فرشتگان عذاب(۱)

(1)
(إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائکَةُ ظالِمِى أَنفُسِهِمْ قَالُوا فِیمَ کُنتُمْ قَالُوا کُنَّا مُستَضعَفِینَ فى الأرْضِ قَالُوا ألَمْ تَکُنْ أرْض اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِیهَا فَأُولَئک مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَت مَصِیراً).(2)

فرشتگان عذاب و مواقف
 

یکی از شئون فرشتگان در خصوص انسان ها ــ که خداوند متعال برای آنان مقرر فرموده ــ جاری ساختن عذاب الهی است. از این رو، این گروه از ملائکه به «فرشتگان عذاب» نام گرفته اند.
این دسته از ملائکه ــ مانند گروههای دیگر فرشتگان ــ به امر خدا عمل کرده و از مشیّت و خواست حضرت حق هیچ تخلّف و تحظّی ندارند. به بیان دیگر در مقام عمل به فرمان های الهی، معصوم هستند. فرشتگان عذاب مظاهر اسمای «غضب» و «سخط» خداوند متعال بوده و مجرای تحقّق مشیّت و امر او در عذاب اند.

مرگ و برزخ
 

ملائکه عذاب در موقف ها، مقطع ها و عوالم مختلف، مأموریت خویش را انجام می دهند: زمان روی آوری مرگ، برزخ و مراحل آن، قیامت و مواقف آن و...یکی از این مواقف حسّاس، مقام مرگ و زمان انتقال آدمی از عالم مادی به عالم برزخ و در برزخ است. آیاتی چند در این باره وجود دارد؛ از جمله:
1.(إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائکَةُ ظالِمِى أَنفُسِهِمْ قَالُوا فِیمَ کُنتُمْ قَالُوا کُنَّا مُستَضعَفِینَ فى الأرْضِ قَالُوا ألَمْ تَکُنْ أرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتهَاجِرُوا فِیهَا فَأُولَئک مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَت مَصِیراً)(3)
آنان که [هنگام مرگ] و قبض روح ظالم و ستمگار بمیرد فرشتگان از آنها باز پرسند که در چه کاری بودید [و چرا به ایمان و اعمال نیک برای آخرت نپرداختید] پاسخ دهند: ما در روی زمین مردمی ضعیف و ناتوان و [اسیر ظلم حاکمان جاهل و کافر] بودیم! فرشتگان گویند: آیا زمین خدا پهناور نبود که در آن سفر کنید [و از محیط جهل و کفر به سرزمین علم و ایمان بشتابید از آنها عذر نپذیرند و] مأوای ایشان جهنم است و بازگشت آنها به جایگاه بسیار بدی است».
از این آیه ی شریفه، حقایق والای زیر به دست می آید:
یکم .ملائکه ی قبض کننده ی روح ــ مظهر اسم قابض خداوندند ــ علاوه بر مأموریت قبض روح، مأموریت دیگری نیز دارند و آن عذاب کسانی است که به خویش ستم کرده اند.
دوّم.چون مقام تعذیب است، فرشتگان قابض و عذاب در هنگام مرگ عتاب آمیز سؤال می کنند این حالت برای کسی که مرگ به او روی آورده سخت و سنگین است؛ تا حدی که نمی توان آن را تصور نمود. امیرمؤمنان (علیه السلام) می فرماید: «فغیر موصوف ما نزل بهم»(4) «آنچه که برای مردگان روی آور شود قابل توصیف نیست». به هر روی تشبیهات، کنایات و تمثیلات در روایات در خصوص این ملائکه، نشانگر سختی قبض است.
سوّم.این آیه شامل و ناظر به مؤمنانی است که به ایمان خویش عمل نکرده و عذری برای خویش دست و پا می کنند؛ بدین صورت که در قلمرو حکومت مخالفان و معاندان بودند که یا امکان عمل نبود و یا نمی گذاشتند که آنها به ایمان خویش عمل کنند.
چهارم.ملائکه این عذر را نپذیرفته، و به آنان می گویند که می توانستند برای عمل به ایمان خویش، از قلمرو حاکمیت مخالفان خارج شده و به مناطق دیگری هجرت کنند. این مسأله درس مهم و بزرگی برای انسان ها دارد که عذر تراشی در نظام برزخی و عوالم برتر و بعد از آن، پذیرفته نیست.
پنجم.پس از قبض روح این گروه، آنان به جهنم برزخی هدایت و عذاب شروع می شود.
ششم.این نکته عمیق و تکان دهنده نیز از این آیه ی شریفه به دست می آید که وقتی وضعیت مؤمنان عذر تراشی که در سرزمین های معاندان و مخالفان در هنگام قبض و پس از آن این چنین است؛ وضعیت مؤمنانی که در بلاد موافقان و مؤمنان و حاکمیت دینی زندگی کرده و به رغم فراهم بودن شرایط و زمینه برای عمل به ایمان خویش، از آن سر باز می زنند، چگونه خواهد بود؟!
2.(وَ مَنْ أظلَمُ مِمَّنِ افْترَى عَلى اللَّهِ کَذِباً أَوْ قَالَ أُوحِىَ إِلىَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شىْءٌ وَ مَن قَالَ سأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَ لَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فى غَمَرَاتِ المَْوْتِ وَ الْمَلائکَةُ بَاسِطوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنفُسکمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَاب الْهُونِ بِمَا کُنتُمْ تَقُولُونَ عَلى اللَّهِ غَیرَ الحَْقِّ وَ کُنتُمْ عَنْ آیَتِهِ تَستَکْبرُونَ)(5)
«و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ مى ‏بندد یا مى ‏گوید: «به من وحى شده است». در حالى که چیزى به او وحى نشده باشد، و آن کس که مى‏گوید: «به زودى نظیر آنچه را خدا نازل کرده است نازل مى ‏کنم»؟ و کاش ستمکاران را در گرداب هاى مرگ مى ‏دیدى که فرشتگان [به سوى آنان‏] دست هایشان را گشوده‏اند [و نهیب مى‏ زنند:] «جان هایتان را بیرون دهید»؛ امروز به [سزاى‏] آن چه به ناحق بر خدا دروغ مى‏ بستید و در برابر آیات او تکبر مى‏ کردید؛ به عذاب خوارکننده کیفر مى ‏یابید».
نکاتی چند در این آیه، قابل توجه است:
یکم.این آیه ناظر به نزول ملائکه عذاب در هنگام مرگ برای سه گروه است: 1.کسانی که آیات الهی را تکذیب می کنند؛ 2.گروهی که بدون نزول وحی، ادعای وحی دارند؛ 3.استهزا کنندگان آیات الهی که مدعی آوردن آیاتی مانند آیات خداوند متعال در قرآنند.
دوّم.آیه ی شریفه، بیانگر سختی قبض روح و شروع عذاب از هنگام بیرون رفتن روح و جان از بدن برای سه گروه یاد شده است.
سوّم.از آنجا که دروغ بستن بر خداوند متعال و نیز تکبّر ورزیدن در برابر آیات الهی، برای ملائکه ی الهی سخت و گران و است (چون محو حضرت حق اند)، این سه گروه را به دلیل این دو صفت زشت و ناپسند (دروغ بستن و تکبر ورزیدن)؛ با عذاب سخت و شکننده ای کیفر می دهند.
چهارم.هر چند منطوق آیه ناظر به کافران و مشرکان است؛ ولی مراتب خفیف تر و پایین تر آن دو را نیز شامل می شود. اگر شخص مسلمان و مؤمن در مقام عمل و در هنگام تأسی به آیات الهی، آنها را کوچک شمارد و بدون توجّه از کنار آنها بگذرد وتصدیق عملی نداشته باشد، ملائکه عذاب در هنگام قبض روح و پس از آن با شدّت فوق تصور با او مواجه خواهند شد.
پنجم.گفته ی ملائکه مبنی بر اینکه «جان هایتان را بیرون دهید» صرف جمله و کلام نیست؛ بلکه تکوین است؛ یعنی، گفتن همان و قبض کردن شدید و سخت روح همان.
3.(وَ لَوْ تَرَى إِذْ یَتَوَفَّى الَّذِینَ کفَرُوا الْمَلائکَةُ یَضرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبَارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذَاب الْحَرِیقِ)(6)
«و اگر بنگری سختی حال کافران را هنگامی که فرشتگان جان آنها را می گیرند و با تیغ [قهر و غضب خدا] بر روی و پشت آنها می زنند و می گویند: بچشید طعم عذاب سوزنده را».
این آیه حکایتگر قبض روح کافران به وسیله ی ملائکه عذاب و نیز نوع عذاب است. مفسران «از پشت و رو زدن» را دو گونه تفسیر کرده اند؛ برخی گفته اند: کافران از همه ی جهات به وسیله ملائکه عذاب می شوند و بعضی دیگر نوشته اند: این عبارت بیانگر به ذلت و خواری کشاندن کافران است. به هر روی این حقیقت را خاطر نشان می سازد که قبض روح کافران، عذاب دهنده بوده و پس از آن، عذاب ابعاد گوناگون داشته و در مراتب و عوالم مختلف است. توجه داشته باشیم گفتار ملائکه ــ مبنی بر این که «بچشید طعم عذاب سوزنده را» ــ امری تکوینی است؛ یعنی گفتن همان و وقوع و جریان عذاب همان.
4.(الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائکَةُ ظالِمِى أَنفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا کُنَّا نَعْمَلُ مِن سُوءٍ بَلى إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ * فَادْخُلُوا أَبْوَاب جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَکَبِّرِینَ)(7)
«همانان که فرشتگان جانشان را مى ‏گیرند، در حالى که بر خود ستمکار بوده‏اند. پس، از درِ تسلیم درمى‏ آیند [و مى‏ گویند:] «ما هیچ کار بدى نمى‏کردیم». آرى، خدا به آنچه مى ‏کردید دانا است * پس، از درهاى دوزخ وارد شوید و در آن همیشه بمانید، و حقاً که چه بد است جایگاه متکبران».
این آیه نیز به وجود ملائکه ی عذاب هنگام مرگ ــ برای کسانی که به خویش با نافرمانی خداوند متعال ظلم کرده اند ــ اشاره دارد. این ظالمان بر خود، هنگام مواجهه با فرشتگان قابض روح ــ که وظیفه ی عذاب آنان را نیز در هنگام مرگ بر عهده دارند ــ خاضع و تسلیم شده، و می گویند: ما هیچ کار بدی انجام ندادیم؛ ولی از آنجا که خداوند به هر آنچه که آدمیان عمل می کنند آگاه است، سخن دروغ آنان را نپذیرفته، رد می کند. ملائکه عذاب پس از قبض سخت، سنگین و عذاب دهنده ی این گروه، با عمل تکوینی در قالب این سخن که «از درهای دوزخ وارد شوید» آنان را به ابواب گوناگون جهنم برزخی می برند. این جهنم ها دارای مراتب مختلف بوده و در مجموع مرتبه ی نازله ای از جهنم قیامت به شمار می روند. عبارت (فلبئس مثوی المتکبرین) در فراز آخر آیه، این نکته را خاطر نشان می شود که منشأ «ظالمان بر خویش» صفت رذیله ی «تکبر» است.
این چند آیه که تنها به عنوان نمونه در این گفتار طرح و تا حدی تفسیر شد به صراحت و روشنی بر وجود ملائکه عذاب در مقام مرگ و هنگام انتقال آدمی از عالم مادی به عالم برزخ دلالت دارد. در پایان توصیه می کنم هر چه می توانیم به گناه نزدیک نشویم و مراقب اعمال و کردار خویش باشیم. اگر این چنین نباشیم، از جمله کسانی خواهیم بود که ملائکه عذاب در هنگام مرگ، به سراغ آنها رفته و قبض سخت و تکان دهنده و عذابی سهمگین، در جهنم برزخی و قیامت، انتظارشان را می کشد.(8)

پی‌نوشت‌ها:
 

1. 73/1/8
2.نساء (4)، آیه ی 97.
3.نساء (4)، آیه ی 97.
4.نهج البلاغة، خطبه 109.
5.انعام (6)، آیه ی 93.
6.انفال (8)، آیه ی 50.
7.نحل (16)، آیه ی 28 و 29.
8.از این رو دست بر دعا برداشته و هم زبان با مولانا زمزمه کنیم:
یا کریم العفو ستار العیوب
انتقام از ما مکش اندر ذنوب
آنچه در کوی است ز اشیاء و آنچه هست
وانما جان را بهر حالت که هست
گر سگی کردیم ای شیر آفرین
شیر را مگمار بر ما زین کمین
(مثنوی، دفتر پنجم، ابیات 1197ــ 1199).[ک]
 

منبع : کتاب ملائکه(سلسله دروس معارف اسلامی 1)گفتارهای آیت الله محمد شجاعی،تنظیم و نگارش کاشفی،انتشارات وثوق- 1385