وضعیت دینداری و نگرش به آینده دین در میان نسل ها (۴)

مطالعه موردی شهر سنندج

یافته ها
 

یافته های پژوهش در دو قسمت ارائه می گردد. در قسمت اول، ابعاد گوناگون دینداری و همچنین نگرش به آینده دین توصیف شده. در قسمت دوم، فرضیات تحقیق درباره تفاوت یا عدم تفاوت میان نسل ها، درباره ابعاد دینداری و دینداری به صورت کلی، نیز بررسی می شوند.

توصیف متغیرهای اصلی
 

متغیرهای اصلی در این پژوهش، محدود به دینداری و ابعاد آن است. در جدول زیر توصیف آنها آمده است.

جدول شماره (6): توصیف متغیرهای اصلی تحقیق
 

شاخص ها و ابعاد	میانگین	حداقل	حداکثر	انحراف معیار
دینداری	47.4	16	64	6.47
اعتقاد	22	6	24	2.72
مناسک	10.25	4	16	2.78
پیامد	17.1	6	24	2.86

همان گونه که از جدول فوق برخی آمد، میزان دینداری کلی افراد به عنوان یک شاخص در شهر سنندج 52/4 است. بنابر آنکه، حداکثر نمره در این زمینه 64 است، می توان این میزان دینداری را در حد « بالا» و « بسیار بالا» داشت. همچنین، نمره شهروندان سنندجی در ابعاد سه گانه دینداری، یعنی ابعاد اعتقادی، مناسکی و پیامدی به ترتیب 22، 10/25 و 20/1 است که در مجموع، در بعد اعتقادی نیز هر دو نسل شهروندان سنندجی از میزان اعتقادات « بالا » و « بسیار بالایی» برخوردار بوده و از لحاظ پیامدی نیز می توان آنها را در رتبه بالا قرار داد. علاوه بر آن، آنچه که از جدول فوق مشخص است اینکه، از نظر میزان انجام مناسک دینی شهروندان در سطح پایینی قرار دارند.

جدول شماره (7):‌نگرش به میزان مذهبی شدن شهروندان در آینده
 

نسل ها		فراوانی	درصد
نسل اول	مذهبی تر می شوند	32	17.8
	غیر مذهبی تر می شوند	148	82.2
کل		180	100
نسل دوم	مذهبی تر می شوند	30	17
	غیر مذهبی تر می شوند	150	83
کل		180	100

جدول شماره (8): نگرش افراد به آینده مذهب
 

	فراوانی	درصد
خیلی تاریک	82	22.8
تاریک	148	41.1
روشن	104	28.9
خیلی روشن	26	7.2
مجموع	360	100

جداول شماره 7 و 8 نیز نمایی کلی از وضعیت شهروندان سنندجی در رابطه با مقوله های نگرش به میزان مذهبی بودن شهروندان در آینده و نگرش به آینده مذهب ارائه می دهند. از آنجا که، آینده مذهب به واسطه دو پرسش مجزا سنجش شده است، از این رو، امکان طرح میانگین برای آنها میسر نبوده و از این لحاظ تنها به ارایه فراوانی آنها اکتفاء شده است. همان گونه که در جدول نخست آمده است، به نظر 80 درصد پاسخگویان، گذر زمان موجب کاهش میزان مذهبی بودن افراد می شود و تنها 20 درصد معتقدند که افراد در آینده مذهبی تر خواهند شد. به عبارت دیگر، این امر نشان می دهم که پاسخگویان از وضعیت ترویج و اشاعه دین و همچنین تبلیغات برای جذب افراد به مقوله های دینی چندان راضی نبوده اند. از این رو، بر غیر مذهبی بودن افراد در آینده تأکید کرده اند. این نتیجه، گرچه ممکن است چندان مطلوب برای مؤمنان و افراد مذهبی نباشد، اما بی تردید توجه آنان را به این نکته جلب خواهد کرد که طرح ها و برنامه های مذهبی خویش بازنگری کنند. به عبارت دیگر، توجه به جدول شماره 7، بیش از هر چیز بازنگری در برنامه ها و طرح ها را الزامی می سازد.
جدول شماره 8 نگرش افراد به آینده مذهب در ایران را، با یک پرسش واحد آزمون شده نشان می دهد. در تداوم نگاه بدبینانه پاسخگویان به وضعیت مذهبی بودن افراد، نگرش به آینده مذهب نیز نزد آنها بسیار بدبینانه است. بر این اساس، بیش از 60 درصد پاسخگویان آینده مذهب در ایران را تاریک و بسیار تاریک می بینند. تنها کمتر از 40 درصد آنها آینده مذهب را روشن یا کاملاً روشن می دانند. تفسیر جدول فوق نیز نشان از عدم توفیق برنامه ها و طرح ها برای جذب افراد به مذهب و چارچوب های مذهبی دارد و بیش از هر چیز، نیاز به بازاندیشی بنیادی در این برنامه ها را مطرح می کند. اگرچه تدوین طرح ها و برنامه ها متناسب، نیازمند انجام مطالعات مرتبط و کشف عوامل مؤثر بر نگرش منفی افراد به آینده مذهب است.

تحلیل فرضیات
 

همان گونه که در چارچوب نظری نیز بیان شد، تغییر نسل می تواند موجب تغییراتی در میزان دینداری افراد و نگرش آنها به مذهب و آینده آن شود. از این منظر، در ادامه دینداری و ابعاد آن و همچنین تلقی از آینده مذهب و ... در میان دو نسل سنجیده شده و معناداری یا عدم معناداری آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

جدول شماره (9): میانگین دینداری و ابعاد آن در میان دو نسل
 

مقوله ها	گروههای نسلی	میانگین	حداقل	حداکثر
دینداری	نسل اول	45.65	16	64
	نسل دوم	47.07
اعتقاد	نسل اول	22.05	6	24
	نسل دوم	21.91
مناسک	نسل اول	7.88	4	16
	نسل دوم	10.61
پیامد	نسل اول	17.72	6	24
	نسل دوم	18.56

همان گونه که در مبانی نظری پژوهش بیان شد، به لحاظ نظری میان دینداری و ابعاد آن در دو نسل مختلف پاسخگویان تفاوت وجود دارد. همچنین از مبانی نظری چنین برمی آید که، تلقی نسل های متفاوت از آینده مذهبی بودن و مذهب، متفاوت خواهد بود. جدول فوق این فرضیات را به لحاظ آماری مورد بررسی قرار می دهد.
براساس اطلاعات جدول شماره 9، که در خصوص میزان تفاوت دو نسل در رابطه با دینداری و ابعاد آن است، چند نکته قابل ذکر است:
1. در همه موارد فوق، غیر از بعد اعتقادی، تفاوت معنی دار میان دو نسل جوان و بزرگسال وجود دارد. به عبارت دیگر، در میزان دینداری، میزان انجام مناسک دینی و میزان انجام اموری، که مذهب بر آن تأکید می کند، مانند کمک به مستمندان و... تفاوت کاملاً معنی داری میان دو نسل وجود دارد.
2. در بعد اعتقادی میان دو نسل جوان و بزرگسال تفاوت معناداری مشاهده نمی گردد. این نشان از آن دارد که نسل جوان نیز مانند نسل بزرگسال، برخلاف آنچه در جامعه ایرانی رایج است، دارای پایه های اعتقادی محکم و اصیلی است . این امر موجب جدایی نسل جوان از باور به مقدسات و اعتقادات غیراسلامی است.
3. همان گونه که از وضعیت میانگین مشخص است، شدت تفاوت در دو نسل مربوط به بعد مناسک دینداری است که میزان تفاوت میانگین دو نسل به بیش از 2 واحد میانگینی می رسد. علاوه بر آن، بیان این نکته نیز لازم است که، این تفاوت از شدت نسبی نیز برخوردار است. نسل بزرگسال، رتبه بالاتری در بعد مناسک کسب نموده و رتبه نسل جوان در این زمینه پایین تر از حد متوسط قرار دارد. پس از بعد مناسکی، شاخص دینداری به عنوان یک کل و در میان ابعاد دینداری شدت تفاوت در بعد پیامدی از شدت آن در بعد اعتقادی بیشتر است. جالب آنکه، در بعد اعتقادی هر دو نسل از میانگین بسیار بالاتری برخوردار بوده و مقادیر نشان از آن دارند که حتی نسل جوان نسبت به نسل بزرگسال از وضعیت به نسبه بهتری برخوردار است.

جدول شماره (10): آزمون فرضیات و بیان تفاوت ها: بخش نخست
 

فرضیه ها	(T )	معناداری	خطای معیار
بین نسل جوان و بزرگسال به لحاظ میزان دینداری تفاوت معنی داری وجود دارد.	2.103-	0.036	0.68
بین نسل جوان و نسل بزرگسال به لحاظ میزان اعتماد به جنبه های دینی تفاوت معنی داری وجود دارد.	0.485	0.628	0.14
بین نسل جوان و نسل بزرگسال به لحاظ میزان انجام مناسک دینی تفاوت معنی داری وجود دارد.	2.51-	0.012	0.29
بین نسل جوان و نسل بزرگسال به لحاظ میزان انجام امور ناشی از تعلقات مذهبی تفاوت معنی داری وجود دارد.	2.79-	0.006	0.30

جدول شماره (11): تحلیل فرضیات: بخش دوم
 

فرضیات	T	معناداری	خطای معیار
بین نسل جوان و نسل بزرگسال به لحاظ تلقی از مذهبی بودن افراد در آینده تفاوت معنی داری وجود دارد.	1.05	0.296	0.042
بین نسل جوان و نسل بزرگسال به لحاظ نگرش به آینده مذهب تفاوت معنی داری وجود دارد.	18.83	0.61	0.91

جدول شماره (12): میانگین نگرش به آینده دین
 

مقوله ها	گروه های نسلی	میانگین	حداقل	حداکثر
نگرش به آینده مذهب	نسل اول	2.89	1	4
	نسل دوم	2.12

جداول فوق تفاوت میان نگرش به میزان مذهبی بودن افراد و تلقی دو نسل از آینده مذهب را تشریح می کنند. براساس جداول فوق چند موضوع شایان توجه است:
4. تفاوت معنی داری میان تلقی دو نسل از آینده مذهب وجود دارد. به عبارت دیگر، نسل جوان و نسل بزرگسال به لحاظ نگرش به آینده مذهب در ایران اتفاق نظر نداشته و ایده های متفاوتی دارند. اگرچه وجود تفاوت معنی دار با احتمالی در حدود 94 درصد قابل تأیید است.
5. میانگین های دو نسل در رابطه با نگرش به آینده دین نشان از آن دارد که، نسل جوان نگرشی تقریباً مثبت نسبت به آینده دین دارد. در حالی که، نسل بزرگسال نگرش منفی نسبت به آینده دین دارد. به عبارت دیگر، اگر بر مبنای پاسخ های پرسش مطلب فوق تشریح شود، می باید عنوان نمود که نسل بزرگسال آینده مذهب را تاریک می بیند در حالی که، نسل جوان آینده آن را روشن می یابند.
از جمله تفاسیری که می توان در این باب عنوان نمود، اینکه تفاوت در جامعه پذیری و میزان مذهبی بودن نسل ها است که موجب ایجاد چنین تفاوتی در نگرش ها به آینده دین شده است. به عبارت دیگر از آنجا که، نسل بزرگسال به لحاظ دینداری از رتبه بالاتری برخوردار است و نیز در وضعیتی کاملاً سنتی و مذهبی جامعه پذیر شده است، انتظار بیشتری از میزان مذهبی بودن افراد در جامعه حاضر دارد و به این دلیل که این انتظار چندان با واقعیت منطبق نیست، از این رو، نگاهی منفی به آینده مذهب در ایران دارد. در مقابل، از آنجا که نسل جوان در جامعه نوتر و با افکار متنوع تر جامعه پذیر گشته و خود نیز به لحاظ دینداری در میزان تقریباً پایینی قرار دارد، از این رو، انتظار او از آینده گرایش به دین چندان منفی نبوده و آینده آن را تقریباً روشن تلقی می کند. به عبارت دیگر، می توان دو مورد از عوامل اصلی ایجاد این تفاوت معنی دار در نگرش به آینده را به گونه جامعه پذیری نسل ها و میزان انطباق ایده و واقعیت آنها مرتبط نمود.
6. تفاوت میانگین های دو نسل به لحاظ تلقی از مذهبی بودن افراد در آینده معنی دار نیست و این نشان از قرابت نگرشی در این زمینه دارد. اگرچه باید گفت هر دو نسل بر غیرمذهبی تر شدن افراد در آینده تأکید دارند، اما این تأکید تا حدودی در نسل بزرگسال بیشتر است و این میزان تفاوت آن چنان قوی نیست که موجب تفاوت معنی دار میان تلقی این دو از آینده شود.

جمع بندی و نتیجه گیری
 

این تحقیق به بررسی وضعیت شهروندان سنندجی به لحاظ دینداری و نگرش به آینده دین پرداخته و در این زمینه در مجموع می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. دینداری سنتی که متضمن پایبندی افراد به تمام ابعاد دینداری است، در بین هر دو نسل و به ویژه نسل جوان رو به سستی است و با توجه به شرایط ایجاد شده، پایبندی به برخی از ابعاد دینداری زیاد و به برخی دیگر کم می باشد.
2. دینداری کلی در میان دو نسل با ترکیب تمام ابعاد و متغیرها بیشتر به سمت متوسط رو به بالا میل می کند، بطوری که میانگین دینداری دو نسل از 100 حدود 74 درصد است. در بعد اعتقادی که جنبه خصوصی تری دارد، نمره دینداری بالاست، پس باید گفت: در عرصه خصوصی و فردی همچنان که برگر بیان می کند، دین حضور پررنگی دارد و نمی توان گفت سکولاریسم اتفاق افتاده و یا در حال اتفاق افتادن است. برگر بر آن است که جهان معاصر، جهانی سکولار نیست، بلکه آکنده از احساسات مذهبی است. علت آن این است که، انسان ها عدم قطعیت در زندگی برایشان غیرقابل تحمل می باشد.(1)
3. نمرات دینداری نسل جوان در تکالیف و عبادت جمعی و فردی یا به عبارت دقیق تر، در بعد مناسکی پایین می باشد( کمتر از 50 درصد)، این در حالی است که، این بعد در میان نسل بزرگسال بسیار بیشتر است( بیش از 65 درصد)این وجه، یکی از غالب ترین وجوه تفاوت میان دو نسل در میزان دینداری بوده است.
4. همچنین در رابطه با تلقی دو نسل از آینده مذهب نیز تفاوت معنی داری میان دو نسل وجود دارد. به عبارت دیگر، نسل جوان و نسل بزرگسال به لحاظ نگرش به آینده مذهب در ایران اتفاق نظر نداشته و ایده های متفاوتی دارند. میانگین های دو نسل نشان از آن دارد که، نسل جوان نگرشی تقریباً مثبت نسبت به آینده دین دارد، این در حالی است که، نسل بزرگسال نگرش منفی نسبت به آینده دین دارد.
5. در مجموع، در رابطه با وضعیت دو نسل اگرچه می توان از تفاوت معنی دار میان نسل ها سخن گفت، اما بی تردید شدت تفاوت به آن حد نیست که بتوان از گسست دینی یا مذهبی یا حتی شکاف مذهبی سخن گفت. به عبارت دیگر، تفسیر دقیق تر یافته های فوق در رابطه با ارتباطات نسلی را می توان بهتر از هر واژه ای با اصطلاح « فاصله نسلی» بیان داشت. فاصله نسلی به تفاوت های تا حدی عمیق میان نسل ها در رابطه با مقولات مختلف اشاره دارد. فاصله ی نسلی، معمولاً به تفاوت ارزش ها و هنجارهای خانواده و فرزندان اطلاق می شود. به بیان دیگر، فاصله ینسلی، به اختلافات مهم بین دو نسل در تجارب، ارزش ها و هنجارها و به طور کلی، به اختلاف و شکاف فرهنگی قابل توجه بین دو نسل گفته می شود. در مورد دینداری نیز در حالت کلی می توان به وضعیت فاصله نسلی اشاره نمود. اگرچه، چه بسا در مواردی مانند بعد مناسکی و نگرش به آینده دین، نتوان با چنان دقتی از وضعیت فاصله نسلی سخن به میان آورد؛ چرا که شدت تفاوت در این مقوله ها بیش از سایر نسل ها است. به نظر می رسد، اصطلاح« شکاف نسلی» برای این وضعیت، مناسب تر باشد. وضعیت دو نسل جوان و بزرگسال در شهر سنندج در مقوله دینداری به صورت کلی و در بعضی از ابعاد دینداری مانند اعتقادی و پیامدی به « فاصله نسلی» نزدیک بوده و در ابعاد دیگری مانند بعد مناسکی و نگرش به آینده دین به « شکاف نسلی» شبیه است.

پی‌نوشت‌ها:
 

1. پیتر برگر، افول سکولاریزم: دین خیزش گر و سیاست جهانی، ترجمه افشار امیری، ص 26.
 

منابع
- آرون، ریمون، مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی، ترجمه ی باقر پرهام، تهران، نشر علمی فرهنگی، 1377.
- آزاد ارمکی، تقی و غفاری، غلامرضا، جامعه شناسی نسلی، تهران، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، 1383.
- انوری، حمیدرضا، پژوهشی راجع به تقدیرگرایی، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطباییف 1373.
- اینگلهارت، رونالد، تحول فرهنگی در جامعه پیشرفته صنعتی، ترجمه ی مریم وتر، تهران، کویر، 1373.
- اینگلهارت، رونالد، نوسازی، تغییر فرهنگی و دموکراسی، ترجمه یعقوب احمدی، تهران، کویر، 1389.
- برگر، پیتر، افول سکولاریزم، دین خیزش گر و سیاست جهانی، ترجمه افشار امیری، تهران، پنگان، 1380.
- پترسون، مایکل، عقل و اعتقاد دینی: درآمدی بر فلسفه دین، احمد نراقی و دیگران، تهران، نشر طرح نو، 1383.
- پناهی، محمد حسین، « شکاف نسلی موجود در ایران و اثر تحصیلات بر آن»، علوم اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، ش 17، 1383.
- توکلی، مهناز، بررسی نظام ارزش های دو نسل دختران( نسل انقلاب) و مادران؛ پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی.
- جوادی آملی، عبدالله، دین شناسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1373.
- جوادی آملی، عبدالله، انتظار بشر از دین، قم، اسراء، چ پنجم، 1387.
- چیت ساز قمی، گسست نسلی در ایران: افسانه یا واقعیت در کتاب گسست نسلی، به اهتمام علی اکبر علیخانی، تهران، پژوهشکده علوم انسانی جهاد دانشگاهی، 1383.
- حبیب زاده خطبه سرا، رامین، بررسی انواع دینداری در بین دانشجویان، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، 1384.
- ساروخانی، باقر، دایرة المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، 1370.
- سراج زاده، حسین و توکلی، م، بررسی عملیاتی دینداری در پژوهش های اجتماعی، نامه پژوهش، ش 20 و 21، 1380.
- سگالین، مارتین، جامعه شناسی تاریخی خانواده، ترجمه حمید الیاسی، تهران، مرکز، 1370.
- شبستری، محمد، نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران، طرح نو، 1379.
- شجاعی زند، « مدلی برای سنجش دینداری در ایران»، جامعه شناسی ایران، دوره ششم، ش 1، 1384.
- صفایی نژاد، فتحیان، بررسی تأثیر تغییرات اجتماعی- فرهنگی بر فاصله نسلی در شهر دهدشت، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، 1382.
- طالبان، م، بررسی تجربی دینداری نوجوانان، تهران، وزارت آموزش و پرورش، معاونت پرورشی، 1379.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، آموزش دین، م، جهان آرا، 1368.
- ___، شیعه در اسلام، قم، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی، چ هشتم، 1360.
- علیخانی، علی اکبر، نگاهی به پدیده گسست نسل ها، تهران، پژوهشکده علوم انسانی جهاد دانشگاهی، 1383.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر، چ هفتم، 1369.
- کاظمی، عباس و فرجی، مهدی، سنجه های دین داری در ایران، تهران، جامعه و فرهنگ، 1388.
- کوزر، لوئیس، زندگی و اندیشه ی بزرگان جامعه شناسی، ترجمه ی محسن ثلاثی، تهران: نشر علمی، 1370.
- گنجی، محمد، تبیین وضعیت دینداری دانشجویان دانشگاه اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، 1383.
- محمد صادق، مهدی، سنجش دینداری جوانان و عوامل مؤثر بر آن( دانش آموزان سال سوم و پیش دانشگاهی شیراز)، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1379.
- مهدی زاده، سیدمحمد، « رهیافتی انتقادی به فرهنگ و جامعه نو»، رسانه، سال یازدهم، ش 1، بهار، 1379.
- یغمایی، محمدتقی، دینداری نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد رشته جامعه شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی، 1380.
- یوسفی، نریمان، شکاف بین نسل ها- بررسی نظری و تجربی، تهران، نشر پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی، 1383.
Diepstrutan, Isabelle and Ester, Peter et al, Talking about my generation, ego and alter images of generations in the Netherlands,Journal of Social Sciences,35,2,1993
فصل نامه علمی تخصصی معرفت فرهنگی اجتماعی ش 1