حفظ قرآن وسیله است، نه هدف

حفظ قرآن از آن جهت اهمیت دارد که حفظ کلام الهی و عباراتی است که خداوند متعال برای هدایت بشر به وسیله ی آن با انسان سخن گفته و از طریق فرشته ی وحی به پیامبر نازل شده و ایشان برای دیگران بازگو نموده اند. حفظ این آیات در ذهن اهمیت فراوان دارد، این که انسان برای همیشه آن متن را در پیش خود داشته باشد، یعنی جمله ها، عبارت ها، دستورها، نصیحت ها، خیرخواهی ها، نهی ها و هر آنچه که خداوند فرمودند همچنان انسان در ذهن خود داشته باشد.
به همین جهت، در کنار حفظ، قرائت قرآن اهمیت فراوان داشته که در این مورد امام صادق (ع) می فرمایند: «بر مردم لازم است که قرآن را قرائت کنند». قرائت قرآن نیز دو نوع است، یکی از روی متنی است که انسان قرائت می کند و دیگری از روی ذهن است، یعنی انسان آنچه که در ذهن دارد مرور می نماید. به همین جهت، حفظ قرآن، باعث می شود که کلام ها و عبارت ها همیشه در معرض فکر و اندیشه قرار بگیرند.
انسانی که حافظ قرآن کریم هست، در واقع جملات الهی را در ذهن و اندیشه خود مرور می کند و مورد توجه قرار می دهد. به همین جهت باید گفت، هدف از حفظ قرآن، فهم و سپس عمل به آن و انس بیشتر با عبارات قرآن است، تا آن ها را در زندگی روزانه ی خود پیاده کند و آن ها را کاربردی و اجرای کند، و حافظان قرآن در صدر اسلام به میزانی که حفظ بودند به همان میزان تأمل نموده و آن را در زندگی خود پیاده می کردند.
گزارشی از ابن مسعود، صحابه ی خاص پیامبر می باشد که از حافظان و کاتبان کلام وحی است. ایشان می گویند: وقتی پیامبر برای ما چند گروه از آیات را می آوردند، تا آن آیات را حفظ نمی کردیم، نمی فهمیدیم و عمل نمی کردیم، به سراغ آیات دیگر نمی رفتیم. بنابراین اگر کسی جمع زیادی از آیات را فقط در ذهن خود جای داده باشد، ولی آن حفظ، زمینه این برای مطالعه و تدبر و عمل نباشد، طبیعی است که آن حفظ به هدف خود نرسیده؛ و حفظ، از اهمیت چندانی برخوردار نخواهد بود.
مهم ترین مسئله ای که حافظان قرآن باید بدانند این است که، حفظ وسیله است نه هدف. حفظ قرآن مقدمه ای است برای استفاده و تدبر در قرآن، برای عمل به آیات، و حافظان بزرگ؛ مفسران بزرگی بودند. حافظان موفق عاملان مهمی بودند، و بدین جهت صحابه ای مثل ابن مسعود تا به سمت عمل به گروهی از آیات نمی رفتند و آن ها را در زندگی خود پیاده نمی کردند، به سمت حفظ گروهی دیگر از آیات نمی رفتند. همچنین؛ حفظ قرآن کریم یک مرحله بود و عمل به آن نیز مرحله ای دیگر. به همین جهت، در زندگی روزمره حافظانی موفق تر و مأجورترند که بتوانند حفظ خود را به سمت عمل منتهی نمایند. لکن از این نکته هم نباید غافل شد، که کسانی که حافظ هستند، در مقایسه با کسانی که اصلا از حفظ قرآن بهره ای نبرده اند، زمینه ی بهتری برای عمل و توفق بیشتری برای فهم و تدبر دارند. بنابراین باید دانشجویان محترم تلاش کنند که در برنامه ی روزانه ی خود بخشی از آیات یا سوره ها را حفظ کنند، که اگر این حفظ اتفاق بیافتد، زمینه ی انس با قرآن اتفاق خواهد افتاد، به ویژه در دروان جوانی که زمینه های حفظ قرآن در انسان بیشتر هست و امکانات حفظ برای او فراهم تر است. در سنین بالا، مشکلات، امکان حفظ را کم تر می کنند.
بنابراین هر دانشجویی، به ویژه دانشجویانی که افتخار تحصیل در رشته های الهیات و علوم قرآنی را دارند، باید تلاش کند سوره های بیشتری را در برنامه ی حفظ خود قرار دهند، و در یک برنامه ریزی ده ساله بتوانند قرآن را حفظ کنند. وزارت علوم نیز برای حافظان قرآن، امتیازاتی را پیش بینی کره و مقام معظم رهبری و دولت محترم نیز برای این که حافظان قرآن در جایگاه مناسبی باشند، توجه خاصی دارند. به همین جهت حافظان قرآن نسبت به کسانی که حافظ نیستند یک قدم پیشترند. اما شرط همه ی این ها این هست که قدم های بعدی حفظ، که انس، تدبر و در نهایت عمل به آیات وحی است برداشته شود.
پس بنابراین، اگر کسانی که مسیر حفظ را دنبال می کنند، به نهایت و هدف رسیدند، راه را به سرانجام رسانده اند. و اگر کسانی در این مسیر قرار گرفته اند راه خود را هنوز به سرانجام نرسانند و تأثیر و انتظاری که از حفظ آیات قرآن می رود، در آنها متجلی نگشت، در حفظ موفق نشده اند. بزرگان و علما به حفظ آیات قرآن رغبت فراوان داشتند، اما حفظی که عمل به همراه داشت. در بین علما اندک کسی هست که حافظ باشد، ولی عامل نباشد.
اما گروهی از مخاطبان هستند که از سن بیشتری برخوردار هستند و دیگر فرصت حفظ برای آنان به سهولت جوانان فراهم نیست، و به دلیل اشتغالاتی که داشته اند توفیق حفظ را نیافته اند، و اکنون دیگر توقع حفظ از آن ها نمی رود و در این سن طبیعتا باید قرائت قرآن صورت پذیرد، چرا که خواندن و قرائت، جبران حفظ را می کند، البته خواندنی که به همراه ترجمه باشد، چون زبان ما عربی نیست، وقتی ترجمه هست، به درک مفهوم آیات کمک می کند.
حافظ قرآن کریم، در برابر خداوند و جامعه، وظیفه ای خاص دارد. توقعی که خداوند از حافظ دارد، نخست عمل هست. و باید دانست کسی که حافظ قرآن کریم می باشد، از اجر معنوی خاصی بهره مند می شود و یک قدم نسبت به سایرین جلوتر است، و از وی انتظاراتی می رود که از دیگران نمی رود، اما نهایتا خداوند عمل را می خواهد، یعنی اگر کسی حافظ بود، ولی عمل نکرد، مثل سایر افراد هست.
بنابراین از حافظ قرآن کریم انتظار می رود به مفاهیم آیات توجه داشته باشد، بدین صورت که در یک کلاس درس، استاد به دانشجوی حافظ قرآن کریم، عنایت خاصی دارد، چرا که احساس می کند که شخصی که حافظ است به قرآن کریم نزدیک تر می باشد، و این یک توفیق هست که در جامعه وجود دارد و انتظار شایسته ای از حافظان هست.
ولی حافظ، دور از این تصور که دیگران چه انتظاراتی از او دارند، برای استفاده ی خود باید به سمت عمل به قرآن کریم برود. به عبارت دیگر، حافظ قرآن کریم باید به فکر رشد خود باشد، و این احساس مسئولیت، اگر در حافظان ایجاد شود، عمل به قرآن کریم بیشتر خواهد بود. لذا در یک جامعه ممکن است این انتظار باشد و در جامعه ای انتظاری نباشد، و او سعی می کند خود را با عمل مردم، همسو کند. در واقع رضایت مردم، همیشه همراه با کمال نیست. آنچه که مستلزم یک کمال است، رضایت مندی الهی است.
اما سؤالی که مطرح می شود این است که چه ضرورتی دارد که فارسی زبان ها عبارات عربی قرآن کریم را قرائت و سپس حفظ کنند؟ در پاسخ باید گفت: چون الفاظ عربی قرآن، کلام خداوند است باید همیشه قبل از ترجمه، مورد توجه باشد و لذا همه ی مترجمان، در کنار متن عربی قرآن کریم، به ترجمه پرداخته اند. بسیار اندک هستند کسانی که فقط ترجمه ی قرآن را بدون متن منتشر کرده باشند. چون خواندن و حفظ کردن همین متن در روایات مورد توصیه بوده، البته هنوز کسی کاملا به علت این که قرائت متن قرآن کریم چه ضرورتی دارد نرسیده است، زیرا عده ای می گویند: چون تمام آیات قرآن، الفاظ حضرت حق است، آرامش و جذابیت خاصی دارد. عده ای دیگری می گویند: قرائت، ثواب و بهره ی معنوی دارد، عده ای نیز می گویند: عبارات قرآن کریم دارای وزن، فصاحت و بلاغت خاصی است و جذابیت خاصی را ایجاد می کند. به همین جهت، برخی از پزشکان نیز صوت قرآن کریم را برای برخی از بیماران به صورت آزمایشی پخش کرده اند و میزان درد آنان را قبل و پس از پخش صوت قرآن کریم اندازه گیری کرده و متوجه شدند که خواندن آیات قرآن، بر آرامش روانی و نشاط روحی بیماران بسیار مؤثر می باشد.
بنابراین یقینا رازهای بسیاری در قرائت و حفظ کلام وحی نهفته است و حکمت های دیگری به مرور زمان آشکار خواهد شد، و فراموش نکنیم که ترجمه ی هر متن، بدون عبارت عربی آن، ممکن است خواننده را از آن متن دور کند، پس ترجمه هم در کنار متن عربی و حفظ آن اهمیت دارد.
لازم به یادآوری است که در جامعه ی کنونی ایران، متن قرآن کریم فراوان قرائت و حفظ می شود، اما کمتر متوجه مفهوم آن نمی شویم و ممکن است این امر میزان قرائت را کمتر نماید. ولی اگر قرائت کنیم و ترجمه را نیز در کنار آن بخوانیم، سرانجام خوب و نیکی خواهیم داشت. به همین جهت، علماء همواره بر قرائت متن قرآن کریم تأکید داشته اند و نگفته اند که قرائت ترجمه ی قرآن، قرآن است.
منبع: ماهنامه ایحاء شماره 1