تشبیهات و تمثیلات قرآن و فرهنگ زمانه(۳)

3-2- نمونه های بازتاب فرهنگ زمانه در تشبیهات و تمثیلات قرآن
 

فرهنگ عرب حجازی به شکلهای مختلفی در تمثیلات و تشبیهات قرآن انعکاس یافته است.

3-2-1-انعکاس مسایل اقلیمی وجغرافیایی
 

الف) آب در تشبیهات قرآن
 

خشکی فرمانروای مطلق جزیره العرب است. در این سرزمین، کمتر باران می بارد و هوا به شدت گرم است. بیشتر اراضی آن را بیابانهای خشک و بی آب و علف تشکیل می دهد و زمین پوشیده از شن و کاملاً خشک است. با توجه به این شرایط، بیشتر مردم این سرزمین به ناگزیر در زراعت و چرا به باران متکی هستند؛ از این رو، همواره چشم به آسمان دوخته اند تا ابری ببارد و زمین را نمناک کند.(22؛ ص 45)
با توجه به این مطالب، «آب» در فرهنگ حجازی جایگاه ویژه ای دارد. در قرآن لفظ «ماء» 63 بار آمده است و بیشتر آن در تمثیلات و تشبیهات قرآن است. البته اگر تعابیر دیگر چون: باران، سراب، سیلاب، نهرها و دیگر واژه های مرتبط با آن را در نظر بگیریم، به دهها مورد می رسد و معلوم می گردد که آب تا چه حد در فرهنگ عرب اهمیت داشته است و چرا قرآن متناسب با فرهنگ و تمایلات و خواسته های جاهلیت سخن گفته است.
نمونه ها:
* آب، باران، سراب و سیل و...
- تشبیه زندگی دنیا به آبی که از آسمان نازل می شود. (یونس (10): 24)
آب باران نزد عرب، بهترین آبهاست؛ از این رو، در تشبیهات و تمثیلات قرآن جایگاه ویژه ای دارد. (5: 78؛ 28: ص206)
- تشبیه به باران سیل آسا و صاعقه دار و تخریب کننده (صیّب). (بقره (2): 19، 46)
این شیوه تشبیه به باران سیل آسا به همراه تاریکیهای آن و رعد و برق، شکل معروفی در محیط زندگی اعراب دارد؛ چرا که به سبب خشکی سرزمین عربستان و فقدان و کمی بارندگی، برخی مواقع، بارانهایی شدید به همراه رعد و برق بر آنان می بارید و این نوع باران و همچنین رعد و برق، در شعر عرب بسیار دیده می شود. (الاطرقچی، 1978م، 85)
- تشبیه به سراب. (نور (24): 39) تشبیه به سراب و عبارت یحسبه الظمآن، اشاره به گرما و کمی آب در محیط عربستان دارد؛ چرا که سراب در گرمای زیاد و روی زمین همواره تشکیل می شود و در این زمان نیاز به آب افزایش می یابد. (5: ص 94؛ 28: ص206)
- تشبیه به سیل. (رعد (13): 17) خداوند برای حق و اهل آن به آبی که از آسمان نازل می شود و با آن سیل جاری می گردد، مثال زده است؛ چرا که اعراب، سیل را می شناختند و بسیار اتفاق می افتاد که مدت زیادی باران نمی بارید و ناگهان باران شدیدی می آمد و سیل جاری می شد و همه جا را خراب می کرد. (5: ص100)
* نهرها (انهار)
- تمثیل نهرهای بهشتی. (محمدصلی الله علیه و آله (47):15)
مطالب موجود در این تشبیه با فرهنگ عرب تناسب کامل دارد و از آن مدلولات بسیاری را می توان فهمید که نشان دهنده فرهنگی است که مردم عرب در بیشتر مناطق حجاز با آن آشنا بودند؛ مثلاً:
- آب: از عناصر اصلی در فرهنگ عرب که در اینجا در ابتدای تمثیل، از آن یاد شده است. (ماء غیر آسن)
- انهار: مردم عربستان به دلیل کمی آب، نهرهای زیادی نداشتند و اغلب از آب چاههایی که برای ذخیره آب حفر می کردند، استفاده می نمودند.
- از موارد دیگر در سرزمین حجاز، گرمای آن است؛ گرمایی که لبنیّات را فاسد می کرد. جایگاه لبنیات نیز در محیط عرب با توجه به دامداری آنها کاملاً آشکار است. (لبن لم یتغیّر طعمه)
- از دیگر مسائلی که در این آیه به آن اشاره شده، مسئله خمر و شراب است.
خمر و شراب از چیزهای رایج و متداول در فرهنگ عرب است که ابیات و اشعار زیادی به توصیف آن پرداخته است. (خمر لذّه للشاربین)
- عسل را نیز عرب می شناختند و آن را شفای بیماری خود می دانستند. (عسل مصفّی)
* دریاها (بحار)
- تمثیل به تاریکیهای دریای موّاج. (نور (24): 40) عرب در منطقه خود دریا و امواج را می شناختند. در عصر جاهلیت و اسلام، کسانی بودند که در سواحل زندگی می کردند و زندگی آنها از طریق صید ماهی تأمین می شد. در اشعار عرب نیز تشبیه به موج دریا با خود دریا بسیار است.
- تشبیه حور و غلمان به لؤلؤ و مرجان (واقعه ( 56): 22-24؛ الرحمن (55): 56-58) عرب لؤلؤ و مرجان را می شناختند و آن دو را استخراج و به عنوان زینت استفاده می کردند؛ به همین سبب، حور و غلمان در این آیه، در زیبایی، به آنها تشبیه شده اند. (5: ص127-104

ب) گیاه درتشبیهات قران
 

*گیاه وزرع ودرخت و...
- تشبیه خلقت انسانها به رویش گیاهان (إخراج النبات) (نوح071):17) خداوند انسان را به گیاهی تشبیه کرده که از زمین می روید، تا صورت خلق را توضیح دهد. چون رویش گیاه امری واضح در مقابل بشر است، از آن استفاده کرده است. (5: ص133)
- تشبیه رسول و اصحاب او به خوشه گندم که جوانه بر می آورد. (فتح (48): 29) خوشه گندم در فرهنگ عرب شناخته شده است. این در حالی است که زرع در تمام جزیره العرب وجود ندارد و تنها در برخی مناطق یافت می شود. در اینجا زرع را آورده، از آن جهت که زرع، ماده نان است و نان، پایه و ستون زندگی است و پیامبر و مؤمنانِ همراه با ایشان نیز عمود و ستون اسلام هستند. (5: ص 135؛ 28: ص 206)
- تشبیه انفاق مؤمن به باغی که رگباری به آن برسد. (بقره (2): 265) وقتی باغی در بالای بلندی باشد و باران به آن بزند، میوه های آن دو برابر می شود و حتی اگر شبنم هم به آن بخورد، باز میوه می دهد. انسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کند، همین گونه است: با این انفاق، ایمان او افزایش می یابد، خواه انفاق او کم باشد یا زیاد. (5: ص 151؛ 28: ص 201)
- تشبیه انفاق ریاکار به باغی که گردبادی آتشین به آن بزند. (بقره (2): 266) کسی که مال خود را در راه غیر خدا انفاق می کند، مانند این است که گیاهی می روید و بعد، آن را آفت می زند یا باد آن را از جا در می آورد یا حشرات آن را از بین می برند و کسانی که آن دانه ها را کاشته بودند، حسرت زده می شوند. کسی هم که مال خود را در راه غیر خدا انفاق کند، در روز حساب تنها حسرت و درد برای او باقی می ماند.
روشن است که امثال و تشبیهاتی که پیرامون انفاق کنندگان فی سبیل الله و غیر سبیل الله آمده است، همه منطبق با صورتهای تشبیهی است که در فرهنگ عرب هست. گیاه و درخت قبل از هر چیزی، از امور محسوسی است که عرب آن را می شناخت.
- تشبیه کافرانِ معذّب به ریشه های نخلی که از خاک بیرون آمده است. (قمر (54): 19-20) در این آیه، منافقان را در اینکه مانند مرده با هیکل های بزرگ و قدهای طولانی روی زمین می افتند، به ریشه های درختان نخل تشبیه کرده که از درون خاک بیرون آمده است. تصویر ریشه های از خاک بیرون آمده نخلها که روی زمین افتاده، تصویری معروف در فرهنگ عرب است؛ چرا که در آنجا بسیار چنین چیزی اتفاق می افتاد. (5: ص151-163)

ج) حیوان در تشبیهات قرآن
 

عربها به حیوانات انس خاصی داشتند و مطالب زیادی پیرامون شتر، گوسفند، عقرب، مار، پرنده ها، و... نوشته اند. تمام اینها نشان دهنده ارتباط عرب با حیوانات و توجه به آنهاست. در قرآن نیز اسامی حیوانات بسیار آمده است و آنچه در تشبیهات قرآن از حیوانات وجود دارد و در محیط عربی نیز یافت می شود، تشبیه به سگ، خر، شتر، ملخ، عنکبوت، مگس و... است.
- تشبیه کافر به سگ در دوری از آیات الهی و دلبستگی به دنیا. (اعراف (7): 175-176)
سگ حیوانی است که عرب آن را می شناختند، با تمام خصایص و حالات آن آشنا بودند و از آن بی نیاز نبودند. اولین نیاز آنها به سگ برای حراست و نگهبانی بود تا از زمینهای کشاورزی آنان و همچنین راهزنان و... آنها را حراست کند. عرب سگ را حیوانی با وفا می دانستند، اما در عین حال سگ حیوانی ذلیل و خبیث نزد آنان بود که وقتی می خواستند شخصی را مذمت کنند، او را به سگ تشبیه می کردند.
(5: ص174؛ 28: ص 207)
- تشبیه یهود به خر در عدم عمل به تورات در عین حمل آن. (جمعه (62): 5) در این آیه، از میان تمام حیوانات، یهود را به خر تشبیه کرده است؛ به این دلیل که خر از مشهورترین حیوانات به جهالت و نادانی است. در اینجا برای بیان جهل یهود نسبت به تورات و عدم استفاده از آن، چنین تشبیه انجام شده است.
- تشبیه کافران به چارپایان در شدت دلبستگی آنها به متاع دنیا و اکتفای آنان به خوردن. (محمدصلی الله علیه و آله (47): 12)
- تشبیه کافران به چارپایان در گمراهی آنان و عدم تدبر در آیات. (فرقان (25):44)
از میان دو تشبیه آخر، تشبیه مشرکان در دلبستگی و علاقه به دنیا، بدترین تشبیهات است و نهایت تحقیر آنان است. چنین تشبیهاتی در کلام عرب فراوان است بدان سبب که عرب کم خوردن را می ستود؛ زیرا تجربه برای آنان ثابت کرده بود که خوردن زیاد باعث ایجاد بیماری و قساوت قلب می شود.
- تشبیه خروج مردم از قبرها در روز قیامت به ملخها. (قمر (54): 6-8) در این آیه خداوند مردم را در روز قیامت، زمانی که یکباره همه از قبرها بر می خیزند و در همه جا پراکنده می شوند، به ملخ ها تشبیه کرده است. ملخ نزد عرب مَثَل برای کثرت است. عرب ملخ ها را شرّ و وبالی بر خود می دانستند که مزارع آنها را از بین می برد.
- تبشیه شراره های جهنم به شتران (جِمال). (مرسلات (77): 32-33)
در این آیه دو تشبیه وجود دارد: تشبیه به قصر و شتر، تشبیه به شتر کاملاً مألوف با فرهنگ عرب است؛ چرا که شتر نافع ترین حیوانات برای عرب و سفینه صحرا بود و تقریباً تمام اعراب، شتر داشتند.
عرب در تشبیهات خود برای مبالغه در حجم رنگ از جمل استفاده می کنند. تشبیه شراره های آتش جهنم به جِمال نیز در این آیه برای تعظیم، تهویل و ایجاد رعب و وحشت است و تشبیه به «جِمال صُفر»، برای بیان ضخامت شراره ای آتش دوزخ و نوع رنگ آن است. این تشبیهات به دلیل کثرت توجه عرب به شتر و میزان زیاد شناخت آنان به رنگ و شکل و صورت جسم آن است. (5: ص 207- 181)
د) کوه در تشبیهات قرآن
در سرزمین حجاز، کوههای فراوانی وجود داشت که در اماکن متعددی پراکنده بود و کتب و فصول طولانی به سخن گفتن از کوهها اختصاص یافته است.
- تشبیه موج دریا به کوهها (جبال). (هود (12): 42)
- تشبیه سفینه های بادبان دار به کوهها (اعلام). (الرحمن (55): 24 ؛ شوری (42): 32)
اعراب در اشعار خود برای بیان ضخامت، هیبت، ثبات و رسوخ به کوه تشبیه می کردند.

3-2-2- انعکاس مسائل اجتماعی
 

در تشبیهات قرآن، علاوه بر محیط جغرافیایی، از افکار و عقاید و آداب و مانند آنها – که نشانه ای از فرهنگ اجتماعی هستند- نیز بهره گرفته می شود و بسیاری از تشبیهات را می بینیم که بر باورهای عصر خود دلالت دارد.

الف) انعکاس باورها
 

در تشبیهات قرآن، گاه لغاتی به کار رفته است که برخاسته از فرهنگ، عقاید و باورهای عرب جاهلی است؛ مانند:
- تشبیه به «رؤوس الشیاطین» (صافات (37): 65)
این تشبیه به رؤوس الشیاطین به جهت قبح و زشتی آن است. عرب زشت ترین چهره ها را به شیطان مثال می زنند. هر چند شیاطین غیر حسی هستند، ولی در میان عرف و عوام یک اصطلاح شده و جزء باورهای آنان درآمده است. قرآن نیز برای تصویر کردن زشتی، چیزی را از ذهن مخاطبان خود برگرفته است.
- تشبیه به «استهوته الشیاطین» (انعام (6): 71)
تأکید در این تشبیه، بر حیرتی است که به فرد مشرک بعد از توحید او دست می دهد. آن زمان که قلب او بین هدایت و گمراهی سرگردان است. چنین فردی همانند کسی است که شیطان در میانه راه او را فریب داده و عقل و دل او را برده است. این تشبیه بر اساس گمانهای عرب آمده است که معتقد بودند، شیطان خود را به گونه ای به فرد نشان می دهد و او را به دنبال خود می کشد و فرد نمی داند که او را به کجا می برد و سپس او را نابود می کند.

ب) انعکاس عادات و صفات
 

عرب جاهلی در زمان صلح و آرامش، بخشنده و جوانمرد بود و بخشش و کرم را از مظاهر سیادت و سروری می دانست. آنها در دفاع از شرافت قبیله یا زنان خود و حفظ آنان از خواری اسارت، شجاع بودند و در این راه به مرگ اعتنایی نمی کردند. در میان اعراب، افرادی بودند که به پاکدامنی و چشم پوشی از زنان شهرت داشتند. پاکدامنی نیز مانند شجاعت و سخاوت از شرایط سروری تلقی می شد. اعراب به وفاداری نسبت به عهد و پیمان و نفرت از پیمان شکنی و نیرنگ مشهورند. (22: ص 238 و 313؛1 ص 22) از جمله عادات و صفات عرب جاهلی – که در تشبیهات قرآن انعکاس یافته – می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- وفای عهد: تمثیل عهد شکن، به زنی که رشته خود را پس از محکم بافتن، از هم می گسلد. (نحل (16):91-92)
- کَرَم: تشبیه دیگ به حوضچه هایی که در آن آب می ریختند. (سبأ (34): 13) 51: ص 277-241

پی نوشت ها :
 

1- استادیار دانشگاه الزهرا(س) و عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث.
2- دانشجوی کارشناسی ارشد علوم و قرآن و حدیث.
 

منبع: نشریه سفینه شماره 24