تزکیه و تعلیم و تربیت از دیدگاه قرآن (۱)

انواع تزکیه
 

از نظر قرآن تزکیه بر دو نوع است:
1-قولی 2-عملی
تزکیه قولی یعنی خودستایی کردن و اعمال و رفتار خود را ستودن است که از نظر قرآن این نوع تزکیه ناپسند است. لا تزکوا انفسکم هو اعلم بمن اتقی (خویشتن را نستائید خداوند به اهل تقوی داناتر است.)
بازخداوند در سوره نساء خطاب به پیغمبر(ص)می فرماید: الم تر الی الذین یزکون انفسهم بل اللّه یزکی من یشاء و لا یظلمون فتیلا (نمی بینی کسانی خویشتن را می ستایند. خداوند هر که را بخواهد می ستاید و به کسی به اندازه رشته هسته خرمایی ظلم نمی شود.)

تزکیه عملی
 

این نوع تزکیه بسیار ارزنده است. همان انسان سازی به معنی دقیق و صحیح اسلامی است. تزکیه عملی به معنی خودسازی و غیر سازی است که حتماً باید انسان برای ساخته شده آماده باشد تا بعد تن به تزکیه بدهد و اگر این آمادگی و زمینه در او نباشد یقیناً خود را تزکیه نکرده و برنامه اش ناموفق خواهد بود مگر اینکه لطف خداوندی شامل حال او گردد. ولکن اللّه یزکی من یشاء (خدا هر که را بخواهد تزکیه می کند)
قرآن کریم هنگامی که هدف از بعثت انبیاء را طی آیاتی ذکر می کند به اهمیت تزکیه و تقدم آن بر تعلیم اشاره می فرماید:
هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلو علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانو من قبل لفی ضلال مبین
(اوست خدای که بر انگیخت از میان امی ها پیامبری را از آنها که می خواهد بر ایشان آیات خدا را و تزکیه می کند آنها را و تعلیم می دهد ایشان را کتاب و حکمت بدرستی که پیش از بعثت در گمراهی آشکاری بودند.)
متأسفانه در اکثر مدارس و مراکز علمی، بشر تنها به تعلیم قناعت شده و به مسئله تزکیه توجه کافی مبذول نشده و نمی شود. بسیاری از معلمین سعی و کوشش خود را صرفاً به پر کردن اذهان شاگردان با معارف و محفوظات و سرانجام پیروزی و قبولی او را درامتحان محدود می سازند و آنچه از نظر بازرسان علمی و اولیاء کودکان در جوامع کنونی در درجه والای اهمیت قرار دارد این است که شاگرد فقط معلوماتی کسب کند تا در امتحانات موفق گردد به همین جهت مراکز علمی جوامع امروزی به نتایج علمی شاگرد بیش از تزکیه او اهتمام نشان می دهند و بدون شک هیچ امری در مسائل تعلیم و تربیت زیانبخش تر از این امر نیست چون بشر می تواند منهای بسیاری از معلومات ذهنی به زندگانی انسانی خود ادامه دهد ولی او هرگز نمی تواند با داشتن معارف و تکنیکها، منهای تزکیه به زندگی دست یابد و اگر تزکیه از تعلیم جدا گردد زمینه سقوط و نابودی بشر نیز فراهم خواهد گشت. تزکیه طی مراحل و در طول زمان انجام می شود هر چه دانایی انسان از احکام خداوند امین رسول بیشتر شود به مراحل عالی تر از تزکیه دست می یابد مسلمان موظف است هم خویشتن را تزکیه کند و هم به تزکیه دیگران اقدام کند. نقش پیامبران این چنین بوده. بی وجود انبیاء راه تزکیه بر انسانها مشخص نبوده و این زمان هم بدون وجود شخصی که رهبری کند و آئین انبیاء را مرتباً به ید آورد به مردم خاطر نشان کند تزکیه میسر نیست. انسان برای اینکه تمایل به ارضاء نفس اماره و غفلت از خداوند به وی دست ندهد دائماً باید در حال تزکیه باشد و یاد خدا بسیار کند (حداقل یاد خداوند انجام نمازهای پنجگانه یومیه است) نماز عاملی برای تزکیه و روشی برای باز یابی خویشتن است اما به پنج نوبت نماز نمی توان اکتفاء کرد بلکه به بیشتر از آن باید اقدام نمود.
یا ایها الذین امنوا اذکروالللّه ذکرا کثیرا و سبحوه بکره و اصیلا
(ای کسانی که به خدا ایمان آورده اید ذکر حق و یاد خدا به دل و زبان بسیار کنید و صبح و شام به تسبیح او بپردازید.)
ذکر دائم ثمرش تزکیه است و سپری است در برابر غفلت و حفاظتی است برای هجوم هواها و شیطنتها.

اصل تزکیه در رابطه با ارکان آموزشی
 

تزکیه معلم: قبل از هر چیز ببینیم صفات شخص تزکیه شده یا شونده چیست؟ صفات شخص تزکیه شده آن است که زکات مال بدهد، آیات خدا و کتاب او را بررسی کند و از حالات فرعونی خود را به دور دارد.
معلم از لحاظ تأثیری که در شاگرد و در جامعه می گذارد نقش اصلی اولین را داراست. و چنانچه تزکیه شده باشد خود بخود شاگردان تحت نفوذ رفتار او هستند و اثر می پذیرند منظور از تزکیه معلم این است که حداقل به احکام واجب عمل کند و اوصاف و اخلاق لازم را اکتساب کرده باشد. اگر معلم درصدد تزکیه خود نباشد و به لغو و لهو هم خود را مشغول نکند اما دانش لازم را داشته باشد و بتواند بخوبی منتقل کند مثل ماشینی است که یکسری معلومات می دهد.
همچنان که شاهد بودیم در عصر حاضر ملت ایران تحت رهبری امام خمینی(قدس سره) بحدی از رشد و اتحاد و تمیز حق از باطل رسیده که هرگز در روی زمین به جز صدر اسلام تاکنون نظیر نداشته است. مهمترین عاملی که ایشان را به این حد از تشخیص، موقع شناسی، قاطعیت در تصمیم گیری به این موفقیت رسانده بود تزکیه ای است که روی نفس خود طی دهها سال ایجاد کرده بودند. در نتیجه حصول این نفس مطمئنه توانستند بر علیه فرعونها و نمرودها و ابوسفیانها جهاد نمایند. ایشان چون در جهاد اکبر که مبارزه با نفس است پیروز بودند در همه جهادهای دیگر در داخل و خارج نیز موفق شدند. اینک این معلم بزرگ نشان داد که تزکیه برنده ترین سلاح است. از آنجا که ایشان بروش تزکیه نفس آشنا بودند توانستند ملتی را تزکیه نمایند و بر اوج اقتدار بنشانند.
منبع:نشریه روشنان، شماره12