سوگواری های محرم در سیره و سنت معصومین (ع)(۲)

حضرت امام باقر (ع) و عزای حسینی
 

امام باقر (ع) برای این که یاد حسین (ع) از دل ها نرود و در تمامی قرون و اعصار زنده بماند و همواره جامعه اسلامی از این مصیبت بزرگ درس فرا گیرد مردم را به گریه و حتی تباکی در این باره تشویق می فرمود و با این سوز دل و تأثر از دشمنان اهل بیت دوری گزینند و به سوی معرفت و فضیلت گرایش یابند، آن حضرت مبلغ هشتصد درهم به منا فرستاد تا زنان نوحه خوان در این مکان مبارک برای مصایب اهل بیت و عاشورا ندبه کنند و نوحه بخوانند و مردمانی را که در موسم حج اجتماع کرده اند متوجه مظلومیت این خاندان نمایند. (1)
البته با توجه به اختناق اموی، امام از مشتاقان حماسه آفرینان کربلا می خواست رعایت احتیاط را کرده و عزاداری ها را به نحوی برگزار کنند تا مبادا ستمگران به این بهانه به آتش افروزی و خصومت ورزی های خونین بپردازند. در عین حال آن حضرت تأکید داشتند یادبودهای این چنینی ضمن این که مکتب اسلام و فرهنگ تشیع را از انزوا بیرون می آورد و فضیلت ها را در جامعه ترویج می دهد مردم را برای دفاع از حق و پایداری در برابر ستم مهیا می کند، آن فروغ پنجم امامت فرمودند: هر گاه پیرامون هم جمع شدید به یاد ما باشید، بهترین مردم کسانی هستند که درباره ی اوضاع و احوال ما مذاکره می نمایند و مردم را به سوی ما فرا می خوانند. (2)
این قولویه گفته است امام باقر (ع) فرمود: در روز عاشورا باید برای امام حسین (ع) گریست و هر کس در خانه اش باشد، توصیه کند که اهل آن، در این ماجرا بگریند و آنان به یکدیگر مصائب اباعبدالله (ع) را تسلیت گویند و چون سنت مذکور را برپا دارند و در استمرار آن بکوشند در پیشگاه خدا ضامنم که ثواب دو هزار حج عمره و جهاد در رکاب پیامبر اکرم و ائمه هدی به آنان عطا می فرماید. (3)
امام باقر با این تأکیدها به مردم برای زنده نگاه داشتن این رخداد، جرئت می داد، کمیت بن زید اسدی متوفی در 126 هجری قصیده های مهمی را در مدح بنی هاشم و ذکر مصائب آل رسول، در حضور امام باقر (ع) و فرزندش امام صادق (ع) سرود، محمد جواد مغنیه می گوید وقتی قصیده میمیه را خدمت امام پنجم خواند و به اینجا رسید که: یکی از بنی هاشم در نبرد طف مظلومانه در میان هیاهوی مردم کشته شد. حضرت گریست و فرمود: ای کمیت اگر نزد ما پولی بود به تو می دادیم ولی برای تو همان چیزی است که رسول خدا (ص) به حسان بن ثابت می گفت: همیشه تو با روح القدس کمک می شوی مادامی که از ما خاندان حمایت کنی. (4)
امام باقر (ع) در اهمیت سوگواری برای سالار شهیدان کربلا فرمودند: آسمان بر احدی بعد از حضرت یحیی بن زکریا نگریست مگر حسین بن علی (ع) که چهل روز برایش اشک ریخت. (5)
آن فروغ امامت نسبت به کسانی که در روز عاشورا نمی توانند به زیارت آن حضرت بروند این گونه دستور عزاداری دادند و فرمودند: بر حسین (ع) ندبه و زاری کنید و خانه ها و اهل آن عزاداری برپا نمایند و یکدیگر را در حالت ماتم و تعزیت گویی ملاقات کنند. (6)

تشویق به شورآفرینی در مکتب امام صادق (ع)
 

دوران امامت حضرت صادق (ع) با ضعف و انقراض دستگاه اموی و انتقال حکومت به بنی عباس مقارن بود، از این روی آن حضرت برای شکوفایی معارف اهل بیت و ریشه دار کردن شعائر مذهبی و خصوص عزاداری به مناسبت حادثه عاشورا نقش حساسی را بر عهده گرفت، با این وجود هنوز رگه های سیاه اختناق زمامداران خودسر برای آن فروغ ولایت تنگناهایی را پدید می آورد و مواردی نشان می دهد آن حضرت در این باره تحت نظر و مورد تجسس عمال دستگاه عباسی قرار گرفته بود، به گونه ای که مجبور گردید برای در امان ماندن از آسیب های حاکمان و بر جای ماندن این سنت دینی تقیه کند و شیون عزاداری حسینی در خانه اش را به بیماری فرزندش نسبت دهد. (7)
با این وصف با کمترین اشاره ای به واقعه کربلا، اشک امام جاری می گردید و حتی یک بار که امام دختری کوچک از خاندان هاشمی را دید، متأثر شد و گریست. (8)
اما برنامه های تشویقی امام برای برپایی مراسم سوگ و ماتم و اهمیت دادن به این سنت حسنه متعدد است که به مواردی اشاره می گردد: امام خطاب به عبدالله بن حماد بصری: به من آگاهی داده اند عده ای از اهالی کوفه و غیر آن و نیز زنان نوحه گر در نیمه شعبان به مزار امام حسین (ع) می آیند، عده ای کیفیت شهادت را بیان می کنند و گروهی دیگر مرثیه خوانده و نوحه خوانی می نمایند، حماد بصری این خبر را مورد تأیید قرار داده و گفت: فدایتان گردم آن چه را فرمودید مشاهده کردم، امام فرمود: خدا را از این بابت ستایش می کنم که در میان مردم کسانی را قرار داد که به نزد ما می آیند و ما را مدح می کنند و مرثیه می خوانند و قرار داد دشمن ما را کسانی که طعنه می زنند برایشان و آنها را تهدید می کنند و تلاششان را تقبیح می کنند. (9)
همچنین آن حضرت به بی عماره ی (شعر خوان) فرمود: هر که شعری در رثای حسین بن علی بخواند و پنجاه نفر را بگریاند بهشت نصیبش می گردد، امام در این روایت عدد عزاداران را حتی به یک نفر هم تقلیل می دهد و باز برایش بهشت را تضمین می نماید و در خاتمه نوید می دهد اگر کسی شعری بخواند در مصیبت حسین و خود را به گریه وادارد جنت برای اوست امام به ابوهارون نابینا نیز همین نکات را یادآور شد. (10)
جعفر بن عفان در محضر آن حضرت اشعار رثایی خواند و آن جناب را گریاند، امام خطاب به وی فرمود: هر آینه به درستی که خدای تعالی برای تو در این ساعت بهشت را مقرر ساخت و گناهانت را مورد آمرزش قرار داد. (11)
در روایتی دیگر فروغ ششم امامت تأکید نمودند: نزد هر کس که از ما (و مظلومیت ما) یاد گردد و دیدگانش پر از اشک گردد خداوند آتش را بر چهره اش حرام می کند. (12)
آن حضرت هرگونه ناله و زاری را مکروه دانستند جز گریه بر امام حسین (ع) و افزوده اند نفس کسی که به دلیل مظلومیت ما خاندان غمگین است، تسبیح می باشد. (13) و خطاب به یکی از شاعران می فرمایند: دوست دارم برایم شعری بسرایی و بخوانی چرا که این روزها ایام غم و اندوه ماست (مصادف با عاشورا است ). (14)
از عبدالله سنان روایت گردیده است در روز عاشورا بر امام صادق (ع) وارد گردیدم در حالی که عرض کردم یابن رسول الله برای چه می گریید، خداوند دیده شما را نگریاند، فرمود: مگر نمی دانی در چنین روزی امام حسین (ع) به شهادت رسید و گریه بیش از این بر آن بزرگوار امان نداد و دیگران نیز همراه حضرت گریستند. (16)
محمد بن سهل در ایام تشریق خدمت امام صادق (ع) رسید و امام خانواده خود را فراخواند تا مجلس سوگواری تشکیل دهند آنگاه به کمیت اسدی فرمود تا اشعار خود را در رثای امام حسین (ع) بخواند، او چنین کرد و جمع حاضر به گریه و زاری پرداختند و امام در حق وی دعا و طلب آمرزش کرد. مسمع بن عبدالملک بصری که به دلیل وجود جاسوسان حکومتی نمی توانست در کربلا حاضر شود به محضر امام رسید، حضرت به وی یادآور شد مصیبت امام حسین (ع) را به یاد می آوری، او گفت: آری، امام فرمود متأثر هم می گردی، وی تأیید کرد و افزود چنان ناراحت می شوم که خانواده ام آثار غم و اندوه را در من مشاهده می کنند، از خوردن نیز امتناع می نمایم، امام فرمود: آگاه باش که از کسانی به حساب می آیی که در شادی ما خوشحال و در عزای ما غمگین می گردند. (17)
امام صادق (ع) در مناجات خویش بعد از نماز می فرمودند: ای خدایی که ما را به کرامت ویژه گردانیدی و به ما وعده شفاعت داده ای این چهره های آفتاب سوخته را که بر قبر اباعبدالله مالیده می شود بیامرز و این دیدگانی را که از دلسوزی برای ما اشک می ریزند و این قلوبی که در غم مصایب ما بی تاب و سوزان است و این ناله و شیون هایی که برای ما صورت می گیرد مشمول رحمت خویش بفرما. بار خدایا این جان ها و پیکرها را به تو می سپارم تا در آن روز تشنگی (روز قیامت) از حوض کوثر سیرابشان کنی. (18)
از امام صادق (ع) پرسیده شد چه باعث گردیده که روز عاشورا ایام مصیبت، غم و گریه گردیده ولی سالروز شهادت پیامبر (ص)، فاطمه زهرا (س)، علی (ع) و حسن به علی (ع) این گونه نمی باشد، امام فرمودند روز کشته شدن امام حسین (ع) از نظر مصایب و ناگواری ها از تمامی ایام عظیم تر است، زیرا مردم وقتی پیامبر رحلت فرمود به وجود دیگر اصحاب کساء آرامش می یافتند و با شهادت هر کدام از آنان، دیگری تسلی بخش مردم بود و با به شهادت رسیدن امام حسین (ع) دیگر کسی نبود که مردم را آرامش بدهد و رفتنش به منزله رفتن تمامی آن بزرگواران بود، همان گونه که وجودش همچون وجود دیگر اصحاب کساء بود. (19)

اندوه امام کاظم (ع)
 

ایام امامت حضرت موسی بن جعفر (ع) با سال های آخر خلافت منصور دوانیقی و دوره خلافت هادی عباسی و سیزده سال از خلافت هارون مقارن بود، در چنین موقعیتی قیام ها و جنبش هایی با تأثیر پذیری از حماسه کربلا سامان یافت، بسیاری از سادات، علویین و امامزادگان که علیه دستگاه استبداد بنی عباس قیام کرده بودند به شهادت رسیدند، آنان غالباً از عالمان، پرهیزکاران، حق طلبان اهل بیت و شیر بیشه شجاعت بودند و در حراست از مواضع انقلابی ائمه، آن ستارگان فروزان را یاری می کردند.
گسترش این نهضت ها از یک سو و افزایش اقتدار سیاسی بنی عباس خصوص در دوران هارون از سوی دیگر باعث تشدید مراقبت و سخت گیری نسبت به امام شد به طوری که هارون درباره ی امام می گفت: خوف آن دارم فتنه ای برپا کند که طی آن خون ها ریخته شود، سخت گیری نسبت به امام به جایی رسید که کمتر کسی می توانست حتی برای ضروری ترین مسایل و سؤالات به امام دست یابد، با این وصف امام کاظم نمی توانست به طور علنی و فراگیر به سوگواری برای سالار شهیدان بپردازد و یا حتی زمینه های ترویج این سنت را پی گیر باشد.
اما امام می کوشید سیمای حماسه آفرین دشت نینوا را به مردم معرفی کند و با رعایت برخی استراتژی ها فرهنگ ایثار و شهادت را به شیعیان انتقال دهد و آن را استوار و پایدار سازد، حضرت تأکید کردند: کمترین چیزی که به عنوان اجر و ثواب به زیارت کننده ی امام حسین (ع) در کنار شط فرات داده می شود، هنگامی که عارف به حق او و حرمت او و ولایت او باشد، این است که گناهان گذشته و آینده اش آمرزیده می شود. (20)
امام هیچ گاه آموزش درس عزاداری به ارادتمندان امام حسین (ع) را به طور علنی و عینی فراموش نکرد. حضرت امام رضا (ع) از این جنبه ی زندگی پدرش چنین گزارش داده است: وقتی محرم فرا می رسید دیگر کسی پدرم را خندان نمی دید و نگرانی، ناراحتی و اندوه بر آن بزرگوار غالب می گردید تا ده روز از آن بگذرد، روز دهم که می شد زمان مصیبت، اندوه و گریه آن حضرت بود و می فرمود این روز روزی است که در آن امام حسین (ع) به شهادت رسید. (21)

پیوستگی عاطفی امام رضا (ع) با عاشورا
 

اگرچه دوران امامت حضرت رضا (ع) با ایام فرمانروایی هارون و فرزندش مأمون مصادف بود اما رفته رفته شخصیت والای امام و نقش چشمگیر آن حضرت در جامعه آن روز، شرایطی را بوجود آورد که عباسیان فشارهای سیاسی را در حق ائمه کاهش دهند و با چنین اوضاعی امام موفق گردید به دفاع از حق و بیان اصل امامت و رهبری بپردازد و با برنامه های ویژه در توصیه های مؤکد یاد حماسه آفرینان کربلا را در اذهان و قلوب زنده نگاه دارد. حضرت رضا (ع) فرمودند: هر کس در مجلسی بنشیند که در آن امر و مرام ما احیاء گردد، دلش در روزی که قلوب می میرند، نمی میرد. (22)
شیخ صدوق روایت کرده است حضرت امام رضا (ع) فرمودند: محرم ماهی بود که مردم در زمان جاهلیت قتال و جدال را در آن حرام می دانستند اما این جفاکاران حرمت محرم را نگه نداشتند و خون ما را حلال و احترام ما را نادیده گرفته و اهل بیت ما را اسیر کردند، خیمه های اهل بیت را سوزانیده و اموال آنان را به غارت بردند و هیچ حرمتی از برای رسول الله (ص) در حق ما لحاظ نکردند. روز قتل امام حسین (ع) چشم های ما را مجروح و اشک ما را جاری و عزیز ما را ذلیل گردانیدند، پس گریه کنندگان بر مثل حسین باید بگریند زیرا که گریستن براو، گناهان را محو می سازد. (23)
حضرت علی بن موسی الرضا (ع) می فرمایند: هر کس که عاشورا را روز ماتم و اشک قرار دهد، خداوند در روز قیامت برایش سرور و شادمانی در نظر می گیرد. (24)
ریان بن شبیب می گوید: روز اول محرم به حضرت رضا (ع) وارد شدم که فرمودند: ای فرزند شبیب اگر برای چیزی می گریی برای حسین گریه کن زیرا که او را هیجده تن از خاندانش را که در زمین نظیری نداشتند، آسمان و زمین بر قتل او گریستند و چهار هزار فرشته برای یاریش به کربلا آمدند ولی او را مقتول یافتند، پس بر سر قبرش پریشان و غبار آلود خواهند بود تا وقتی که قائم آل محمد ظهور کند و از یاوران آن حضرت خواهند بود و شعارشان یالثارات الحسین است. (25) اگر بر حسین بگریی چندان که اشک بر گونه هایت جاری گردد خدای تعالی گناهانتان را می بخشد، اگر می خواهی در درجات بهشت با ما باشی برای اندوه ما محزون و در ایام سرور ما شادمان باش. (26)
دعبل خزاعی، روایت کرده است در ایام عاشورا خدمت علی بن موسی رسیدیم دیدیم آن حضرت با اصحاب خویش ملول و محزون نشسته اند، چون امام مرا دید فرمود: آفرین بر تو، مرحبا به یاری کننده ی ما با دست و زبان خودش. پس مرا طلبید و نزد خود نشانید و فرمود: ای دعبل دوست دارم شعری برایم بخوانی که این ایام، زمان حزن ما و شادی دشمنان ما خصوص بنی امیه بوده است. ای دعبل کسی که بگرید و بگریاند بر مصائب ما حق تعالی او را در زمره ی ما محشور گرداند و بعد حضرت برخاست و پرده در میان ما و اهل حرم زد و ایشان را بین پرده نشانید تا در سوگ جد خویش بگریند. سپس به من فرمود: مرثیه بخوان برای امام حسین (ع) که تا تو زنده ای یار و مدح گوی ما هستی و با این کار ناصر ما باش و در این امر کوتاهی مکن. دعبل می گوید: اشک از چشمانم جاری گردید و اشعاری در رثای اباعبدالله (ع) خواندم. (27)

حمایت از حماسه
 

بعد از شهادت حضرت امام رضا (ع) در آخر صفر سال 203 هجری به دست مأمون، عرصه بر ائمه پس از ایشان روز به روز تنگ تر گردید و میزان فشار سیاسی و مراقبت ها و کنترل های کارگزاران ستمگر عباسی بر آن بزرگواران هر لحظه افزایش یافت و این دوران که در مجموع 57 سال طول کشید از نظر فضای سیاسی و اجتماعی دارای تشابه زیادی می باشد، با تمام این محدودیت ها و سخت گیری ها هر کدام از این سه امام در مرزبانی از حریم اسلام و حمایت از حق و عدالت لحظه ای دریغ نکردند و در سنگر دفاع از فضیلت و معنویت و استقامت ورزیدند و با ایثار و فداکاری و فرزانگی اجازه ندادند مشعل عاشورا خاموش گردد و پیام آن را به گوش علاقمندان رسانیدند.
امام هادی (ع) با وجود آن که خود از نظر امامت و ولایت همچون امام حسین (ع) دارای حرمت و کرامت بود، برای آن که مردم را به سوی بارگاه امام سوم توجه دهد و اهمیت این مکان را یادآور شود در هنگام بیماری از ابوهاشم جعفری و محمد بن حمزه خواست کسی را به حائر حسینی بفرستید تا برایم دعا کند و چون دلیل این امر را از حضرت پرسیدند، فرمود: این ها جاهایی است که خداوند دوست دارد در آن عبادت صورت گیرد، من نیز علاقه دارم تا در چنین مکان هایی که خدا می خواهد خوانده شود، برایم دعا کنند.
آن حضرت مردم را برای زیارت امام حسین (ع) و گرامی داشت یاد حضرت اباعبدالله تشویق می فرمود و تأکید می کرد هر کس از خانه اش به قصد زیارت امام حسین (ع) از خانه بیرون رود و به سوی فرات رفته آن جا غسل (زیارت) کند، خداوند او را از رستگاران می نویسد و چون به او سلام کند خداوند وی را در زمره ی کامیابان می شمارد و چون از نمازش فارغ گردد، فرشته ای نزدش می آید و می گوید: رسول اکرم (ص) به تو سلام می رساند و می فرماید تمام گناهانت بخشیده شد، عمل خود را از سر گیر.
با توجه به اختناق عباسیان امام در قالب زیارت امام حسین (ع) و شهدا در روز عاشورا مقام آن حضرت و دیگر شهیدان کربلا را مورد تکریم قرار داد و پس از ذکر مقامات معنوی و ملکوتی اباعبدالله و پیوستگی ایشان با رسول اکرم (ص) به شیوه ای که معمولاً در مقتل ها و بین روضه خوانان معروف متداول است گزارشی از جنایات امویان درباره ی آن خورشید عاشورا و قمرهایش ارائه داد و بر قاتلان این عزیزان لعنت فرستاد امام در این زیارت به یکایک شهیدان کربلا از بنی هاشم تا اصحاب و یاران حسین بن علی (ع) سلام می نماید، این متن زیارتی را حضرت هادی به سفارش منصور بن عبدالمنعم در سال 252 هجری نگاشت و برایش توسط محمد بن غالب اصفهانی فرستاد. (28)
حضرت امام حسن عسگری (ع) در قالب دعا و صلوات و درود فرستادن بر امام حسین (ع) ضمن اشاره به مقامات معنوی و روحانی و مطهر بودن و جنبه های هدایتی آن سید شهیدان کربلا از مظلومیت او سخن می گوید و می فرماید: خدایا بر حسین بن علی درود فرست، آن مظلوم شهید، کشته ی کافران و بر خاک افتاده ی فاجران، خدا لعنت کند گروهی که تو را کشتند و به یاریت اقدام نکردند و بر ضد تو گرد آمدند. از کسانی که تو را تکذیب کردند و حق تو را سبک شمردند و خونت را مباح دانستند به درگاه خداوند بیزاری می جویم. گواهی می دهم که تو و امامان از فرزندان تو، کلمه تقوایید و باب هدایت و دستگیره محکم و حجت بر اهل دنیا، گواهی می دهم که من به شما ایمان و به مقام و منزلت شما یقین دارم و با جانم و خودم و آیین های دینم و فرجام کارم و بازگشت گاهم در دنیا و آخرت پیرو شمایم. (29) این شیوه از برنامه امام حسن عسکری (ع) می تواند برای روضه خوان ها و مداحان الگوی استوار و مورد اطمینان باشد.
با این بررسی ها نتیجه می گیریم عزاداری برای سبط نبی اکرم امام حسین (ع) نیرومندترین وسیله برای زنده نگاه داشتن دین حق و برقراری پیوند عاطفی و سیاسی با ائمه هدی است و هیچ عاملی همچون سوگواری فرهنگ عاشورا را گسترش نمی دهد و تقویت نمی کند به همین دلیل رهبران الهی حتی قبل از وقوع این حادثه ضمن خبر دادن به قیام عاشورا، اقدام به عزاداری می کرده اند تا مردم نسبت به آن کوتاهی نکنند، ماتم داری معصومین و ترتیب دادن مجالس و هزینه هایی برای این برنامه و تشویق شاعران یک نوع آموزش عملی در احیای یاد شهیدان کربلا و تعظیم مصائب بزرگ عاشورا بوده است.

پی نوشت ها :
 

1. مقتل الحسین، علامه عبدالرزاق مقدم، ترجمه عزیزالله عطاردی، تهران، جهان، 1368، ص 109.
2. همان، ص 103.
3. کامل الزیارات، ابن قولویه، ص 174.
4. شیعه و زمامداران خودسر، ص 150- 149، تاریخچه عزاداری حسینی، ص 174.
5. کامل الزیارات، ص 95، حدیث نهم.
6. همان، ص 175.
7. الغدیر، علامه عبدالحسین امینی، ج2، ص 295- 294.
8. احرام محرم، ص 35.
9. کامل الزیارات، باب 108، ص 326- 325.
10. همان، مأخذ، ص 106- 105.
11. رجال کشی، ص 289.
12. بحار الانوار، ج 44، ص 285.
13. بحارالانوار، ج 45، ص 414؛ امالی شیخ مفید، ص 338.
14.مستدرک الوسایل، میرزا حسین نوری، ج 10، ص 386.
15. بحارالانوار، ج 44، ص 287.
16. اختیار معرفه الرجال، شیخ طوسی، قم، آل البیت، ج 2، ص 574.
17. کامل الزیارات، ص 93.
18. بحارالانوار، ج 101، ص 8، ص حدیث شماره 30.
19. همان، ج 44، ص 269.
20. کامل الزیارات، باب 54، حدیث سوم، ص 149.
21. امالی، شیخ صدوق، مجلس 27، ص 78، المنتخب، فرید الدین طریحی، ج 2، ص 483.
22. بحار الانوار، ج 44، ص 287.
23. امالی صدوق، ص 129- 130، مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 238.
24. بحار الانوار، ج 44، ص 284.
25. نفس المهموم، محدث قمی، ص 31- 30.
26. امالی صدوق، مجلس 27.
27. کامل الزیارات، باب 32، ص 112.
28. فرهنگ جامع سخنان امام علی (ع)، پژوهشکده باقرالعلوم، ص 489، 509، 511، 545.
29. فرهنگ جامع سخنان امام حسن عسکری (ع) گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم، ص 437.
 

منبع: نشریه پاسدار اسلام، شماره 337.