سیاه زخم (Anthrax ،Charbon) چیست ؟
باکتری باسیلوس آنتراسیس عامل بیماری سیاه زخم است. نامهای دیگر این بیماری در زبان انگلیسی آنتراکس (Anthrax) و به فرانسوی شاربن است.نام آنتراکس از کلمه یونانی (anthrakis) به معنی ذغال گرفته شده که بدلیل زخم سیاه رنگی هست که در این بیماری بوجود می آید. از بیماریهای مشترک انسان و تعداد زیادی از حیوانات است که البته در حیوانات شایعتر و در انسان کمتر هست.
میکروبیولوژی
عامل بیماری باسیلوس آنتراسیس یک باسیل درشت و میله‌ای شکل گرم مثبت است که در محیط‌های معمولی به خوبی رشد می‌کند. در محیط‌های نامساعد ایجاد هاگ می‌کند لذا خیلی مقاوم میباشد.هاگ نسبت به شرایط نامناسب محیطی مقاوم بوده و طولانی مدت میتواند در هوا و بویژه خاک زنده می ماند.در محیط 37 درجه بخوبی در محیط آزمایشگاه رشدمیکند.اولین باکتری است که به عنوان یک باکتری بیماریزا توسط کخ کشف شده است. انواع بیماریزای باسیل سیاه زخم دارای یک پوشش (کپسول) بنام poly-D-glutamic acid و3 پروتئین سمی (exotoxin) به نامهای edema factor, lethal factor protective antigen می باشند. poly-D-glutamic acidبرای جلوگیری از بیگانه خواری توسط گلبولهای سفید لازم است.
و باسیلهایی که فاقد این آنتی ژن هستند توسط گلبولهای سفیداز بین می روند. Edema factor باعث ایجاد ادم می شود وهمچنین باعث اختلال در سیستم ایمنی میزبان می شود. Lethal factor همچنان که از اسمش پیداست با مکانیسمهائی که هنوز ناشناخته است باعث مرگ می شود.مهمترین مکانیسم شناخته شده آن از بین بردن ماکروفاژها به علت خاصیت پروتئازی آن می باشد. protective antigen همچنانکه ازنامش پیداست عامل حمایت کننده است و دو فاکتور قبلی بدون اتصال به این فاکتور کارائی خود را از دست می دهند.
----------------------------------------------------------------------------
انتقال بیماری سیاه زخم
1. پوستی: از راه تماس و دستکاری مواد آلوده دامی( پشم، پوست، گوشت، پودر استخوان خام و غیره) مبتلا میگردد. میکروب از راه خراش‌های کوچک پوست وارد بدن انسان میشود. (بیماری شغلی)
2. تنفسی: انتقال تنفسی توسط گرد و غبار آلوده به ندرت دیده میشود (در کارخانه‌های پشم بافی و پشم شویی)
3. گوارشی: انتقال از راه خوراکی توسط گوشت خام یا نیم پز، شیر خام و غیره ممکن است. انتقال از فرد به فرد بسیار نادر است.
----------------------------------------------------------------------------
دوره نهفتگی بیماری سیاه زخم
حدود 7 روز پس از تماس میباشد. تعداد 8000 تا 50000 میکروارگانیسم برای آلودگی از راه تنفسی لازم است. باکتری به دلیل داشتن کپسول در برابر سیستم ایمنی بدن مقاوم است و با ترشح سم (توکسین) موجب بروز علایم میشود.مورد قطعی سیاه زخم،عبارتست از : 1 ـ وجود علائم بالینی منطبق بر سیاه زخم پوستی، استنشاقی یا گوارشی باضافه مثبت بودن نمونه از نظر وجود باسیل سیاه زخم، یا 2 ـ انطباق بالینی همراه با حداقل 2 تست مثبت تشخیصی پشتیبان.
مورد مظنون سیاه زخم
عبارتست از : 1 ـ انطباق بالینی، بدون جدا کردن باسیل سیاه زخم از نمونه ها همراه با مثبت بودن یکی از تست های آزمایشگاهی پشتیبان یا 2 ـ انطباق بالینی بیماری با سیاه زخم، همراه با شواهد اپیدمیولوژیک تماس با یک محیط آلوده ثابت شده، بدون وجود شواهد آزمایشگاهی .این بیماری ممکن است بصورت سیاه زخم پوستی، گوارشی، ریوی و ندرتا مننژیت، تظاهر نماید ولی شایعترین چهره بالینی آنرا سیاه زخم پوستی، تشکیل میدهد.سیاه زخم پوستی، به دنبال پشت سر گذاشتن دوره کمون 10 – 3 روزه، بصورت پاپول کوچکی در محل ورود باسیل، به پوست، تظاهر مینماید و پس از گذشت چند روز به وزیکول، تبدیل میگردد و اطراف آنرا قرمزی و ادم مختصری که گوده گذار نمیباشد فرا می گیرد.
سپس در عرض چند روز ناحیه خونریزی دهنده سیاه رنگی در بخش مرکزی وزیکول، ظاهر میشود و با تخلیه مایع وزیکول، اولسر فرورفته با حدود مشخصی که در وسط آن اسکار سیاه رنگی به چشم میخورد بوجود می آید و در عرض 3 – 1 هفته از موضع، جدا میشود. البته گاهی سیاه زخم پوستی، با تشکیل بول، ادم منتشر، تب شدید و توکسمی، همراه است و به ادم بدخیم، موسوم میباشد. لازم به ذکر است که درمان آنتی بیوتیکی، تاثیری بر سیر ضایعه موضعی سیاه زخم پوستی ندارد و تنها میتواند از سپتیسمی و بروز عفونت ثانویه، جلوگیری نماید .
در صورتی که ضایعه در قسمت تحتانی صورت یا گردن، قرار داشته باشد ادم حاصله میتواند گردن را احاطه نموده به، تراشه، فشار آورد و حتی ناحیه حنجره نیز دچار ادم شود و به مشکلات تنفسی و خفگی، بیانجامد که برای رفع آن بایستی به تراکئوتومی ، متوسل شد.
اغلب ضایعات، بهبود می یابند و اثر ناچیزی از خود به جا میگذارند ولی ضایعات موجود بر روی فک و چشم، گاهی گانگرنه شده سرانجام، جهت ترمیم آنها بایستی به جراحی پلاستیک متوسل گردید. بیمارانی که دیر به پزشک مراجعه میکنند ممکن است دچار کلاپس گردش خون و خونریزی شدید روده و مدیاستینیت هموراژیک، بشوند ولی بیمارانی که به موقع، مراجعه مینمایند سریعا به اقدامات درمانی، پاسخ میدهند.گرچه گاهی چند هفته طول می کشد تا اسکار، از محل خود جدا شود ولی پس از شروع درمان با پنی سیلین، باسیل سیاه زخم، در عرض2 – 1 روز کامل از بین میرودودر ضایعه، یافت نمیشود .
میزان مرگ ناشی از مننژیت سیاه زخم، علیرغم درمان مناسب، حدود 100% است . ضمنا میزان مرگ ناشی از نوع ریوی، حدود 100ـ80% و نوع گوارشی ، 75 – 25% میباشد و سیاه زخم پوستی، در صورتی که درمان نشود در 25 – 20% موارد، به مرگ بیمار منجر میگردد 0 سیاه زخم پوستی، اغلب بر روی صورت و اندام فوقانی عارض میشود مطالعه پرونده بیماران حاکی از آنست که این ضایعات در 58% موارد، در صورت در 32% موارد در اندام فوقانی ودر 5% موارد در اندام تحتانی عارض گردیده و در 5 درصد موارد به شکل گوارشی، عارض شده است .
----------------------------------------------------------------------------
عوامل ابتلا به سیاه زخم
باسیلوس آنتراسیس یک عامل باکتریایی میله ای شکل هوازی و بی هوازی اختیاری هاگدار و گرم مثبت است.در محیط کشت فاقد کپسول و در بدن میزبان معمولاً کپسول دار است.
بیماری مخصوص حیوانات بوده و انسان به طور اتفاقی دچار می شود.
انسان میزبان اتفاقی عامل سیاه زخم است. عمدتاً بر اثر عوامل شغلی انسان به عنوان میزبان درخواهد آمد. بیماری بیشتر در گروه سنی 29-20 ساله و از همه کمتر در گروه سنی 9-0 ساله شایع است، ولی از نظر جنسی حساسیت یکسانی دارند.
بیماری سیاه زخم عمدتاً به صورت تک گیر یا اپیدمی روی می دهد. ابتلا در تمام فصول سال رخ می دهد ولی بیشتر در فصول گرم سال از اواخر بهار تا اوایل پاییز وجود دارد. بیماری سیاه زخم در بین چوپان ها و بافندگان فرش دیده می شود.
راه انتقال بیماری سیاه زخم
تماس با پوست و پشم حیوانات آلوده از راه خراش های کوچک، مصرف شیر و فرآورده های آلوده، باعث انتقال عامل سیاه زخم و ابتلا خواهد شد.انتقال انسان به انسان در مناطقی با سطح بهداشت پایین و پرجمعیت دیده می شود.
- نشانه ها و علائم سیاه زخم در حیوان
بیماری سیاه زخم در حیوانات به اشکال مختلف بروز می نماید. در نوع برق آسا حیوان ناگهانی تلف می شود و در نوع حاد حیوان دچار تحریک پذیری شدید، دپرسیون، اختلال قلبی-ریوی، لرز و تشنج شده و خونریزی بوجود می آید و حیوان در 2-1 روز تلف می شود.تورم در گردن و شکم ناشی از خونریزی روده ای، اختلال تنفس و تورم حلق و حنجره و نهایتاً باعث مرگ می شود.در بین حیوانات، خوک به شاربن (سیاه زخم) مقاومت بیشتری دارد و اغلب بهبودی می یابد.
----------------------------------------------------------------------------
نشانه ها و علائم سیاه زخم در انسان
بیماری دارای دوره کمون کوتاه و 5-4 روزه است.
سیاه زخم ریوی دارای دوره کمون کوتاهتری است.
الف) سیاه زخم پوستی :
ابتدا در محل ضایعه وزیکول کوچک که محل پایول اولیه را احاطه می کند، بعد به شکل سرخدانه درآمده و بعد از مدتی خشک شده و لکه سیاه رنگی بر جای میگذارد.غدد لنفاوی اطراف ضایعه نیز گاهی درگیر می شود، ولی درد شدید ندارد در صورت وجود درد و اینکه به همراه آن لنفانژیت هم باشد باید عفونت ثانویه رخ داده باشد.اکثر ضایعات در صورت و گردن است. ضایعات پلک و نزدیک چشم باعث صدمات شدید چشمی می شود.ضایعات عمدتاً منفرد هستند و بر اثر تماس دست بیمار می تواند به نقاط دیگر بدن منتشر شده و ضایعات متعدد ایجاد نماید.
وجود کاهش دمای بدن، استفراغ، نبض تند، کاهش فشار خون، ضعف و لرز همگی نشانه وخامت بیماری سیاه زخم است.در اثر عدم درمان سیاه زخم، عفونت ممکن است به گره های لنفی و جریان خون ناحیه سرایت کردهف سپتی سمی ایجاد نماید.
ب) سیاه زخم ریوی :
بیماری ناگهانی و دارای نشانه های غیر اختصاصی و خفیف مشابه عفونت معمولی دستگاه تنفسی فوقانی است. بعد از 5-3 روز تب، شوک و ناراحتی حاد دستگاه تنفسی به وجود می آید.ممکن است استفراغ و خلط خونی موجود باشد. عرق فراوان، تنگی نفس، نبض تند، بزرگ شدن غدد لنفاوی و طحال به علت سپتی سمی نیز در بیماری وجود دارد.به علت مقاومت زیاد انسان، مشکل ریوی بیماری نادر است و بیشتر در موارد اختلالات ایمنی و تماس با مقادیر زیاد اسپورهای آلوده درهوا بروز می نماید.
سیاه زخم روده ای :
عارضه بسیار نادری است و تشخیص مشکل تر دارد.سیاه زخم روده ای فقط در صورتی که به صورت گروهی برو کند قابل تشخیص است. بیماری سیاه زخم گاهی به صورت گاستروآنتریت حاد با درد شکم بروز می نماید.به گزارش آسان طب؛ ناراحتی شکم همراه با تب و سپتی سمی در بیماری وجود دارد و نهایتاً باعث مرگ می شود. غدد لنفاوی نیز متورم و هموراژیک است.
مننژیت :
نادرترین عارضه سیاه زخم است. به صورت کاملا اتفاقی از راه خون در جریان سپتی سمی ممکن است به سیستم عصبی مرکزی و مننژ برسد.در صورتی که به اطلاعات بیشتری در رابطه با علائم سیاه زخم احتیاج دارید اینجا ( علائم سیاه زخم ) را مطالعه و استفاده کنید.سیاه زخم گوارشی با درد شدید شکم همراه با تب و علائم سپتی سمی، حادث می شود. این بیماری معمولا بعد از مصرف گوشت آلوده خام یا با پخت ناکافی عارض میگردد و دوره نهفتگی آن در حدود 7ـ1 روز میباشد.
سیاه زخم گوارشی ممکن است به اشکال دهانی، حلقی و شکمی، عارض شود. گرفتاری حلق، معمولا با ضایعاتی در قاعده زبان همراه با اشکال در بلع (دیسفاژی) ، تب و تورم عقده های لنفاوی گردن، تظاهر می نماید. التهاب قسمت تحتانی روده ها مشخصا باعث تهوع، کاهش اشتها و تب همراه با درد شکم، استفراغ خونی (هماتمز) و اسهال خونی میگردد.سیاه زخم استنشاقی، با یک دوره مقدماتی شبیه عفونت ویروسی دستگاه تنفس ، شروع می شود و سپس باعث ایجاد هیپوکسی و دیس پنه همراه با عریض شدن مدیاستن در کلیشه رادیوگرافی قفسه سینه می گردد و کشنده ترین شکل بالینی این بیماری به حساب می آید.
این بیماری در اثر استنشاق 50ـ8 هزار اسپور باسیلوس آنتراسیس حاصل می گردد. دوره نهفتگی آن در انسان در حدود 7ـ1 روز است ولی گاهی تا 60 روز نیز به طول می انجامد و عواملی نظیر فاکتورهای میزبانی، تعداد اسپور استنشاق شده و کموپروفیلاکسی، دوره کمون بیماری را تحت تاثیر، قرار می دهد. علائم اولیه شامل تب خفیف، درد عضلانی و حالت کسالت است که ممکن است به سمت نارسائی تنفسی و شوک، پیشرفت کند و مننژیت نیز همراه با آن عارض شود .
----------------------------------------------------------------------------
درمان سیاه زخم
- اشکال خفیف بیماری بدون درمان بهبودی می یابند. داروی انتخابی اولیه برای سیاه زخم، پنی سیلین است مگر اینکه بیمار بدان حساسیت داشته باشد.
- اثر پنی سیلین نابودی با سیل است و اثر مستقیم بر ادم زخم ندارد و بهبودی زخم نیاز به مرور زمان دارد.
- پنی سیلین پروکائینه 600 هزار واحد هر 12 ساعت به صورت عضلانی تا 7 روز توصیه می شود. در موارد اختلال تنفسی شدید تجویز پردنیزولون به صورت وریدی توصیه می شود.
- در صورت حساسیت به پنی سیلین استفاده از کلرامفنیکل و تتراسایکلین توصیه می شود که در این حالت باسیل مدت بیشتری در زخم می ماند.
----------------------------------------------------------------------------
پیشگیری از سیاه زخم
مطمئناً با کنترل بیماری در حیوانات می توان از ابتلا انسان نیز جلوگیری بعمل آورد. ضدعفونی کردن کلیه فرآورده های حیوانی، رعایت موازین بهداشتی در محل کار و ایمن سازی به مقادیر زیاد شانس ابتلا را کاهش می دهد.
سوزاندن جسد حیوان مبتلا، ضدعفونی زمین، عدم مصرف شیر حیوان آلوده، درمان حیوان آلوده و واکسینه کردن دام قویاً توصیه می شود.
----------------------------------------------------------------------------
اقدامات ایران در مورد بیماری سیاه زخم
با توجه به مرگ و میر بالای بیماری در دام و خسارت اقتصادی مبارزه با آن در اولویت های اول سازمان دامپزشکی کشور است. ابتلا انسانی نادر و تک گیر است لذا مشکل عمده در زمینه حیوانات است که واکسیناسیون عمومی دامها توصیه شده است.برنامه کنترل سیاه زخم از سال 1375 شروع شده که کاهش میزان آلودگی در دام، انسان و محصولات دامی را در نظر داشته است و در این راستا راهبردهایی را نیز برگزیده است.
----------------------------------------------------------------------------
چند نکته در مورد سیاه زخم
- این بیماری هنوز در کشورمان یافت میشود و لذا بایستی اقدامات کنترلی سیاه زخم حیوانات، ادامه یابد و از طرف دیگر، چهره های مختلف بیماری که در کتب و مقالات جدید، معمولا به فراموشی سپرده شده است در تشخیص افتراقی بیماریهای مختلف پوستی، گوارشی و تنفسی در ایران، مد نظر پزشکان بالینی قرار گیرد.
- با توجه به نغمه های شوم بیوتروریسم و استفاده از اسپور سیاه زخم به عنوان جنگ افزار بیولوژیک، در صورت جدی شدن این خطر لازم است تمهیدات لازم از قبیل واکسن انسانی و داروهائی نظیر سیپروفلوکساسین و داکسی سیکلین به اندازه کافی پیش بینی و در اختیار دانشگاه های علوم پزشکی، قرار گیرد و هم در این رابطه، آگاهی های لازم در اختیار پزشکان و آزمایشگاه ها گذاشته شود و جمعیت های در معرض خطر نیز آگاه شوند.
- لازم است کلیه سیاستگذاری های مربوط به کنترل سیاه زخم ناشی از بیوتروریسم، در شورای هماهنگی کنترل بیماریهای مشترک بین انسان و دام که با شرکت وزرای چهار وزارتخانه و دوازده نفر از شخصیت های حقیقی و حقوقی دیگر در محل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برگزار میشود برنامه ریزی و از طریق مرکز مدیریت بیماری ها در سطح کشور ، اعم از مراکز بهداشت و صدا و سیما و 000 به مورد اجرا گذاشته شود.
----------------------------------------------------------------------------
گردآوری شده ی مجله اینترنتی دلگرم
مرجان امینی
