نقش رجب فارس ؛ نشانه ای از صلابت پادشاهان ساسانی

نشانه های باستانی از تمدن سالهای دور و جاذبه های گردشگری کشورمان آنقدر زیاد است که به راحتی نمی توان یک لیست از آن تهیه کرد. کشور ما همه گونه تنوع و جاذبه طبیعی و آثار تاریخی را در خود دارد. این سرزمین مانند همه نقاط کره زمین دارای ویژگی های طبیعی و انسانی و تاریخی خاص خود است، تاریخی دارد با قدمتی دیرینه، و آثار طبیعی و تاریخی دارد پر از جاذبه. بر پهنه دیواره ها و صخره های نقاط مختلف این سرزمین، نقش برجسته ها و نقوشی حک شده که همه بازگو کننده بخشی از تاریخ ایران پهناور هستند.شما هم احتمالا در سفرهای خود، نقش برجسته های متفاوتی را در شهرهای مختلف کشور از نزدیک دیده اید. این نقوش هر کدام به فرمان پادشاه یا حکمرانی و به دست هنرمندان دوران باستان خلق شده است.کندن یا حکاکی بر روی سنگی سخت و محکم، کار خیلی دشوار و زمانبری است که نشان از هدفی مهم داشت.مشقت حکاکی بر روی سنگ بهانه ای بود تا همگان قدرت و مرتبه شهریاران ساسانی را بدانند و ببیند. نقش رجب فارس یکی از شگفت انگیزترین و زیباترین نمونه های حجاری باستانی در ایران محسوب می شود. اگر برای بازدید از تخت جمشید و پاسارگاد به شیراز می روید، بازدید از نقش رجب در فارس، بنای زیبای هنرمندان باستانی ایران را هم در برنامه خود بگنجانید و آن را از دست ندهید.

موقعیت نقش رجب در فارس

سه کیلومتری شمال تخت جمشید در کنار جاده اصفهان به شیراز به اثری تاریخی می رسیم که کمتر گردشگران و بازدید کنندگان از آثار تاریخی استان فارس و شیراز به آن توجه دارند مگر گردشگران خارجی. اینجا نقش رجب فارس در نهایت سکوت و مظلومیت آن گوشه جاده چشم به راه شماست بد نیست به آن سری بزنید. چیزهای جالبی می بیند نقش برجسته ها و سنگ نگاره های زیبایی در این مکان با آرامشی عجیب در کنار هم قرار دارند سنگ نگاره هایی از دوره ساسانی. شهر تاریخی استخر در سمت دیگر جاده قرار دارد.نقوش بسیار جالبی را در دل خود جای داده، در نقش رجب فارس تصاویری از دوره ساسانی  قبل از اسلام را مشاهده می کنیم که یادگاری از شاهان این دوره است. نقش رجب فارس یکی از شگفت انگیزترین و زیباترین نمونه های حجاری باستانی در ایران محسوب می شود. اگر برای بازدید از تخت جمشید و پاسارگاد به شیراز می روید، بازدید از این شاهکار زیبای هنر باستانی ایران را هم از دست ندهید. در 3 کیلومتری شمال تخت جمشید و در سمت راست خیابان شاهی، نقش رجب فارس را خواهید دید.

تاریخچه نقش رجب در فارس

نقش رجب فارس در شیب شمالی کوه رحمت حجاری شده، این منطقه در مسیر تخت جمشید به استخر در سمت راست جاده قرار دارد؛ مسیری که در بیست و پنج قرن پیش، شاهراه ارتباطی شوش به شهر سارد «پایتخت لیدی» بوده است و شامل صحنه هایی از وقایع تاریخی، همراه با کتیبه تاجگذاری اردشیر اول «224-239 پیش از میلاد مسیح»،  نقش شاپور اول و کتیبه تاجگذاری وی «239 تا 270 پیش از میلاد مسیح» و همچنین کتیبه کرتیر روحانی تراز اول و موبد موبدان در عصر ساسانی می باشد.از دوره پادشاهان ساسانی حجاری های زیادی به جا مانده است. از آنجا که سلسله ساسانی  خود را به امپراطوری هخامنشی منسوب می دانست این حکاکی ها در استان فارس متمرکز شده اند و خیلی هم از پرسپولیس دور نمی باشند.

شرح کتیبه های نقش رجب در فارس

موسس امپراطوری ساسانی اردشیر اول است و کتیبه تاجگذاری وی قدیمی ترین حجاری در نقش رجب فارس محسوب می شود.نقوش موجود در نقش رجب، راوی سه صحنه از وقایع و اتفاقات شاهنشاهی ساسانی است که در ادامه مطلب، به آن می پردازیم.کتیبه ها یا نقش برجسته های موجود در نقش رجب فارس در این نمونه کارهای نمونهای این 4 مجلس را نشان می دهد:
1-تاجگذاری اردشیر بابکان بنیان گذار شاهنشاهی ساسانی
2-نقش برجسته کرتیر
3-صحنه تاجگذاری شاپور اول
4-شاپور و درباریان

تاجگذاری اردشیر بابکان بنیان گذار شاهنشاهی ساسانی

در میان نقشهای حکاکی شده، نقش برجسته متعلق به اردشیر اول «موسس سلسله ساسانی» ، در ضلع شرقی، از دیگر نقوش قدیمی تر است. پدر اردشیر در نبردی اردوان پنجم، شاه اشکانی را شکست داده و بر تخت شاهی می نشیند اما عمرش به او مهلت پادشاهی نداده و تاج و تخت به پسرش اردشیر اول می رسد. در این نقش در زمینه ای به پهنای چهار متر و نیم و بلندای دو و نیم متر، صحنه دیهیم گیری «تاجی مخصوص پادشاهان»  اردشیر از اهورامزدا را نشان می دهد. در این حجاری اردشیر در سمت چپ و به صورت نیم رخ به تصویر درآمده، وی کلاهی مزین به یک گوی «کریمبوس» بر سر دارد. این نوع کلاه، مخصوص شاهان ساسانی است و کسی غیر از آن ها حق استفاده از آن را نداشته اند. آرایش ظاهری اردشیر در این مجلس، شامل مویی کوتاه، گردن بندی در گردن، لباسی بلند و شمشیری برروی پای سمت چپش می باشد. اردشیر برای احترام به اهورامزدا انگشت سبابه خود را بلند کرده و با دست راست دیهیم را از اهورامزدا می گیرد.

داستانی از گذشته ها

اهورامزدا در مقابل اردشیر، با شکوهی خاص، تاجی کنگره دار، موهای انبوه بر روی شانه افتاده و گردن بندی ساده، ایستاده و حلقه شاهی در دست راست و در دست دیگر به رسم «شاخه ای از درخت مقدس» گرفته؛ اهورا مزدا بالاپوشی بر تن دارد که با یک سنجاق بسته شده و روبانی شبیه روبان دور سر شاهان دارد که از پشت سرش آویزان شده است.  به غیر از اردشیر و اهورامزدا افرادی دیگر در این مجلس حضور دارند که دو نفر از آن ها در پشت سر اردشیر و دو بانو به همراه اهورامزدا و دو کودک یا انسان کوچک بین اردشیر و اهورامزدا ایستاده اند. 

نقش سرداران ایرانی

دو نفری که پشت شاه ایران ایستاده اند، اولی یکی از سرداران بزرگ ساسانی است که مگس پرانی را بر سر شاه نگه داشته. وی در تمام نقوش مربوط به اولین شاه ساسانی حضور داشته و او را از روی نقش دو برگ بهم پیوسته روی کلاهش می شود شناخت. نفر دیگر، شاپور فرزند و ولیعهد شاه می باشد که دست راستش را برای ادای احترام به سمت اردشیر و اهورامزدا بلند کرده و دست چپ را بر روی غلاف شمشیر گذارده، او هم موهایی بلند و گردنبندی بر گردن دارد.

معانی نقش های روی نقش رجب در فارس

کنار اهورامزدا نیز دو بانو از خاندان سلطنتی ایستاده اند که پژوهشگران آن دو را مادر و همسر اردشیر می دانند.نقش دو کودک یا دو انسان کوچک در میان شاه و اهورامزدا و زیر حلقه شاهی دیده می شود که یکی از آن ها لباسی ساسانی به تن دارد و مانند دیگران دست راستش را بالابرده، نفر سمت راست هم گرزی در دست خود نگه داشته. البته این بخش از مجلس، آسیب فراوان دیده و به طور کامل نمیتوان آن را توضیح داد. والتر هینس «عیلام شناس معروف» نفر سمت چپ را بهرام پسر شاپور یکم «239 تا 270 .م»  و نفر سمت راست را بهرام ایزد جنگ در ایران می داند.

نقش برجسته کرتیر

در سمت چپ نقش برجسته اردشیر اول، نقشی کوچک وجود دارد که در زمان بهرام دوم «276 - 293م» اضافه شده که کرتیر (Kartie ) موبد ساسانی و کتیبه ای را نشان می دهد. کرتیر روحانی با نفوذ و پر قدرتی بود که از دوره شاپور اول، بهرام اول و بهرام دوم ساسانی حضور داشته. وی بدون ریش با کلاهی مدور و روبانی به دور آن و گردن بندی با مروارید های درشت نقش شده که انگشت سبابه دست راستش را برای ادای احترام به مجلس شاپور بلند کرده و به کتیبه ی پشت سر خود اشاره می کند. این کتیبه با سی سطر نوشته به خط پهلوی ساسانی از خدمات دینی کرتیر سخن می گوید.

برروی کتیبه این چنین نوشته شده

من از ایزدان این را درخواست کردم که اگر یک بار ایزدان من کرتیر را در این جهان زندگان جای داده اند پس من را به ان سوی «دنیای مردگان» نیز عبور دهند و چهر ه بهشت و دوزخ را بر من آشکار نمایند.

صحنه تاجگذاری شاپور اول 

در  نقش رجب، نقش برجسته ی  تاجگذاری شاپور اول سوار بر اسب در قابی به طول تقریبی چهار متر و نیم عرض کمتر از سه متر دیده می شود. این نقش که یکی از شاهکارهای هنر حکاکی یا پیکرتراشی ساسانی است با تناسب و تعادل مناسبی نقش شده؛ شاپور سوار بر اسبی قوی هیکل و آراسته می باشد و با دست راست خود حلقه شاهی را از اهورامزدای سوار براسب می ستاند. شاپور دست چپش را بر روی قبضه شمشیر گذاشته است. دست های و صورت شاه بسیار آسیب دیده و به خوبی نمی توان اجزای آن را تشخیص داد.اهورا مزدا در این صحنه با تاج کنگره ای برسر، و گیسوان مجعد و بلند تا روی شانه، با پوششی شبیه به لباس شاپور اول به تصویر در آمده و سوار بر اسبی شبیه به اسب شاپور است.

نقش امپراطوری 

اگر به نقش نگاه کنید، خواهید دید که صورت و دست هر دو اسب از بین رفته اما هر دو اسب دست چپ خود را بالا برده اند. این نقش برجسته دو سال بعد از تاجگذاری و قبل از پیروی شاه بر امپراطوری روم بر دیواره شمالی نقش رجب، حک شده است.

شاپور و درباریان

در شمال محوطه نقش رجب در فارس، فضایی به طول 6 متر و عرض 4 متر و در ارتفاع یک و نیم متری از سطح زمین به نمایش شاپور «دومین شاه ساسانی» و درباریان اختصاص داده شده است. شاپور سوار بر اسبی قوی هیکل و آراسته شده؛ اسب طوری به نمایش درآمده که حس حرکت را به خوبی القا می کند.پشت سر شاپور نه نفر از بزرگان کشور ایستاده اند. شاپور لباسی چین دار بلند به تن و  نیم چکمه ای ظریف با بندهایی بلند به پا کرده است. وی مویی مجعد و بلند تا روی شانه و تاج شاهی با روبان هایی در هوا معلق دارد؛ اما صورت و دست راستش بسیار تخریب شده و  توصیفی دقیق از آن نمی توان ارایه داد. شاید افرادی که به دنبال شاه در حرکتند برای شرکت در مراسم تاج گذاری، مجلس شادی یا مراسم مهمی راهی شده اند.در این صحنه، بر جلوی اسب شاه، کتیبه ای چهار سطری به خط پهلوی ساسانی وجود دارد که کمی آنطرف تر کتیبه ای با همین مضمون در شش سطر دیده می شود.

در کتیبه چهار سطری این چنین آمده است که

«اهورامزداپرست، خداوندگار شاپور، شاهنشاه ایران و انیران، فرستاده از طرف خدا، پسر اهورامزدا پرست خداوندگار اردشیر شاهنشاه ایران و انیران، فرستاده از سوی خدا، پسر خداوند پاپک شاه»

 دلیل نامگذاری این کتیبه ها با نام«نقش رجب»

نقش رجب فارس نامی است که برای این منطقه به کار برده می شود. اما دلیل قاطعی برای به کار بردن نام رجب وجود ندارد. نخستین منبعی که از این نام استفاده کرده، سفرنامه کاستن نیبور«جهانگرد دانمارکی» می باشد.نیبور در سال 1176 هجری قمری به ایران سفر و از این نقوش دیدن می کند و در مورد آن این چنین می نویسد:

کتیبه ها و نقش ها

«پیکره ای که در دیوار سمت شمالی قرار دارد سر پیکر اصلی «شاپور اول و درباریان» که کدخدای ده او را رجب می نامید و همچنین سر اسب او به شدت اسیب دیده است...» در آثار عجم نوشته فرصت الدوله شیرازی، آمده است که: «این مکان را نقش هم خوانده اند.» اما اهالی این منطقه می گویند که در نزدیکی اینجا، شخصی به نام رجب زندگی می کرده که قهوه خانه ای به نام خودش داشته، از این جهت این محدوده به نقش رجب مشهور شده است.این کتیبه ها به طور کلی بیانگر دو موضوع اصلی و مهم است: یکی معرفی کرتیر و عناوین و القابی که صاحب آن ها بوده و همچنین شرح اقداماتش در دوره هر پادشاه، و دیگری شرح عروج او است. مکان این چهار نقش برجسته در این چهار نقطه است:
سنگ نگاره کرتیر در سرمشهد هشتاد کیلومتری کازرون
سنگ نگاره کرتیر در نقش رستم
سنگ نگاره کرتیر در کعبه زرتشت
سنگ نگاره کرتیر در نقش رجب
جایگاه نقوش برجسته شهریاران ساسانی را باید از نزدیک دید و با باورهای آن ها آشنا شد. با رفتن به این جاذبه تاریخی در کنار بازدید از نقش رجب می توانید از نقش رستم که یک اثر تاریخی است دیدن کنید. این دو درست روبروی هم قرار دارند.مجموعه تاریخی نقش رجب فارس در تاریخ 24 شهریور 1310 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.