متن مقاله آمده، نمی تواند دفاع پذیر یا درخور اعتنا باشد؛ زیرا خاورشناسی که به رغم آن همه منابع حدیثی دست اول، به این راحتی، به نفی احادیث می پردازد و به تعبیر نویسنده مقاله «بسیار استادانه و با طرحی زیبا» (متقی زاده و عالی قدر، «بررسی دیدگاه برخی خاورشناسان...»، قرآن پژوهی خاورشناسان، 8/ 31) به اثبات قرآن و نفی حدیث اقدام می کند، چنین فردی هرگز نمی پذیرد که برای رد سخنان و نفی دلایلش به بعضی تفسیر های غیر معروف و نا آشنا استناد گردد؛ بنابراین، بهتر است در چنین مواردی به همان تفاسیر دست اول و معروف بسنده نمود و از ارجاع به تفسیر هایی مفسرش چندان معروف و مشهور است و نه تفسیرش آنچنان مهم و تأثیرگذار بوده، صرف نظر کرد.

نکته چهارم: آنچه در مقاله مذکور آمده، می توان سرآغاز یک حرکت نوین و بلکه فتح بابی در زمینه قرآن بسندگی و نفی احادیث در عصر حاضر تلقی نمود و آن را فرصت مغتنمی به شمار آورد که می توان بر محور آن، دلایل دانشمندان مسلمان، به ویژه علمای شیعه را به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار داد. بی تردید، اگر موارد پانزده گانه مطرح شده در مقاله مذکور دسته بندی شده و طی دو یا سه مقاله به تفصیل به بحث پیرامون آن اقدام شود، به مراتب سزاوارتر و پسندیده تر از طرح فعلی آن است که می خواهیم همه این پانزده مورد را در یک مقاله پاسخ بگوییم که قطعاً در برخی موارد به توفیق نایل نمی شویم. حتی به عقیده نگارنده، شایسته است که دیدگاه آوروئس به همراه نقد و بررسی و تحقیق و تعلیق عالمانه و همه جانبه آن، به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد چندین نفر از دانشجویان رشته علوم قرآن و حدیث انتخاب شود؛ چرا که بررسی همه جانبه این بحث و نقد عالمانه، محققانه و موشکافانه آن به طور قطع، فراتر از حد یک مقاله مفصل و بالاتر از توان یک یا دو دانشجوی کارشناسی ارشد است، حتی اگر با اشراف و نظارت استاد راهنمایی فرهیخته و فاضل انجام پذیرفته باشد.

نکته پنجم: در مراجعه به تحقیقات خاورشناسان و به هنگام مواجهه و رویارویی با آثار علمی آنان، به ویژه در مسائل مهم اعتقادی و خصوصاً در دو زمینه قرآن و حدیث، همواره باید به دو جنبه مثبت و منفی پژوهش های آنان به عنوان یک اصل مهم و اساسی توجه داشت.

جنبه مثبت از آن نظر است که چون آنان به وحیانی بودن قرآن ایمان ندارند و آسمانی بودنش را نمی پذیرند و به سنت هم به طور کلی بی عقیده اند یا آن را حجت نمی دانند؛ از این رو، قرآن و سنت را بسان دو اثر علمی و صرفاً با نگاه کلاسیک و مدرسه ای می نگرند و هر آنچه دریافته اند (جدای از اینکه به اعتقاد ما درست باشد یا نباشد و با صرف نظر از اینکه بی غرض باشد یا غرض ورز) به راحتی مطرح می کنند؛ پژوهش های علمی و تحقیقات فنی آنان می تواند توجه و در خور اهتمام باشد؛ چرا که شبهه ها و اشکالاتی را که به قرآن و حدیث وارد می سازند، به طور غیرمستقیم خدمتی را به ثقلین انجام داده و باعث می شوند که مسلمانان به تلاش بیشتر و کوشش افزون تر وادار شده، به پاسخگویی به این شبهه ها بپردازند و بیشتر به قرآن و حدیث مراجعه نمایند و از این طریق، نورانیت قرآن و عظمت سنت بیش از پیش روشن تر شده و شفاف تر گردد.

جنبه منفی تحقیقات خاورپژوهان و بُعد دیگر پژوهش های آنان این است که غالباً از غرض ورزی نسبت به اسلام و مسلمانان خالی نیست و در بیشتر موارد، برای مشوه جلوه دادن اسلام و قرآن از هیچ تلاشی دریغ نمی ورزند. گذشته از اینکه در موارد بسیاری، این تحقیقات از عمق و غنای لازم یا آگاهی و اطلاع کافی هم برخوردار نیست و در واقع، باید در کنار غرض ورزی، ناآگاهی را هم اضافه کرد که در این صورت، روشن است که حاصل کار تا چه اندازه از واقعیت به دور خواهد بود؛ امری که در تحقیقات آوروئس به خوبی مشهود است. البته اگر خوشبینانه قضاوت نموده، پژوهش های آنان را عمیق و غنی بدانیم، باید بگوییم که این عمق و غنا هم بر پایه آراء و اندیشه های اهل سنت استوار است و به طور قطع از دیدگاه شیعه در زمینه های مورد پژوهش بی اطلاع اند که این امر وظیفه ما را در ترویج و تبلیغ معارف تشیع دوچندان می کند.

البته نباید از حق گذشت که در بین خاورشناسان، شخصیت های علمی قابل احترام کم نیستند که با انصاف علمی و داوری منصفانه به عرضه پژوهش های قرآنی همت گماشته اند، ولی حتی با این نگاه هم نباید فراموش کرد که آنان هرگز همانند دانشمندان مسلمان که در مسیر خدمت به قرآن و به منظور جلب رضایت خداوند و در جهت رسیدن به قرب الهی قدم بر می دارند، نیستند و هرگز همانند مسلمانان، پژوهش های قرآنی را به عنوان یک واجب شرعی و وظیفه دینی انجام نمی دهند، بلکه در خوشبینانه ترین حالت باید گفت، آنچه انجام می دهند صرفاً یک تلاش علمی است برای حل یک یا چند پرسش و در جهت کشف یک مجهول یا پاسخ به یک معما و یک پرسش. پر واضح است که میان این دو دیدگاه که بر مبنای دو نوع نگاه و دو گونه تفکر صورت می گیرد، چقدر تفاوت است. استاد دکتر حجتی در مقدمه «پژوهشی در تاریخ قرآن» ضمن اینکه اهتمام و توجه خاورشناسان به قرآن را در گستره تاریخی بالغ بر چندین قرن می دانند که دقیقاً از قرن دوازدهم میلادی آغاز گشته «و عده ای از آنها با پشتکار شگفت آوری به این کار اهتمام ورزیدند و تا هم اکنون نیز این تحقیق ادامه دارد» (حجتی، پژوهشی در تاریخ قرآن، 16) بر این نکته تأکید می ورزد که «عنایت خاورشناسان به علوم قرآن در قرن معاصر به مراحلی رسید که برای هر محقق اسلامی سخت شگفت انگیز و بهت آور است و به عنوان نمونه یادآور می شویم که در اوایل قرن بیستم میلادی انجمن علمی مونیخ کشور آلمان مصمم گردید تا آنجا که توانایی دارد، منابع ویژه قرآن و علوم قرآنی، اعم از تفسیر و جز آن را ـ که هر محققی را به قرآن، رموز و اسرار و مباحث مربوط به آن رهنمون است ـ فراهم آورد» (همان). ولی با این همه و ضمن ستودن و ارج نهادن به تلاش های علمی بسیاری از آنان که در واقع همان جنبه مثبت تحقیقات خاورشناسان است، هشدار می دهد که «متأسفانه در غالب آثار خاورشناسان لغزش های غیر قابل اغماضی به چشم می خورد که این لغزش ها بازده عدم توجه آنان به ضوابط تحقیق در مسائلی هست که بر حدیث و نقل متکی است» (همان، 20ـ19) ایشان نیز می نویسد: «غالباً جنبه های الهی کتاب مقدس و آسمانی اسلام برای آنها به هیچ وجه مطرح نیست و آن را به صورت یک کتاب عادی و در عین حال، نوشته ای حادثه آفرین در تاریخ بشریت تلقی نموده و به بحث و کاوش درباره آن می پردازند که تحقیقات آنها با روح قرآن به شدت بیگانگی دارد. آنها از جنبه متافیزیکی قرآن ـ که در ظل آن ـ رویدادهای تاریخی در زندگانی بشر پدید آمد، چشم پوشی نموده و روش مسلمانان را در نقد و تحلیل اخبار و احادیث و راویان آنان نادیده گرفته اند...» (همان، 18). با این مقدمه، به اصل بحث بازگشته، برخی اشکال های وارد به نظریه آوروئس را بررسی می کنیم.

اشکال اساسی و مبنایی نظریه آوروئس

اگر بپذیریم که استناد ایشان به آیات مورد استشهادشان کاملاً درست است و نتوان ـ آن گونه که وی مدعی است ـ با تکیه بر قرآن، وجود حدیث را به اثبات رساند، باز هم مدعای آوروئس قابل اثبات نیست و در معرض خدشه و ایراد است؛ زیرا آنان که وجود حدیث را ضرورتی انکار ناپذیر می دانند، صرفاً با تکیه بر آیات مورد استناد وی به اثبات حدیث نمی پردازد که اگر ثابت شد آن آیه ها هیچ ارتباطی با اصل موضوع ندارند، مدعای ایشان ثابت شده و وجود احادیث به طور کلی منتفی اعلام شود، بلکه مسلمانان بر مبنای یک ضرورت عقلی و تجربه تاریخی و بر پایه شواهد فراوان قرآنی و روایی (روایاتی صد در صد متقن و محکم) اعتقاد دارند که علاوه بر قرآن، منبع دیگری به نام حدیث وجود دارد که هرگز نمی توان آن را نادیده انگاشت و ادعای بسندگی قرآن به دلایل فراوانی از اساس پوچ و باطل است. ضمن اینکه وی در استناد به قرآن، صرفاً بر پایه برداشت شخصی خویش سخن گفته و حتی ادعای خویش را با دلایل کافی و شواهد متقن هم ارایه نکرده است. به نظر می رسد، آوروئس فرضیه ای را در ذهن خویش پرورانده و اعتقاد و باوری را یقینی فرض کرده، آنگاه سراغ قرآن رفته تا برای این فرضیه ذهنی، از آیات وحی شواهدی بیابد و در واقع، برداشت قلبی و قبلی خویش را به قرآن تحمیل نموده است؛ امری که مصداق واقعی تفسیر به رأی است و در لسان پیشوایان دین به شدت مورد مذمت و نکوهش قرار گرفته است. قرآن مجموعه ای واحد و یک واحد یکپارچه است. نمی توان با تکیه بر یک یا چند آیه یا حتی با تکیه بر بخشی از یک آیه به سمت جبر یا اختیار گرایش پیدا کرد یا عقیده ای مشابه آنچه آوروئس بیان کرده، ارایه و اظهار نمود. بی تردید، جبریه با تأکید بر آیاتی نظیر (تُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ) (آل عمران/26) به سمت جبر کشیده شدند و مفوّضه نیز با تکیه بر آیاتی نظیر (إِنَّا هَدَینَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکراً وَإِمَّا کفُوراً) (انسان/3) به سوی تفویض سوق پیدا کردند که ادعای هیچ یک از آنان مقبول و پذیرفتنی نیست؛ چراکه فقط بخشی از قرآن را هدف اعلای خویش قرار دادند. قرآن نه تنها (نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَکفُرُ بِبَعْضٍ) (نساء/ 150) را نمی پذیرد، بلکه آن را به شدت مردود می داند. چیزی که آوروئس و امثال او بدان توجه ندارند؛ بنابراین، باید گفت یک ایراد اساسی و یک اشکال مبنایی به نظریه آوروئس وارد است؛ یعنی بحث فقط بر سر ایرادهای شکلی و ظاهری صرف نیست که در مقاله مذکور در شماره 8 این مجله وزین سعی شده به پاسخ ایرادهای وی بپردازد، بلکه مطلب فراتر از این حرف هاست و نظر آوروئس از اساس باطل و از پایه ویران است؛ چرا که به سراغ بخشی از قرآن و آن هم آیاتی که به زعم وی مرادش را برآورده می کرده، رفته و از بخش های دیگر کلام الهی غفلت ورزیده است.

اینجاست که شکل پاسخگویی به آوروئس و امثال وی فرق می کند و در کنار پاسخ های حَلی باید جواب های نقضی هم به این قبیل خاورشناسان ارایه داد که اگر حقیقتاً قرآن را قبول دارند که بر مبنای آن، انکار حدیث را نتیجه گرفته و بدان سو گرایش پیدا کرده اند، قاعدتاً نباید در مقابل استدلال های طرف مقابل که آنها نیز علاوه بر قرآن، به دلایل دیگر هم استناد می کنند، مقاومت نموده یا به مقابله برخیزند؛ به عبارت دیگر، اگر مخالفان نظریه آوروئس، هم از قرآن و هم از غیر قرآن ثابت نمودند که سخن وی باطل است و نمی توان با تکیه بر بخشی از آیات ـ آن هم صرفاً بر پایه برداشت های شخصی خویش ـ به نفی حدیث اقدام نمود، نباید از پذیرش سرباز زند؛ زیرا فرض بر این است که لااقل قرآن را قبول دارد که بر مبنای آن، نفی احادیث را نتیجه می گیرد. این همان نکته کلیدی و رمز اساسی است که در مقدمه بحث در بیان جنبه های مثبت و منفی تحقیقات خاورشناسان بدان اشاره شد که به نظر می رسد بدون توجه به آن، در افراط و تفریط گرفتار می شویم. با توجه به این نکته مهم به اصل بحث بازگشته و برای پاسخ به ادعای آوروئس، دلایل خویش را حول چهار محور قرآنی، روایی، تاریخی و عقلی ارایه می کنیم.

الف) دلایل قرآنی

اولین و بلکه مهم ترین آیه و شفاف ترین کلام در این زمینه آیه 21 سوره احزاب است که می توان آن را «آیه اسوه» نامید که با صراحت سیره و سنت پیامبر اکرم را اسوه و الگوی امت معرفی نموده و آن را سرمشق امت و شیوه نامه زندگی مسلمانان قرار داده است: (لَقَدْ کانَ لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ) (احزاب/21). تردیدی نیست که پیامبر(ص) ـ نعوذاً بالله ـ خاصیت یک ضبط صوت را ندارد که صرفاً هرچه از جانب خداوند دریافت می کند، بدون کم و کاست به مردم عرضه نمایند. مشخص است که ایشان چنین نقش و چنین وظیفه ای داشته و هر آنچه خداوند به وی وحی نموده، بی هیچ کم و کاستی به مردم ابلاغ نموده است، ولی سخن این است که آن حضرت علاوه بر انجام صحیح و درست این مسؤلیت عظیم، هر آنچه دریافت می کند، علاوه بر ابلاغ لسانی و اظهار زبانی، در قالب سیرة عملی خویش وحی الهی را به کار می بندد. در واقع، آن حضرت تجسم عینی تعالیم وحی و آیینه تمام نمای آموزه های الهی و معارف دینی می باشد؛ یعنی همان تعبیر اسوه ای که قرآن از آن یاد نموده، بر ایشان صدق می کند و دقیقاً به همین دلیل است که مسلمانان باید آن حضرت را مقتدای خویش بدانند و اسوه و الگوی زندگی خود قرار دهند؛ امری که تقریباً همه مفسران شیعه و سنی بر آن اتفاق نظر دارند؛ چنان که علامه طباطبایی در تفسیر این آیه پس از بیان توضیحاتی با صراحت می نویسد: «معنای آیه این است که به او تأسی کنید هم در گفتارش و هم در رفتارش» (طباطبایی، المیزان، 16/452).

در این صورت باید از خاورپژوهانی همانند آوروئس پرسید که مراد از اسوه بودن پیامبر چیست؟ چرا خداوند اصرار دارد که با چنین صراحت و چنین قاطعیت، آن حضرت را اسوه امت و الگوی جامعه معرفی کند؟ اساساً اسوه بودن چه معنا، مفهومی و کاربردی می تواند داشته باشد جز اینکه آدمی در همه جوانب زندگی، به ویژه در گفتار و کردار خویش، الگو و سرمشق دیگران باشد؟ این آیه نه تنها وجود احادیث و سنت پیامبر را اثبات می کند، بلکه از آن فراتر رفته، به «حجیت سنّت» نیز می پردازد و با صراحت بیان می دارد که سنت صحیح پیامبر، اعم از قول، فعل و تقریر ایشان صد در صد حجت و برای مسلمانان، همانند قرآن اعتمادآور و استنادپذیر است. بلی، اگر حدیثی جعلی و ساختگی بود یا سیره ای ناصواب و غیر صحیح به ایشان منتسب گردید، هیچ یک از فرقه های مسلمان این امر را نمی پذیرد و همگان بر بطلان چنین احادیثی اجماع دارند. البته باید توجه داشت که حدیث جعلی و مردود و باطل بودن آن یک بحث است و نفی احادیث به طور کلی و بسنده نمودن به قرآن به عنوان تنها منبع شرعی، بحث دیگری که ظاهراً این قبیل خاورپژوهان این دو را از هم جدا نساخته و بی توجه به ماهیت قرآن و حدیث، این دو را با هم خلط کرده اند. به هر صورت، آنچه از آیه مذکور و آیات دیگر می توان استفاده نمود همان است که بیان شد. زیرا آنچه در زبان عرف و سیره عقلا از «اسوه» بودن فهمیده می شود، این است که رفتار و گفتار فردی برای دیگر افراد الگو و سرمشق باشد. از سوی دیگر، تردیدی نیست که لغات قرآن و زبان قرآن غیر از زبان عرف و سیره عقلا نیست؛ زیرا اساساً شارع، خود، در رأس عقلای عالم قرار دارد. عقلای عالم از قدیم و جدید متفق القول اند که مراد از اسوه بودن، الگو بودن شخص در گفتار و کردار است؛ بنابراین، چگونه می توان بی توجه به معنا و مفهوم این قبیل آیات، همه چیز ـ جز قرآن را ـ با این صراحت و به طور مطلق نفی نمود به گونه ای که حتی پاره ای احادیث متواتر و قطعی، نظیر حدیث غدیر، حدیث منزلت، حدیث ثقلین و احادیث فراوان مشابه آنها را به کلی نفی کرد؟! در کدام تفسیر و با استناد به سخن کدام مفسر چنین استنباطی به دست آمده است؟ حتی یک مفسر از صدر اسلام تاکنون ـ به رغم اختلاف بسیاری که در اعتقادات مذهبی و روش های تفسیری با یکدیگر دارند ـ چنین نتیجه ای نگرفته و چنین سخنی نگفته است که آوروئس و امثال وی به زبان آورده اند. آیا این اجماع و اتفاق نظری که در بین مفسران صدر اسلام تاکنون وجود دارد، خود، دلیل محکم و شاهد متقنی بر رد و نفی سخنان این گونه خاورپژوهان نیست؟ دومین آیه ای که می توان در این زمینه بدان استناد نمود، آیه سوم و چهارم سوره نجم است که می فرماید: (وَمَا ینطِقُ عَنِ الْهَوَی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْی یوحَی). اگرچه تقریباً همه مفسران فریقین مراد از آیه را قرآن دانسته، بر این عقیده اند که منظور از «ما ینطق»، نطق به قرآن است (حقی بروسی، روح البیان، 9/213ـ212؛ شوکانی، فتح القدیر،2/897؛ طباطبایی، المیزان، 19/50)، همان گونه که در جای خود ثابت شده است در امثال این گونه آیات باید گفت: «الاعتبار بعموم اللفظ لابخصوص السبب» (فتح القدیر، 2/990). به همین دلیل، شوکانی در تفسیر (وَمَا ینطِقُ عَنِ الْهَوَی) می نویسد: «ای ما یصدر نطقه عن الهوی لابالقرآن ولابغیره». (همان، 2/897). علامه طباطبایی نیز آیه را عام دانسته، با صراحت آن را شامل آیات قرآن و سخنان حضرت و احادیث ایشان می داند (طباطبایی، المیزان، 19/50)؛ یعنی هم به اعتقاد اهل سنت چنان که از شوکانی و حقی بروسی نقل شد و هم به عقیده شیعه همان گونه که از علامه طباطبایی بیان گردید، پیامبر علاوه بر وحی قرآن، در موارد دیگری هم که به شرح و تفسیر آیات پرداخته و تکالیف و وظایف مسلمانان را بیان فرموده نیز از روی هوی و هوس سخن نگفته، بلکه تماماً بر مبنای وحی الهی است. نهایت چیزی که می توان گفت، این است که همان گونه که متکلمان مسلمان گفته اند، وحی دو گونه است: یکی وحی متلوّ یا وحی مقروء که همان آیات قرآن است که به وسیله جبرئیل بر قلب پاک پیامبر نازل شده است و تماماً در میان دو جلد یعنی «مابین الدفتین» یا «مابین اللوحین» گردآوری شده است (ر.ک: خویی، البیان؛ معرفت، التمهید؛ طباطبایی، المیزان)]1[. و دیگری وحی غیر متلوّ یا وحی غیر مقروء است که سخنان پیامبر در تبیین و تفسیر وحی متلوّ را شامل می شود و آن را سنت حضرت یا احادیث ایشان نام نهاده اند که بخش زیادی از آنها در کتاب های حدیثی شیعه و سنی گردآوری شده است (عاشوری، درآمدی بر حدیث پژوهی، 27). سومین آیه ای که برای اثبات اصالت حدیث و حتی حجیت آن می توان مورد استناد قرار داد، آیه 44 سوره نحل است: (وَأَنزَلْنَا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیهِمْ). بر اساس این آیه، پیامبر نه تنها وظیفه ابلاغ وحی و تبلیغ آیات قرآن را بر عهده دارد و باید آن را به بهترین شکل ممکن به انجام رساند، بلکه وظیفه ای فراتر از این یعنی وظیفه تفسیر و تبیین آیات را نیز بر عهده دارد که هرگز نباید از آن غفلت ورزد. اکنون جای این پرسش است که اگر جز قرآن، هیچ امر دیگری نداریم و هیچ چیزی جز قرآن حجت نیست، تعبیر «لتبین لهم ما نزل الیهم» در ذیل آیه بیانگر چیست؟ اگر منظور از تبیین، بیان قرآن و ابلاغ آن باشد، نه تنها با سیاق آیه و لحن بیان آن سازگار نیست، بلکه تحصیل حاصل و تطویل بلاطائل است؛ زیرا خداوند این امر را در آغاز آیه و با تعبیر «وانزلنا الیک الذکر» بیان فرمود و چنان که در آیه نهم سوره حجر و آیات دیگر اشاره دارد، مراد از ذکر، همان قرآن است؛ بنابراین، هرگز نمی توان «لتبین» را قرآن دانست، بلکه بی تردید مراد از آن، تفسیر قرآن و شرح و توضیح آیات است در مواردی که اصحاب به این شرح و تفسیر نیازمند بودند. چنان که به نظر علامه طباطبایی مراد از «نزل الیهم» بیان معانی احکام و شرایع است و همین آیه دلیل حجیت کلام رسول الله است (فراست خواه، کیهان اندیشه، 40/20). حال سخن بر سر این است که اگر جز قرآن هیچ چیز دیگری نباشد، در این صورت، تبیین پیامبر و تفسیر آن حضرت چه معنایی دارد؟ اینجاست که مفسران فریقین، به رغم اختلاف دیدگاهی که در تعداد آیات تفسیر شده از سوی پیامبر دارند، متفق القول برآن اند که به طور قطع، بخشی از آیات به وسیله آن حضرت تفسیر شده است. لذا در کتاب های تفسیری شیعه و سنی اگر نگوییم به صدها حدیث از پیامبر در تفسیر آیات برمی خوریم، قدر متیقن دست کم ده ها حدیث قطعی و مسلّم از ایشان در تفسیر پاره ای از آیات وجود دارد که اگر جز قرآن هیچ چیز دیگری را قبول نداشته باشیم، نه تنها با اجماع مسلمانان و اتفاق نظر آنان در این زمینه مخالفت ورزیده ایم، بلکه به گواهی تاریخ نیز بی اعتنایی نموده؛ در نتیجه، خود را رسوا کرده ایم. چگونه می توان از قرآن سخن گفت، ولی ده ها و بلکه صدها حدیث پیامبر در تفسیر آیات را نادیده گرفت؟ حتی اگر گواهی تاریخ را نپذیریم، مگر می توان به شهادت عقل و منطق بی اعتنا بود و با بی پروایی بیان داشت که پیامبر در طول بیست و سه سال دوران پر فراز و نشیب نبوت خویش، جز قرآن سخن دیگری بر زبان نرانده است؟ آیا خطبه های حضرت در نماز های جمعه یا سخنرانی های ایشان پیش از فرا رسیدن ماه مبارک رمضان و مواعظ اخلاقی و پند و اندرزهایی که به مناسبت های مختلف و گاه به درخواست اصحاب یا دیگر مخاطبان بیان می داشتند و در کتاب های مختلف و متعدد تاریخی و حدیثی شیعه و سنی به یادگار مانده، انکار شدنی است؟ آیا می توان پذیرفت که پیامبر مبلغ دین و مروج شریعت باشد، ولی در عین حال جز قرآن و کلام وحی، سخن دیگری نگفته باشد؟ جالب است که بخشی از احادیث پیامبر ـ هرچند محدود ـ در نهج البلاغه و از سوی علی(ع) نقل شده است که هیچ کس نمی تواند در اصالت و صحت آن تردید روا دارد. اگر سخن این است که در بین احادیث، پاره ای احادیث ضعیف و برخی روایات جعلی راه یافته، سخنی است به غایت درست و منطقی که نه تنها خاورپژوهان، بلکه خود مسلمانان نیز قرن هاست که آن را گوشزد کرده و دلایل و انگیزه های متعدد آن را مورد بحث قرار داده و راهکارهای مناسب را بیان داشته اند و اساساً هیچ نیازی به دلسوزی و تذکر مستشرقان در این زمینه نبوده و نیست. اینکه کسی با تکلّف بسیار و تصنع بیش از حد، تلاش کند که اصل حدیث و اصالت چنین منبعی را زیر سؤال برده، مورد تردید قرار دهد، باید گفت جز بی اطلاعی و ناشی گری هیچ توجیه دیگری برای کار وی نمی توان یافت. (نگارنده در اثر حدیثی خود با عنوان « درآمدی بر حدیث پژوهی» در فصل نهم به تفصیل به پاره ای از ایرادهای خاورپژوهان بر حدیث پاسخ داده است که نیازی به تطویل بحث در این نوشتار نیست).

چهارمین آیه ای که در اثبات اصالت حدیث و بلکه حجیت آن می توان بدان استناد نمود، آیه هفتم سوره حشر است: (وَمَا آتَاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکمْ عَنْهُ فَانتَهُوا). اگر چه برخی مفسران، مراد از این آیه را تقسیم غنایم می دانند و پیامبر(ص) هرچه انجام داد، اصحاب باید آن را بپذیرند (شوکانی، فتح القدیر، 2/990)، بسیاری دیگر از مفسران، مضمون آیه را عام و شامل همه اوامر و نواهی آن حضرت به شمار می آورند (طباطبایی، المیزان، 19/419؛ حقی بروسی، روح البیان، 9/430). شوکانی نیز به رغم تذکر این مطلب، در ادامه بر این عقیده است که «والحق انّ هذه الآیة عامة فی کل شیء یأتی به رسول الله من امر او نهی او قول او فعل، وان کان السبب خاصاً فالاعتبار بعموم اللفظ لابخصوص السبب». (فتح القدیر، 2/990). اساساً غیر از این نیز قابل تصور نیست و به امثال آوروئس باید گفت که اگر واقعاً قرآن را قبول دارد یا حداقل با استناد به قرآن می خواهد نفی حدیث را نتیجه بگیرد، کاری عبث و زحمتی بیهوده می کشد؛ چرا که مسلمانان در موارد متعددی در این باره متفق القول هستند که چون قرآن به یک زمان خاص اختصاص ندارد، حتی اگر آیه ای در زمینه ای ویژه و خاص نازل شده باشد، یک اصل پذیرفته شده در بین مسلمانان رایج است که شأن نزول، مخصِص آیه نیست و آیه را در مورد خاص خود منحصر و محدود نمی سازد، بلکه عموم الفاظ قرآن و نه خصوص سبب، معتبر و مورد پذیرش است. در خصوص این آیه نیز مطلب دقیقاً همین است و بر همین مبناست که بسیاری از مفسران بزرگ شیعه و سنی ـ چنانکه اشاره شد ـ مضمون آیه را عام و شامل همه اوامر و نواهی حضرت می دانند، همان گونه که خود پیامبر(ص) در تفسیر این آیه با صراحت فرمود: «أمرتم ان تأخذوا بقولی وتتبعوا سنتی» (حقی بروسی، روح البیان، 9/430). این حدیث خود مصداق بارز نفی نظریه آوروئس است که سعی در انکار اصالت حدیث دارد.

در ادامه سه آیه دیگر و تفاسیری که این آیات را بر حجیت حدیث و اصالت سنت تفسیر نموده اند، می پردازیم. این آیات عبارت است از:

الف) آل عمران/ 31: (قُلْ إِن کنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکمُ اللّهُ)؛

ب) نساء/ 80: (مَن یطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ)؛

ج) نساء/ 59: (أَطِیعُوا اللّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ).

چنانچه اشاره شد، از مضمون این آیات و آیات مشابه دیگر، تقریباً همه مفسران شیعه و سنی چنین نتیجه گرفته اند که سنت و حدیث پیامبر و سیره آن حضرت در کنار کتاب خداوند دومین منبع قانون گذاری در اسلام است و مسلمانان باید از آن تبعیت نمایند (برای پیگیری بیشتر این بحث و آشنایی بیشتر با دیدگاه های مفسران فریقین، ر.ک: میبدی، کشف الاسرار، 10/39؛ طباطبایی، المیزان، 1/326 و 38/63؛ طبرسی، مجمع البیان، 9/329؛ و 5/158/157؛ حوی، الاساس فی التفسیر، 10/583؛ ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، 8/211؛ آلوسی، روح المعانی، 28/50؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، 1/37؛ طوسی، التبیان، 3/236؛ شوکانی، فتح القدیر، 1/473؛ طبری، جامع البیان، 24/232).

ب) دلیل تاریخی

واقعیت های تاریخی گزاره های جزیی است که از بود و نبود حرف می زنند و امر و نهی بردار نیستند. آنچه درباره حدیث اتفاق افتاده نیز چنین است و حدیث به عنوان یک واقعیت تاریخی همانند قرآن، سرگذشتی دارد تا امروز که به دست ما رسیده تاریخی را پشت سر نهاده است. ده ها موضوع در حوزه حدیث پژوهی نظیر اختلاف نظر در زمینه نگارش حدیث، بحث های مفصل پیرامون گردآوری و تدوین حدیث، پدیدآمدن علومی نظیر درایة الحدیث، علم رجال و دیگر علوم مختلف حدیثی، و نیز جواز نگارش حدیث یا ممنوعیت نگارش ممنوعیت نگارش آن در دوران خلفا، منع و نهی اکید خلفا از نگارش و حتی نقل حدیث، و نگارش ده ها کتاب مهم حدیثی و دست اول همزمان با آغاز قرن دوم هجری، تماماً در زمره واقعیت های قطعی تاریخی هستند که وجود عنصر مهمی به نام حدیث در اسلام را موجه می سازند. شاید این مثال ساده بیشتر باعث توضیح مطلب شود. همه می دانیم که وجود اسکناس اصلی و حقیقی باعث جعل اسکناس تقلبی می شود. اینکه صدها و بلکه هزارها حدیث ضعیف و جعلی پدید می آید، دقیقاً نشان دهنده وجود احادیث صحیح و قطعی است. اگر حدیث واقعیت نداشته و اصیل نبود، هرگز دلیلی بر جعل پاره ای احادیث ضعیف متصور نیست. اینکه پیامبر(ص) در روایت صحیح و متواتر تکذیب، همگان را از جعل حدیث بر حذر می دارد و درباره این آفت ویرانگر هشدار داده، آن را پیشگویی می کند، حکایت از این واقعیت پذیرفته شده در بین مسلمانان دارد (عاشوری، در آمدی بر حدیث پژوهی، 188ـ193). چگونه می توان بی توجه به این واقعیت های تاریخی، اصالت حدیث و حجیت آن را زیر سؤال برد؟! مگر تاریخ از ما دستور می گیرد که اگر بخواهیم، باشد واگر نخواهیم، نباشد؟! برای روشن تر شدن بحث، مختصری درباره حدیث تکذیب سخن می گوییم.

امام علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید: «ولقد کذب علی رسول الله(ص) علی عهده حتی قام خطیباً فقال من کذب علی متعمداً فلیتبوأ مقعده من النار» (نهج البلاغه، خطبه 201؛ نیز، ر.ک: فیض کاشانی، وافی، 1/63؛ مجلسی، بحارالانوار، 2/225؛ شیخ بهایی، اربعین، 335؛ ابن کثیر، البدایه والنهایه، 8/115؛ طریحی، جامع المقال، 29؛ عسگری، مقدمة مرآة العقول، 1/215ـ210؛ احمد امین، پرتو اسلام، 1/254؛ قاسمی، قواعد التحدیث، 168ـ 169؛ امین، اعیان الشیعه، 1/114؛ قربانی، علم حدیث، 65؛ شیخ بهایی، وصول الاخیار، 166ـ 168؛ میر خانی، سیر حدیث در اسلام، 28؛ حسنی، اخبار و آثار ساختگی، ص 119). این حدیث از معدود روایات متواتری است که هم از طریق شیعه نقل شده و هم در جوامع حدیثی اهل سنت آمده است. ابوبکر صیرفی در شرح « الرساله» شافعی نقل می کند که این حدیث را بیش از شصت نفر از صحابه نقل کرده اند( قاسمی، قواعد التحدیث، 180). ابن جوزی در مقدمه «الموضوعات» بیش از 90 طریق برای آن ذکر نموده است، این در حالی است که دیگران حتی بیش از این تعداد هم نقل کرده اند (قاسمی، قواعد التحدیث، 180). ابن صلاح در مقدمه کتاب حدیثی خود می گوید: حدیثی که به این مرتبه از تواتر رسیده باشد، در بین احادیث سراغ نداریم (شانه چی، علم الحدیث ودرایة الحدیث، 94) و علامه قاسمی با صراحت می نویسد: «اعلم ان حدیث «من کذب علی...» فی غایة الصحة ونهایة القوة حتی اطلق علیه جماعة انه متواتر» (قواعدالحدیث، 197). وی همچنین معتقد است که این حدیث از معدود روایات متواتری است که در میان راویانش «عشره مبشره» قرار دارند که پیامبر(ص) به آنها مژده بهشت داده است و در میان احادیث، روایتی که تمامی «عشره مبشره» آن را نقل کرده باشند، جز همین روایت، نداریم (همان، 180). وی همچنین می نویسد: ابن جوزی در مقدمه «الموضوعات» خود بیش از نود طریق برای آن ذکر نموده و گفته که از یک صد و بیست صحابی نقل شده است (همان). آیا حقیقتاً ذکر همین یک مورد، در اثبات بی اعتباری سخن آوروئس کافی نیست؟! آیا این نمونه به خوبی نمی رساند که مستشرقانی نظیر وی تا چه اندازه از مبانی فکری مسلمانان دور هستند؟ از آنجا که مبنای نوشتار حاضر بر اختصار است، به منظور پرهیز از تطویل بحث و برای تتمیم و تکمیل آن خوانندگان عزیز را به اثر ارزشمند استاد سید محمد رضا جلالی با عنوان «تدوین السنة الشریفة» ارجاع می دهیم که حقیقتاً بحث کامل و مستوفایی در این زمینه مطرح نموده است. اگر آوروئس اطلاعی از این مباحث و چنین کتاب هایی داشت و اگر برخی از آثار حدیث پژوه بزرگ معاصر مرحوم علامه سید مرتضی عسگری را مطالعه کرده بود، قطعاً این گونه ناآگاهانه به اظهارنظر در زمینه حدیث نمی پرداخت.

ج) دلیل عقلی

در منطق و فلسفه این قاعده معروف است که بهترین دلیل بر اثبات امری، وجود آن است و به تعبیر مولانا: آفتاب آمد دلیل آفتاب. اینکه در طول تاریخ اسلام هزاران جلد کتاب کوچک و بزرگ در زمینه حدیث و علوم مختلف وابسته به آن به نگارش درمی آید و صدها هزار صفحه مطلب درباره حدیث ـ اعم از اینکه در اثبات یا نفی آن باشد (که عمدتاً در اثبات آن است) ـ به نگارش در می آید و هزاران نفر از علمای مسلمان، عمر خویش را در راه احیای حدیث صرف می کنند و ده ها نکته دیگر مشابه آن، همه و همه، بیانگر جایگاه والای حدیث نزد مسلمانان است. اصولاً هرگز قابل تصور نیست و عقلاً غیر ممکن است که پیامبر به عنوان الگوه و اسوه امت معرفی بشود و 23 سال در بین مردم زندگی کند و وظیفه شرح و توضیح مبانی دین را برعهده داشته باشد، ولی با این همه، چیزی غیر از قرآن نداشته باشد. امری که هیچ یک از فرقه های مسلمان بدان اعتقادی ندارد. اگر تنها به یک مورد در تاریخ حدیث به طور جدی و عمیق و با عقلی خالی از غرض و هوی نظر افکنیم، محال است این چنین برداشت ناصوابی را درباره حدیث داشته باشیم.

نکات پایانی

1ـ از آنچه در متن نوشتار آمد، به نظر می رسد بیشترین توجه آوروئس در پذیرفتن احادیث و تلاش بسیار اما ناموفق و بلکه ناموجه وی در نفی احادیث، وجود پاره ای احادیث ضعیف و روایات جعلی است که وی را بر آن داشته تا اصل حدیث را انکار کند. درحالی که به جز حشویه از اهل سنت و اخباری ها از شیعه، هیچ کس وجود احادیث ضعیف را انکار نکرده و اساساً دانش های بسیار مهمی همچون علم رجال و علم درایه برای همین منظور (یعنی شناخت حدیث صحیح از ضعیف و تشخیص روایات جعلی از غیر آن) در دنیای اسلام پدید آمده است و گسترش روزافزون دانش حدیث پژوهی در ابعاد مختلف و در قلمروهای متعدد نیز برای رسیدن به چنین هدفی طرح ریزی شده است. ولی چنان که پیش از این هم اشاره شد، شک نیست که اصالت حدیث یک امر است و وجود احادیث ضعیف امری دیگر. در هیچ جامعه ای به صرف وجود اسکناس تقلبی، اصل اسکناس را زیر سؤال نبرده و اصل پول را نفی نمی کنند. مسلمانان خود به خوبی به آفت جعل حدیث آگاهی کامل داشته و نسبت به روایات جعلی و راویان ضعیف حساسیت ویژه ای داشته اند و کتاب های مفصلی در این زمینه نگاشته اند؛ مانند «الموضوعات» و «آفة اصحاب الحدیث» از ابن جوزی و «الضعفاء» از ابن غضائری. همچنین آثار ارزشمند حدیث پژوه بزرگ معاصر مرحوم علامه عسکری نظیر «یکصد و پنجاه صحابی ساختگی»، «نقش عائشه در تاریخ اسلام»، «معالم المدرستین»، «عبدالله بن سباء» در همین راستا تألیف شده است. بگذریم از صدها و بلکه هزاران جلد کتاب های رجالی که از آغاز تاکنون در دنیای اسلام برای شناخت هرچه بیشتر راویان حدیث پدید آمده است؛ مانند اثر ارزشمند و سترگ عصر حاضر از آیت الله خویی با عنوان «معجم رجال الحدیث» در 30 مجلد و کتاب «قاموس الرجال» از مرحوم شیخ محمد تقی شوشتری که بالغ برده مجلد است. تنها نتیجه ای که می توان از سخن آوروئس به دست آورد، این است که وی حقیقتاً ناآگاهانه نظر داده و بدون اطلاع از این همه آثار حدیثی و رجالی که خود به تنهایی یک کتابخانه عظیم را تشکیل می دهد، به اظهار نظر پرداخته است.

از سوی دیگر، همان گونه که در مباحث «حدیث پژوهی» به کرات ذکر شده، مسأله دیگر، موضوع «وجوه ارتباط کتاب و سنت» است که مسلمانان به رغم اختلاف دیدگاه هایی که دارند، بر این نکته اتفاق نظر دارند که جایگاه سنت همانا شرح و تفصیل مجملات قرآن و تقیید مطلقات آن و تخصیص عمومات کتاب، و در پاره ای موارد، شرح مشکلات آیات و تبیین پاره ای از الفاظ و واژگان دشوار قرآن است. این حقیقتی است که همه فرقه های مختلف اسلامی بر آن اتفاق نظر و بلکه اجماع تام دارند؛ اجماع و بلکه اصرار بر این نکته که «ان السنه تفسیر القرآن وتبیینه» (ابن تیمیه، علم الحدیث، 14؛ ابوریه، اضواء علی السنه المحمدیه، 14). حال، چگونه می توان بی توجه به این اجماع کلی و اتفاق نظر عمومی، و صرفاً با توسل به پاره ای برداشت های ناصواب از آیات، به طور کلی به نفی حدیث اقدام کرد؟! این اتفاق نظر تا آنجاست که برخی با مسامحه گفته اند: «ان الکتاب احوج إلی السنة من السنة الی الکتاب» (ذهبی، التفسیر والمفسرون، 1/55؛ نیز، ر.ک: قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، 1/39؛ ابن حجر، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، 1/6؛ خطیب بغدادی، الکفایه فی علم الروایه، ص30؛ کمالی دزفولی، شناخت قرآن، ص320). بی تردید، آنها نمی خواستند سنت را در رتبه اول و کتاب را در مرتبه دوم قرار دهند، بلکه به منظور تشریح و تبیین جایگاه حدیث و بیان میزان اهمیت آن، چنین سخنی بر قلم جاری ساخته اند والا همگان می دانند که قرآن در همه موارد اصل و سنت، فرع و تابع آن است.

2ـ دومین خطایی که آوروئس مرتکب شده، این است که واژه «حدیث» در قرآن را به معنای اصطلاحی آن حمل کرده و در نتیجه به این جمع بندی رسیده که «قرآن به طور مستقیم حدیث را باطل اعلام کرده است» (متقی زاده و عالی قدر، «بررسی دیدگاه برخی خاورشناسان...»، قرآن پژوهی خاورشناسان، 8/ 29). در حالی که این سخن برداشتی سطحی از قرآن و واژه حدیث است که هرگز با مقصود و مراد وی سازگاری ندارد. یک مراجعه ساده به کتاب های لغت به ویژه کتاب هایی که واژه های قرآنی را شرح و توضیح داده اند، نظیر مفردات راغب، نادرستی سخن وی را آشکار می سازد. اصولاً وقتی قرآن می فرماید: (اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدیث ) (زمر/23)، بسیار ساده لوحانه است که واژه حدیث در این آیه را که به معنای سخن و کلام است و با قرینه های متعدد روشن می شود که مقصود از آن در اینجا قرآن است، به معنای اصطلاحی این واژه حمل شود و چنین نتیجه گرفت که «بهترین حدیث قرآن است» (همان، 29) و از این آیه این گونه برداشت نمود که پس حدیث از اصل و اساس باطل است. البته که قرآن بهترین حدیث است، ولی حدیث در این آیه با حدیث اصطلاحی و رایج میان مسلمانان بسیار تفاوت دارد و هرگز با آن قابل قیاس نیست. این مهم با مراجعه به کتاب های لغت یا کتاب های تفسیر قابل فهم است.

3ـ اینکه با صراحت گفته شود: «در زمان پیامبر هیچ کس سخنان او را ننوشت. نخستین احادیث (توسط بخاری: 256ـ 194ق) دویست سال پس از پیامبر نوشته شد» (همان، ص43) و بعد بلافاصله در ادامه چنین گفته شود که «پس می توان چنین نتیجه گرفت که احادیث، سخنان مردان و زنانی است که هرگز پیامبر را ندیده اند و نه تنها آنان، بلکه پدران و پدر بزرگان آنان نیز پیامبر را ندیده اند؛ از این رو، اگر کسی از احادیث پیروی کند، در واقع، از این مردان و زنان پیروی می کند نه از پیامبر» (همان)، سخنی به غایت بی اعتبار و بلکه بسیار سخیف و جاهلانه است که ناشی از بی خبری گوینده و ناآگاهی وی از آن همه تلاش و کوشش مسلمانان در تاریخ حدیث و مباحثی نظیر سیر تدوین حدیث نزد شیعه و اهل سنت است. بی تردید، صدها کتاب حدیث پژوهی از قرن دوم و سوم هجری به این طرف در زمینه «سیر تدوین حدیث» و مباحث مختلف مربوط به حدیث پژوهی به نگارش در آمده است که اگر آوروئس کوچک ترین اطلاعی حتی از برخی از آنها داشت، به هیچ وجه نباید چنین سخن سطحی و ساده ای را بر قلم جاری می ساخت. بگذریم از اینکه با دلایل بسیار و شواهد فراوان و در عین حال محکم و متقن، در برخی از همین کتاب ها به اثبات رسیده است که نه تنها پس از یک صد سال بعد از رحلت پیامبر اقدام به تدوین حدیث نشد، بلکه در زمان حیات پیامبر و حتی با اشاره شخص آن حضرت و با دستور ایشان، برخی روایات پیامبر نوشته می شد که قطعاً مراجعه به اثر محققانه «تدوین السنة الشریفة» استاد جلالی و آثار علامه سید مرتضی عسگری برای اثبات این ادعا کافی است.

در بی خبری و بی اطلاعی آوروئس همین بس که بخاری را اول مؤلف علم حدیث می داند، در حالی که پیش از وی مالک بن انس، پیشوای مذهب مالکی ها متوفی سال 194 هجری با نگارش «الموطأ» اولین مؤلف حدیث در نزد اهل سنت به شمار می آید (ر.ک: به مقدمه استاد فؤاد عبدالباقی در آغاز «الموطا». نیز، ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، 198؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، 1/439؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، 1908). بگذریم از اینکه حتی اگر بپذیریم حدیث پس از پیامبر و از دوران بخاری نوشته شد، باز هم نمی توان نتیجه ای را که آوروئس گرفت، تأیید کرد و این همه احادیث موجود در جوامع حدیثی شیعه و سنی را نادیده گرفته و صرفاً سخنان راویان دانست.

4ـ روشن نیست چرا مسلمان باید در مقابل قرآن و کلام الهی، حدیث را پدید آورند؟ آیا حقیقتاً می توان از برخی اختلاف احادیث چنین استنباط نمود که «احادیث، عامل دوری از قرآن است و متأسفانه مسلمانان در مقابل قرآن، حدیث و سنت را پدید آورده اند؟!» (متقی زاده و عالی قدر، «بررسی دیدگاه برخی خاورشناسان...»، قرآن پژوهی خاورشناسان، 8/ 58). چرا مسلمانان باید چنین اقدامی به عمل آورند و اساساً این چه برداشت ناصواب و چه توجیه نامعقولی است که آوروئس می گوید؟ اگر گفته شود دشمنان اسلام در مقابل قرآن، سنت را پدید آوردند تا به اسلام و قرآن ضربه وارد کنند، قطعاً سخنی معقول تر خواهد بود تا اینکه بگوییم مسلمانان چنین اقدامی به عمل آوردند و در نتیجه از قرآن دور شده و به حدیث مشغول گشتند؟ باید گفت نه شیعه در چنین اقدامی ذی نفع بوده و نه اهل سنت و اساساً هیچ لزومی برای انجام چنین کاری در میان نبوده است. قداست حدیث، ذاتی است و به این دلیل که کلام پیامبر است و در ادامه کلام وحی و سخن خداوند قرار دارد، موجب احترام است. آری، مسلمانان به این دلیل که سنت را شارح قرآن و مفسر آن می دانستند، احادیث پیامبر را گردآوری نمودند و حدیث از آن جهت که علاوه بر مفسر قرآن بودن، مکمل آن نیز به حساب می آید، برای مسلمانان قداست دارد و بدان احترام می گذارند؛ چرا که دومین منبع تشریع و قانون گذاری پس از قرآن است. قداست قرآن در نزد مسلمانان و جایگاه و اعتباری که این کتاب نزد آنان داشته و دارد، به اندازه ای است که هیچ نیازی به پدید آوردن امری در مقابل آن نبوده و نیست؛ بنابراین، تنها توجیه منطقی در اثبات حدیث همین است که بگوییم چون مفسر آیات و شارح قرآن است، مسلمانان بدان توجه ویژه و اهتمامی جدی دارند! همین و بس!

نتیجه

مسأله قرآن بسندگی و نفی احادیث از اساس پوچ و باطل بوده و معلوم نیست مستشرقانی همانند آوروئس با طرح این موضوع به دنبال چه امری و در پی اثبات چه چیزی هستند؟ ولی از آنچه به اجمال مطرح گردید، مشخص شد که حدیث، واقعیتی انکارناپذیر است و هرگونه تلاش در جهت نفی آن، لغو و بی حاصل بوده، با شکست کامل مواجه است. قرآن اگرچه یگانه سخن قطعی است که تماماً وحی مطلق بوده، کوچک ترین تغییر یا تحریفی در آن راه پیدا نکرده است، از آنجا که در بردارنده کلیات مباحث دینی و بیانگر خطوط اصلی معارف اسلام است و در واقع، قانون اساسی مسلمانان به شمار می آید، شرح و تفسیر آن بر عهده سنت نهاده شده و حدیث مطلقات قرآن را مقید می سازد و مجملات آن را تبیین می نماید و عمومات آن را تخصیص می زند. نیازمندی کتاب به سنت، کمتر از نیازمندی سنت به کتاب نیست؛ به همین دلیل، باید گفت: چون نفی حدیث، نفی کتاب را به دنبال دارد، انگاره نفی حدیث نامقبول و مردود است.

فهرست منابع

1.آلوسی بغدادی، روح المعانی، تحقیق سید محمود شکری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم، بی تا.

2.ابن جوزی، ابوالفرج، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت، المکتب الاسلامی، چاپ چهارم، 1407 ق.

3.امین، سید محسن، اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، طبع جدید، بی تا.

4.امین، احمد، پرتو اسلام، ترجمه عباس خلیلی، تهران، اقبال، چاپ سوم، 1358 ش.

5.ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل، البدایه والنهایه، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408 ق.

6.ابوریه، محمود، اضواء علی السنه المحمدیه، قاهره، دارالمعارف، چاپ پنجم، بی تا.

7.ابن خلکان، وفیات الاعیان، تحقیق دکتر احسان عباس، بیروت، دار صادر، 1397ق.

8.ابن الندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، 1415 ق.

9.ابن تیمیه، احمد، تحقیق و تعلیق موسی محمدعلی، بیروت، عالم الکتب، چاپ دوم، 1405 ق.

10.انس، مالک، الموطأ، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

11.عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری بشرح صحیح النجاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ چهارم، 1408 ق.

12.البهنساوی، سالم علی، السنة المقری علیها، بی جا، دار البحوث العلمیه، دارالوفاء، چاپ سوم، 1409 ق.

13.جلالی، سید محمدرضا، تدوین السنه الشریفه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.

14.حجتی، سید محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم، 1365 ش.

15.حقی بروسی، اسماعیل، روح البیان، بیروت، احیاء التراث العربی، 1405 ق.

16.حوّی، سعید، الاساس فی التفسیر، بیروت، دارالسلام للطباعه و النشر و التوزیع، چاپ سوم، 1412 ق.

17.حسنی، هاشم معروف، اخبار و آثار ساختگی، ترجمه حسین صابری، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1372 ش.

18.حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.

19.خطیب بغدادی، ابوبکر محمد بن علی، الکفایه فی علم الروایه، تحقیق و تعلیق دکتر احمد عمر هاشم، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1406 ش.

20.ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1396 ق.

21.شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، 1430 ق.

22.شیخ بهایی، حسین بن عبد الصمد، اربعین، بی جا، مطبعه صابری، بی تا.

23.ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، تحقیق سیدعبداللطیف کوه کمری، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه، 1401 ق.

24.شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، تحقیق و ترجمه سید محمد رضا جلالی نائینی، تهران، اقبال، چاپ سوم، 1361 ش.

25.طریحی، فخر الدین، جامع المقال، تحقیق و تعلیق محمد کاظم طریحی، تهران، کتاب فروشی جعفری، بی تا.

26.طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، بی تا.

27.ــــــــــــــــــــــ، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، با همکاری مرکز فرهنگی رجاء و انتشارات امیرکبیر، تابستان 1363 ش.

28.طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح احمد حبیب قصیر العاملی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1409 ق.

29.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ترجمه علی کرمی، تهران، امیر کبیر، 1379 ش.

30.طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1407 ق.

31.متقی زاده، عیسی و عالی قدر، علی محمد، «بررسی دیدگاه برخی خاورشناسان در مورد قرآن بسندگی و نفی احادیث»، دوفصلنامه قرآن پژوهی خاور شناسان، شماره 8، بهار و تابستان 1389.

32.عاشوری، نادعلی، درآمدی بر حدیث پژوهی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، اصفهان، 1385 ش.

33.ـــــــــــــــ، علوم قرآن در تفسیر المیزان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، 1385 ش.

34.عینی، بدرالدین ابومحمد، عمده القاری بشرح صحیح البخاری، بی جا، دار الفکر، چاپ دوم، بی تا.

35.عسگری، سید مرتضی، معالم المدرستین، تهران، بنیاد بعثت، 1405 ق.

36.ــــــــــــــــــــ، مقدمة مرآة العقول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1404ق.

37.فیض کاشانی، ملا محسن، وافی، اصفهان، مکتبة الامام امیر المؤمنین العامه، 1406ق.

38.فراست خواه، مقصود، کیهان اندیشه، شماره 42 و شماره 44.

39.قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، داراحیاء اتراث العربی، چاپ دوم، بی تا.

40.قاسمی، محمد جمال الدین، قواعد التحدیث، با تحقیق محمد بهجه البیطار، تقدیم محمد رشید رضا، بیروت، دار النفائس، 1407 ق.

41.قربانی، زین العابدین، علم حدیث، قم، انصاریان، 1370 ش.

42.کمالی دزفولی، سید علی، شناخت قرآن، تهران، چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، 1364 ش.

43.میبدی، رشیدالدین، کشف الاسرار وعده الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، 1361 ش.

44.مدیر شانه چی، کاظم، علم الحدیث و درایة الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1362 ش.

45.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ق.

46.میرخانی، سیداحمد، سیر حدیث در اسلام، به کوشش علی دوانی، تهران، چاپ دوم، 1361ش.

47.المعجم المفهرس لالفاظ بحار الانوار، قم، مرکز الابحات و الدراسات الاسلامیه، 1413 ق.

میرداماد، محمد باقر، الرواشح السماویه، چاپ سنگی، بی جا، بی تا.