نگاهی به تفسیر منهج الصادقین (۲)

آشنایی با کتاب منهج الصادقین
 

مهم ترین کتاب ملا فتح الله و ماندگارترین اثر او، تفسیر جامع «منهج الصادقین فی الزام المخالفین» است. با اینکه بیش از 4 قرن از زمان تدوین این کتاب ارزنده می گذرد، همچنان مورد توجه محققان و قرآن پژوهان است. بعضی محققان او را معروف ترین کسی می دانند که به زبان فارسی، در طریقه شیعه، تفسیر نوشته است (35: ص 374)
مرحوم معرفت تفسیر منهج را در سنخ تفاسیر روایی و در بین 14 تفسیر معروف ارزیابی می کند. (31: ج2، ص 346)
نخستین چاپ در تهران به سال 1296 ق (1257 ش) به اهتمام جهانگیر میرزا مشهور به میرزا آقا به چاپ سنگی و در یک مجلد، در قطع رحلی (3 جلد در یک مجلد) بوده است. چاپهای بعدی این کتاب با مشخصات ذیل انجام گرفته است.
- تبریز، چاپ سنگی، 30 جلد، قطع رحلی بزرگ چاپ اول 1305.
- تهران، چاپ دوم، مکتبه الاسلامیه، 1386 ق، قطع وزیری، تحقیق علامه ابوالحسن شعرانی.
- تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، مطبعه علمیه، چاپ اول، 1385 ق، 10 جلد، قطع وزیری، به تصحیح علی اکبر غفاری و مقدمه و حواشی سید ابوالحسن مرتضوی.

ویژگیهای منهج الصادقین
 

1. این کتاب در دوره اخیر با اهتمام و تصحیح مرحوم شعرانی به چاپ رسیده است. آن بزرگوار نیز مقدمه ای بر این کتاب نگاشته است و در آن، ضمن بحث در باب بعض مسائل علوم قرآنی، به تفصیل به صیانت قرآن از تحریف پرداخته است. او علاوه بر این، به بعض مسائل و سؤالات مطروحه در باب تفسیر منهج همچون مراجعه فراوان مؤلف به اقوال عامه و اسرائیلیات و اخبار آحاد پاسخ داده و جایگاه موارد فوق را در تفسیر بررسی نموده است.
البته مرحوم شعرانی بر جلد دو نیز مقدمه ای دیگر نوشته که بیشتر ناظر به سؤالات و اشکالاتی است که راجع به این تفسیر ایجاد شده است. وی ابتدا ضمن بیان طریقه مؤلف در تفسیر، به بیان جایگاه تفاسیر جدید (المنار و طنطاوی) پرداخته و نیم نگاهی نیز به تفسیر صافی فیض دارد.
2. تفسیر منهج الصادقین مشتمل بر مقدمه ای طولانی ست شامل ده فصل: اسامی بعض از قراء قرآن و صحت اسناد قرائات سبعه، ذکر اسامی قرآن و سوره و آیه و وجه تسمیه هر یک، اصحّ اعداد آیات قرآنی و فایده و معرفت آن و تبیین معنا و تفسیر و تأویل و تفسیر نزول قرآن علی سبعه احرف. مفصل ترین قسمت مقدمه، در ذکر احادیث و اخبار دالّ بر ترغیب قرائت قرآن و دانستن معانی فرقان است.
3. از دیدگاه مفسر «علمی که مثمر سعادت اخروی و مصلح امور دنیوی است. علم قرآن است» به این دلیل که «مأخذ اصول شریعت مصطفوی و مصدر فروع نبوی است که عمل به آن سبب رستگاری دنیا و عقبی است.» او در تأیید این دیدگاه خود از روایات ائمه معصومین علیهم السلام بهره می گیرد. (20: ج 1، ص2)
4. مرحوم ملا فتح الله در مقدمه خود متذکر می شود که به واسطه عدم توانایی بهره برداری عموم مردم از تفاسیر عربی و مغلق بون تفاسیر فارسی، به همراه تفاصیل موجود در این تفاسیر یا ایجاز فراوان یا کثرت استفاده از الفاظ فارسی قدیم، به اندیشه تدوین کتاب دست یافته است. البته این کلام، ناظر به تفسیر کاشفی نیز بوده است؛ چه آن تفسیر «اگر چه به جواهر عبارات بلیغه و لآلی فصیحه محلی بود، اما چون که موافق روش مخالفین و مخالف مذهب ائمه صادقین – صلوات الله علیهم اجمعین- بود، در نظر اعتبار، مار زرنگار می نمود؛ چه ظاهر آن مزیّن بود به نقوش جمیله و باطنش مملوّ از سموم عقاید قاتله.» (همان: ص 4)
5. او در تدوین این کتاب با اصل قرار دادن قرائات سبعه در تقریر و تفسیر آیات (همان: ص 4) علاوه بر آنکه از تفاسیر قدیم بهره می جوید، دست به کاوش در منابع و کتب تاریخ و کلام و حدیث و فقه و اصول نیز می زند و از منابع مختلف به خصوص از تفاسیر فارسی قبل خود نیز بهره می برد. (همان: ص 4) بدین منظور که: «تفسیری از آن انتخاب می نماید که مبتنی باشد بر حل معانی قرآن بر طبق قرائت سبعه که مسلم الثبوت و مجمع علیه جمیع موافق و مخالف است.» (همان: ص 4) در نتیجه، تفسیری تدوین نمود شامل موارد ذیل:
ذکر اسرار و نکات و اسباب نزول، احادیث، قصص ائمه هدی علیهم السلام، فضل سور و آیات و وجه ارتباط آن، بیان مسائل فقهی، مباحث لغوی و اعراب در حد میانه، رفع شبهات مخالفان و ابطال مذهب ایشان.
وی در پایان این مقدمه، وجه تسمیه کتاب را چنین یاد می کند: «چون مقصد اقصی و مطلب اعلی از این منتخب، ایضاح طریق ائمه صادقین علیهم السلام است به حجج واضحه، و الزام مخالفین به براهین باهره، از این جهت، مسمی شد به منهج الصادقین فی الزام المخالفین.» (همان: ص 5-4)
6. او در تفسیر خود، ترجمه را در ضمن تفسیر می آورد و با ذکر شأن نزول آیات و مباحث ادبی و بلاغی، توجه خاصی به اقوال عامه و قصص وارده در باب تفسیر قرآن دارد. تفسیر بیضاوی و مباحث ادبی و کشاف زمخشری نیز مورد توجه ویژه اوست. اما اینکه بعض محققین، کتاب ترجمه الخواص زواره ای را نیز از مصادر این تفسیر دانسته اند (6؛ 3: ص 201)، شاهدی بر آن عرضه نکرده اند و نگارنده نیز موردی بر صدق آن نیافت.
7. تفسیر او تفسیری ترتیبی و جامع از قرآن کریم است. او در ابتدای هر سوره، به نقل ابی بن کعب، فضل سور را بیان می کند ( هرچند محققین در صحت این استناد و نقل تردیدهای جدی دارند). (بنگرید: 13: ص123) سپس می کوشد که به گونه ای، بین آن و سوره قبل، ارتباط معنایی ایجاد کند.
8. از نکات مورد توجه او در این تفسیر، اهتمام ویژه او به دفاع از جایگاه اهل بیت علیهم السلام و مقام شامخ آن بزرگواران است که در این باب نیز سعی عمده او تلاش از استفاده از منابع اهل تسنن است.
همین کثرت استفاده از روایات است که سبب شده تفسیر منهج را از قسم تفاسیر روایی بدانند (33: ج1، ص 346)؛ هر چند صحیح تر آن است که این تفسیر از قسم تفاسیر واعظانه است. (17: ص 228)
9. علامه آقا بزرگ طهرانی در الذریعه یادآور شده که: ... ذکر فی خطبته انه أورد کثیراً من أخبار العامه إلزاماً لهم (1: ج23، ص 193-194؛ 24: ص 568) این سخن صحیح به نظر می رسد. در خطبه ابتدای کتاب چنین مطلبی یافت نشد، هر چند طریقه ملا فتح الله در تفسیر چنین است و فراوان به روایات عامه در اثبات نظریات خود استناد می نماید.
در بین روایات عامه، بیشترین روایت منقول در این تفسیر، از آنِ ابوهریره است. یادآور می شود که اعتماد و استفاده و ذکر روایات موثق اهل سنت در کتب تفاسیر قبل و بعد از ملا فتح الله، در کتب تفاسیر متعدد شیعه همچون تفسیر «الصافی» فیض کاشانی و تفسیر ابوالفتوح رازی و تفسیر «مجمع البیان» به چشم می خورد؛ همچنان که در کتب غیر تفسیری همچون «جامع السعادات» نراقی و «شرح اللمعه» این سنت ادامه یافته است.
10. کاشانی هر جا روایتی آورده، معنای فارسی را نیز به سان قرآن بیان می دارد نیز از اشعار فارسی و عربی زیادی نیز بهره گرفته، هر چند نام شاعر را مشخص ننموده است.
11. از دیگر موارد قابل توجه، کثرت بیان اقوال عرفا و صوفیان ست که در برخی موارد رنگ و بوی تفاسیر عرفانی را به این تفسیر جامع می دهد.
او از ابن عربی و سلمی بیش از دیگران بهره می برد و در جای جای تفسیر، به متون مهم عرفانی همچون روح الارواح (نوشته شهاب الدین منصور سمعانی)، مصابیح القلوب (19: ج8، ص 422)، قوت القلوب (همان: ج 5، ص 106 و 201)، کشف الاسرار (همان: ج 5، ص 563)، لوامع (7: 341)، لطایف (10، 143)، تأویلات ماتریدی و انوار (3: 353 و 7: 340 و 341 و 4: 357) استناد می کند. در مواردی دیگر به بیان تفاسیر عرفانی قشیری (1: 430 و 7، 341)؛ بکر بن عبید (10: 183)، ابوسعید ابوالخیر (3: 432)، ابوالقاسم بلخی (10: 183)، شیخ جنید (9: 160 و 7: 341)، ابن عطا (9: 160)، خواجه پارسا (7: 341)، ماتریدی (5: 429)، قاسم انوار (7، 341)، قاسم انوار (7، 341)، سفیان ثوری (6: 387)، شبلی و شیخ نجم الدین دایه در بحر الحقایق (9: 160) می پردازد.
سید ابوالحسن مرتضوی، یکی از مصححین منهج الصادقین، در چند مورد به نقد بیان تفاسیر عرفانی در تفاسیر واعظانه پرداخته و پرداختن به این اقوال را مناسب این کتاب نمی داند. این نقد، البته با توجه به آنکه مفسر گرانقدر نیز مخاطب خود را عامه مردم می داند (همان: ج 1، ص 4) قابل قبول است.
شدیدترین حملات مصحح به این روش مفسر، مربوط به تفسیر آیه «أنا ربکم الاعلی» (نازعات (79): 24) است. کاشانی به قول یکی از عرفا استناد کرده که:
یکی از عرفا مناجات کرد که خداوندا این چه حال است که فرعون أنا ربکم الاعلی گفت و حسین منصور حلاج أنا الحق! هر دو یک دعوی کردند؛ روح حسین در علیین است و از آنِ فرعون در سجّین. هاتفی آواز داد که فرعون به خودبینی درافتاد و همه خود را دید و خود را گم کرد پس در میان فرق بسیار است. (همان: ج10، ص 144)
مصحّح (آقای مرتضوی) از این روش مفسر انتقاد می کند و می نویسد:
باز هم ذوق عارفانه مرحوم مؤلف به اهتزاز آمده و سخن یکی از اقطاب صوفیه را – که آن علاء الدوله سمنانی و سر سلسله صوفیه علائیه است- نقل نموده ولی قسمتی از کلمات وی را ذکر نکرده است.
تعجب است از مرحوم مؤلف که این کتاب را به عنوان تفسیر قرآن کریم تألیف و آن را منهج الصادقین فی الزام المخالفین نامیده، مع الوصف، در مواضع عدیده کثیری از اراجیف و اکاذیب و خرافات و اوهام جمعی از صوفیه را نقل نموده که هم از نظر اکابر علمای شیعه مانند شیخ مفید و شیخ صدوق و شیخ طوسی و شیخ بهایی و امثالهم بلکه جمعی از علمای عامه نیز چون ابن جوزی در تلبیس ابلیس و ابن الندیم در فهرست، محکوم به کفر و الحاد و حلول و اتحادند و هم از معاندین ائمه طاهرین علیهم السلام به شمار آمده اند. و اعجب از این، نگارشات بعض معاصرین است در اینجا که خواسته محمل صحیحی از برای کلمات کفرآمیز حسین حلاج درست کند. (همان: ج10، ص 144)
12. در موارد دیگر مباحث فقهی را نیز ارائه و نظر خود را بیان می کند. (همان: ج 10، ص 24؛ ج 9، ص 154)
13. در این کتاب، روایات مردود و تواریخ مجعول و اسرائیلیّات آمده که قابل بررسی است؛ همانند اسلام قیصر بعد از درد چشم و شفای او توسط نامه ای از حضرت علی با محتوای بسمله (همان: ج1، ص 34) که صحیح به نظر نمی رسد؛ چه آنکه اگر قیصر روم آیین خود را تغییر داده بود، در کتب تاریخ معروف و مشهور بود و سبب اشتهار اسلام در حوزه امپراتوری روم می شد.
14. صاحب کتاب لباب الالقاب می نویسد:
گفته شده که تفسیر معروف فارسی او «منهج الصادقین» در هنگام فوت او ناتمام ماند و داماد او آن را به پایان رسانید. (14: ص 82- 83)
در رد این قول موارد ذیل قابل ذکر است:
اول: صاحب منهج خود در ابتدای کتاب می نویسد:
و بر پنج مجلد ترتیب یافت به جهت موافقت آن به عدد آل عبا، اثر تیمّن و تبرک پذیرفته علی احسن التصرف و النظام سمت اختتام یابد. (19: ج1، ص 5)
دوم: آنکه اگر او خود تفسیر را به اتمام نرسانده بود، چگونه وی کتب تلخیص منهج را به فارسی و عربی بازگردانده است؟
فهرست منابع
قرآن کریم.
1. آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن. طبقات اعلام الشیعه: الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره. تحقیق: علی نقی منزوی. تهران: دانشگاه تهران.
2. _______. الذریعه الی تصانیف الشیعه. بیروت: دار الاضواء.
3. استادی، رضا. آشنایی با تفاسیر. قم: قدس.
4. افندی اصفهانی، میرزا عبدالله. ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. ج 4. ترجمه: محمدباقر ساعدی. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس، اول.
5. امین، سید محسن. اعیان الشیعه. تحقیق: حسن امین. بیروت: دار التعاریف للمطبوعات.
6. ایازی، سید محمدعلی. سیر تطور تفاسیر شیعه. رشت: کتاب مبین.
7. بهار (ملک الشعراء)، محمدتقی. سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی. تهران: امیرکبیر.
8. تفضلی، آذر و فضائلی جوان، مهین. فرهنگ بزرگان اسلام و ایران از قرن اول تا 14 هجری. مشهد: آستان قدس رضوی.
9. جعفریان، رسول. کاوشهای تازه در باب روزگار صفوی. قم: انتشارات ادیان.
10. حاجی خلیفه. کشف الظنون عن سامی الکتب و الفنون. بیروت: دارالفکر.
11. درودی، موسی. نخستین مفسران پارسی نویس (کتاب اول). تهران: نور فاطمه. بی تا.
12. سادات ناصری، سید حسن و دانش پژوه، منوچهر. هزار سال تفسیر فارسی، سیری در متون کهن تفسیری پارسی با شرح و توضیحات. تهران: البرز، اول. 1369.
13. سبحانی، جعفر. موسوعه طبقات الفقهاء. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
14. شریف کاشانی، حبیب الله. لباب الالباب فی القاب الاطیاب.
15. صدر الافاضل، سید مرتضی حسین. مطلع الانوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند. ترجمه: دکتر محمد هاشم. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1374 ش.
16. عارف تقوی، سید حسین. تذکره علمای امامیه پاکستان. ترجمه: دکتر محمدهاشم، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی. 1370 ش.
17. فهیمی تبار، حمید. روش شناسی تفسیر منهج الصادقین. پژوهشهای قرآنی، شماره 46 و 47 229 – 216). 1385.
18. قمی، شیخ عباس. الفوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه. بی جا: بی تا.
19. کاشانی، ملا فتح الله. منهج الصادقین و الزام المخالفین. تصحیح: علی اکبر غفاری. پاورقی: ابوالحسن مرتضوی. تهران: علمی، 1336 ش.
20. _______ . منهج الصادقین و الزام المخالفین. تصحیح: ابوالحسن شعرانی. تهران: اسلامیه، 1347 ش.
21. _______ . تنبیه الغافلین و تذکره العارفین. به اهتمام: حاج ملا شکرالله رازی لواسانی طهرانی. تهران: بی تا، 1305.
22. کحّاله، عمر رضا. معجم المؤلفین. بیروت: مؤسسه الرساله.
23. کلانتر ضرابی، عبدالرحیم. تاریخ کاشان. با کوشش ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران زمین 1963 م.
24. کنتوری، اعجاز حسین. کشف الحجب و الاستار عن احوال الکتب و الاسفار. قم: مکتبه آیه الله المرعشی. 1409 ق.
25. گروه مترجمان. ترجمه تفسیر طبری. با تحقیق حبیب یغمایی. تهران: انتشارات طوس، چاپ دوم. 1356 ش.
26. گلی زواره، غلامرضا. مفسری گمنام و تفسیر او. آیینه پژوهش، شماره پیاپی 23، (48-37) 1372.
27. ________ . تفسیر ترجمه الخواص. ایینه پژوهش. سال دوم، شماره سوم، (48-39)، 1370.
28. محمودی، محمدباقر. نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه (ج1). بیروت: دار التعارف للمطبوعات، چاپ اول، 1396 ق.
29. مدرس، محمدعلی. ریحانه الادب: فی تراجم المعروفین بالکنیه و اللقب. تهران: خیام، 1369.
30. مطهری، مرتضی. خدمات متقابل اسلام و ایران. تهران: صدرا. 1368.
31. معرفت، محمدهادی. التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب (ج2). قم: منشورات الجامعه الرضویه. 1377.
32. _____ . تحریف ناپذیری قرآن. ترجمه: علی نصیری. تهران: سمت، 1379.
33. _____ . تفسیر و مفسران (ج1). قم: مؤسسه التمهید، اول، 1379.
34. الموسوی الخوانساری الاصفهانی، سید محمدباقر. روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات. تحقیق و شرح: محمدعلی روضاتی. طهران: دار الکتب الاسلامیه. 1382 ق.
35. نفیسی، سعید. تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری. تهران: فروغی. 1363.
36. نمازی، شیخ علی. مستدرک سفینه البحار. تصحیح: شیخ حسن بن علی النمازی. قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. بی تا.

پی نوشت ها :
 

1- مربی، گروه معارف اسلامی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کاشان.
 

منبع: نشریه سفینه شماره 24