هرزگی نفس و راه مقابله با آن در روایات

انسان باید تمام ابعاد وجودی خود را مؤدب به آداب الهی نماید، چون جمیع ابعاد وجودی انسان مانند عقل، قلب، نفس و... ادب خاص به خود را دارند. اما از بین تمام اینها ادبِ مربوط به نفس، اعظم ادب هاست و چه بسا مشکل ترین آنها محسوب می شود. نفس با تمام ابعاد گوناگون خود مانند شهوت، غضب، خیال و وهم، مطلق رها و آزاد است. وقتی به روایات مربوط به نفس مراجعه می کنیم، می بینیم نفس را به معنای مطلق آن به کار برده اند. در روایتی از علی«ع» آمده است: «إقمعوا هذه النفوس فإنها طلقه إن تطیعوها تزغ بکم إلی شر غایه»؛[1] نفوس خود را سرکوب کنید، زیرا آنها رها و آزاد هستند.[2] اگر از اطلاق نفس پیروی کنید، رهایی اش شما را به سوی شرّ می کشاند.»

آزادی نفس مساوی است با حیوانیت انسان

اگر نفس انسان به آداب الهی مؤدب نشود، صاحب آن هیچ گاه به عالم معنا راه پیدا نخواهد کرد؛ لذا باید گفت که دستیابی به معنویات، تنها منحصر به تأدیب نفس است. انسان به هر اندازه نفس خود را مؤدب کند، به همان میزان راه برای سیر معنوی اش باز می شود. تداوم این تأدب و تلاش برای رعایت ادب باعث می شود که مقامات سه گانه معنوی در انسان ظهور و بروز پیدا کنند و در نتیجه او را به سوی معنویات بالا ببرند. اگر تأدیب نفس به حد کمال برسد، دیدِ اعتقادی، ملکات فاضله و اعمال صالحه نیز به حد کمال می رسند و برای انسان سودمند خواهند بود؛ اما به هر اندازه که نفس از ضوابط الهی دور باشد، به همان میزان نیز از معنویات دور می شود و در ورطه هلاکت و سقوط خواهد افتاد.

به تعبیر دیگر، هر قدر انسان نفسش را مؤدب کند، به همان مقدار به انسانیت نزدیک می شود و هر قدر آن را آزاد بگذارد، از انسانیت دور می شود. آن انسانی اشرف موجودات است که مؤدب به آداب الهی باشد؛ والا از پست ترین موجودات هم پست تر خواهد بود. قرآن نیز در مورد انسان دو قطب کاملاً مخالف را قائل است. در جائی می فرماید: «فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقینَ»؛[3]و در جای دیگر می فرماید: «إِنْهُمْ إِلَّا کَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا»؛[4] یا «أُوْلَئِکَ کَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُ»[5] خدا در مورد کسی به خودش تبریک می گوید که نفسش را مؤدب به آداب الهی کرده باشد، اما کسی که بی ادب است بدتر از چهارپاست.

در روایت آمده است: «مَنْ تَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّاهُ إِلَی الْفَلَاحِ الدَّائِم»؛[6] اگر کسی مؤدب به آداب الهی شود، این ادب او را به سوی رستگاری دائم راهبری می کند. تأثیر تأدیب نفس که بر محور جلوگیری از اطلاق و رهایی شئون ثلاثه نفس یعنی شهوت و غضب و خیال است، همان رستگاری دائمی و سعادت ابدی است؛ لذا نباید با رهایی نفس همسو شد، بلکه باید با آن مخالفت و در مسیر مجاهده با نفس ایستادگی کرد.

مخالفت با هوای نفس، تنها راه انسان شدن

تنها راه دستیابی انسان به راحتی و اطمینان به معنای واقعی انسانی، مخالفت با نفس و رهایی آن است. نفس می خواهد بی بند و بار باشد، ولی تو باید جلوی آن را بگیری. در باره این موضوع روایات بسیاری وجود دارد. امام کاظم«ع» در روایتی می فرمایند: «اگر دو کار را به تو پیشنهاد کردند، آن کاری را که مخالف با هوای نفس است انتخاب کن. بین دو امر مشروعی که هر دو مثمر ثمر هم هستند، به نفس خود رجوع کن و اگر احساس کردی نفس ات، یکی از آن دو را دوست دارد و از دیگری بدش می آید، کار دوم را انتخاب کن، زیرا این کار به صواب نزدیک تر است.»[7]

راحتی و آسایش در مخالفت با هوای نفس

در روایت دیگری دارد که از امام صادق«ع» سئوال شد: «ایْنَ طَرِیقُ الرَّاحَه؟» راه رسیدن به راحتی و آسایش کجاست؟ «فَقال«ع» فی خِلَافِ الْهَوَی»؛ حضرت فرمودند: در مخالفت با هوای نفس.

اگر می خواهی به راحتی دست پیدا کنی، با هوای نفس ات مخالفت کن. منظور از «مخالفت با هوی» این است که اگر دیدی نفس پایش را از محدوده ای که خدا تعیین کرده فراتر گذاشت یا اصطلاحاً اطلاق پیدا کرد، جلویش را بگیر تا راحت شوی.

البته این روایت ابعاد گوناگونی دارد و فقط یکی از جنبه های آن که مرتبط با بحث ماست این است که موافقت با هوای نفس و تبعیت از خواسته های نفسانی، نفس را قوی و بالاخره انسان را بیچاره می کند؛ چون خواسته های نفس پایان پذیر و تمام شدنی نیستند و رسیدن به خواسته ها نیز موجب اتمام تمایلات نفسانی نمی شود؛ بلکه از دلِ هر خواسته ای، خواسته دیگری تولید می شود؛ لذا هر قدر به دنبال خواسته های نفسانی باشی، تمایلاتت زیادتر می شود و هیچ گاه طعم راحتی را نخواهی چشید. اما اگر از همان اول جلویش را بگیری، راحت می شوی.

در ادامه روایت دارد: «قِیلَ فَمَتَی یَجِدُ عَبْدٌ الرَّاحَه فَقَالَ ع عِنْدَ أَوَّلِ یَوْمٍ یَصِیرُ فِی الْجَنَّه»؛[8] از حضرت سئوال شد در کجا می شود راحتی را یافت؟ حضرت در جواب فرمودند: اولین روزی که بنده وارد بهشت می شود زمانی است که به راحتی می رسد؛ یعنی تا دم مرگ باید با هوای نفس مخالفت کرد.[9] پس نباید خیال کرد که در دنیا راحتی وجود دارد. راحتی فقط در آخرت است، آن هم در بهشت. از راه مخالفت با هوای نفس می توان در بهشت به راحتی ابدی رسید. در دنیا، خبری از راحتی نیست. راه رسیدن به راحتی هم تأدیب نفس است.

صعوبت و در عین حال امکان تأدیب نفس

درست است که تأدیب نفس مشکل است، ولی محال نیست. افراد زیادی هم در این راه قدم گذاشتند و توانستند نفس چموش خود را رام کنند. اما به هر حال ادب کردن نفس از دیگر اقسام ادب مشکل تر است. انسان می تواند اعضا و جوارحش را به آسانی ادب کند، اما ادب کردن نفس به این آسانی ها نیست. در مباحث اخلاقی می گوییم ما یک صبر داریم و یک تصبّر. یک زهد داریم و یک تزهّد. صبر به معنای واقعی، یک ملکه راسخ و ثابت درونی است؛ لذا انسان صبور در برخورد با حوادث مختلف، آرام است و روحش هیچ تکانی نمی خورد. وقتی درون آرام باشد، بیرون هم آرام خواهد بود و عمل خلافی انجام نمی دهد. اما گاهی انسان صبر ندارد، بلکه تصبّر می کند؛ یعنی با آنکه در درون می جوشد و ناراحت است، اما در خارج چیزی به زبان نمی آورد و نقش انسان های صبور را بازی می کند. چنین شخصی اعضا و جوارحش را ادب کرده، ولی هنوز از عهده ادب نفس خود برنیامده است؛ چه بسا دندان ها را روی هم می فشارد و همین کار نشانه آن است که ملکه صبر را ندارد؛ پس ادب کردن نفس خیلی سخت است و نیاز به استقامت دارد.

گام اول در تأدیب نفس: ضبط خیال

حال ببینیم که اولین گام در تأدیب نفس چیست؟[10] نفس ما از قوای ثلاثه شهوت، غضب و خیال تشکیل شده است. اولین گام در تأدیب نفس، تأدیب خیال یا ضبط خیال است و ابتدا باید آن را ادب کرد. اگر بخواهیم خیال را تشبیه کنیم، باید بگوییم خیال مانند پرنده ای است که در درون انسان هر لحظه از شاخه ای به شاخه دیگر می پرد. خیال یکی از ابزارهای شیطان برای اغوای انسان محسوب می شود و وقتی در خدمت شیطان قرار می گیرد، انسان را از این سو به آن سو می کشد. انسان، اول «خیالِ گناه» می کند و بعد وارد «عملِ گناه» می شود؛ یعنی این طور نیست که بدون مقدمه، مرتکب گناه شود. شیطان ابتدا خیال انسان را در اختیار می گیرد و در فاسد کردن او از آن استفاده می کند. بنابراین برای اولین گام در تأدیب نفس، باید خیال را ضبط و ادب کرد؛ زیرا خیال هرزه است و انسان را به هر جایی می کشاند.

این بحث به خصوص در مسئله عبادات و طاعات اثر زیادی دارد. ممکن است با تحریکاتی که از ناحیه خیال متوجه ما می شود، گناه نکنیم؛ ولی با شیطنت های خیال، اثر طاعات و عبادات مان از بین برود. مثلاً وقتی انسان به نماز می ایستد، شیطان می آید و پرنده خیال او را به این سو و آن سو می کشد. چنین نمازی دیگر به درد نمی خورد؛ پس باید در هر صورت جلوی خیال را گرفت و این پرنده وحشی را از هرزه گردی بازداشت تا عبادات انسان را فاسد نکند و او را به دام معاصی نیندازد.

جلوگیری از هرزه گردی خیال با جهت دهی به آن

در ابتدا باید نسبت به خیال مراقبت کامل داشته باشیم و اجازه ندهیم به هر جایی برود. اگر دیدیم به سوی امور باطل و فاسد حرکت می کند، باید جلویش را بگیریم و سریعاً آن را برگردانیم. اگر دیدیم به سوی شر می رود، باید همان جا خیر را به ذهن بیاوریم. برگرداندن خیال از مسیری که می رود در دست خود انسان است و ما می توانیم خیالمان را از راهی که می رود برگردانیم. خیال ممکن است از دست در برود و هرزه گردی کند، ولی رابطه اش با انسان قطع نمی شود و همیشه در دسترس اوست؛ لذا آدم می تواند با اراده خود، خیالش را ضبط کند و به سوی خیرات بچرخاند.

صوارف خیرِ زیادی برای برگرداندن خیال وجود دارد که اگر کسی موفق شود با این خیالات حمیده، سنگر خیال خود را فتح کند، کاری اساسی در تربیت نفس خود کرده است. اینجا خط اول جبهه درونی است. انسان باید در مرز خیال، خط شکن باشد و خیال را دراختیار خود بگیرد که البته کار مشکلی است، اما امکان دارد و شدنی است. همیشه در هر کاری اولین مرحله، بسیار مشکل است. ادب کردن خیالی که هرزه بوده و آرام و قرار ندارد به عنوان مرحله اول تأدیب نفس بسیار مشکل است، اما امکان دارد و محال نیست.

شاید منظور از مخالفت با هوی، همان ضبط خیال باشد

چه بسا روایاتی که مسئله نفس، هوای نفس و غلبه بر آن را بسیار عظیم جلوه می دهند، منظورشان ضبط خیال و دراختیار گرفتن آن باشد، زیرا همه اعمال خلاف ما از خیال های فاسد نشأت می گیرند. در روایتی دارد که حضرت سلیمان«ع» فرمود: «اِنَّ الغالِبَ لِهَواهُ اَشَدُّ مِنَ الّذی یَفتَحُ المَدینَه  وَحدَه»؛[11] کسی که بر هوای نفس خود غلبه کند، از کسی که یک شهر را به تنهایی فتح کند، کار سخت تری را انجام داده است. درون ما مثل یک شهر نیست، بلکه مانند یک مملکت است و جنود شیطانی متعددی در آن پراکنده اند. مرز شیطانی این مملکت خیال ماست و اگر آن خط را بشکنیم و قوه خیال را فتح کنیم، تمام جنود شیطان شکست خواهند خورد و شهر جان، فتح می شود.

در روایتی از پیغمبر اکرم«ص» آمده است: «اِنَّ الشَّدیدَ لَیسَ مَن غَلَبَ النّاسَ وَ لکِنَّ الشَّدیدَ مَن غَلَبَ عَلی نَفسِه»؛[12] آدم سرسخت کسی نیست که بر مردم غلبه و سلطه پیدا کند، بلکه سرسخت کسی است که بر نفس خود سلطه پیدا کند. چون سلطه بر نفس بدون سلطه بر قوه خیال ممکن نیست، علما هم فرموده اند که ابتدا باید به سراغ تأدیب خیال رفت. کسانی که خیالشان را تأدیب می کنند، اولین مرحله از مراحل تأدیب نفس را طی کرده اند. خیال انسان باید الهی باشد تا نفس انسان مؤدب شود. در دعایی از پیغمبر اکرم«ص» آمده است که حضرت به خدای متعال عرض می کرد: «سَجَدَ لَکَ خیَالِی»؛[13]خیال من به تو سجده کرد، یعنی تو را می پرستد و تأدیب شده است.

شیوه ضبط خیال

تأدیب خیال امری ممکن است، لکن همت می خواهد. با یک هدف گیری اساسی و ایستادگی برای رسیدن به هدف، می توان خیال را ادب کرد. انسان اگر بخواهد «ضبط خیال» کند، راهش این است که تصمیم بگیرد هر بار خیال باطل در ذهن او خطور کرد، ذهنش را منصرف و خود را مشغول خیال خیر کند. در بحث مهار غضب نیز چنین راهکاری در روایات وجود دارد. مثلاً در روایتی دارد حضرت به کسی که خشمگین می شود می گوید: اگر ایستادی، بنشین؛ اگر نشستی، بلند شو یا نماز بخوان. به این دسته از کارها می گوییم: «صوارف»؛ یعنی اموری که انسان را از آنچه در نظر دارد منصرف می کنند.

پس انسان باید هنگام حمله خیال، یک دسته از صوارف را به کار گیرد و به آنها عمل کند. اگر در موقعیتی قرار گرفتی که خیال، شهوت و غضبت تحریک شدند، صحنه را عوض کن. مثلاً اگر در جمعی نشسته ای، جمع را ترک کن یا اگر تنها هستی، میان دیگران برو و نگذار خیالت آزادانه پرواز کند. این صحنه عوض کردن ها برای آن است که خیال نتواند هرزه وار عمل کند. اعمال بسیاری هستند که انسان می تواند از آنها به عنوان صوارف استفاده کند؛ مثل اینکه خود را مشغول مطالعه کتاب کند یا به عبادت بپردازد و اعمال دیگری را انجام دهد.

فتح خیال احتیاج به امداد الهی دارد

سئوال این است که آیا ما می توانیم بدون کمک، این سنگر بزرگ را فتح کنیم؟ اساتید بزرگ ما می فرمودند این کار بدون کمک، امکان پذیر نیست؛ پس انسان باید «استعانت و استمداد» بطلبد. ما با اختیار و اراده خود می توانیم صوارف را در جهت ضبط خیال به کار بگیریم، اما رسیدن به این مقصود بدون کمک و استعانت از خدا محقق نخواهد شد. باید به پیشگاه الهی عرضه داشت: «رَبِ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانتَصِرْ».[14]بگو: خداوندا! آن شیطانی که به انبیای عظام و اولیای بزرگ تو طمع کرد، به سراغ من آمده است، دست مرا بگیر! این حرف را بگو و با استعانت از پروردگار برای رسیدن به نتیجه، استقامت و ایستادگی کن.

حداکثر تلاش ما این است که بتوانیم خیال مان را مهار کنیم، نه اینکه مسلمانش کنیم. یک وقت می خواهیم جوهره خیال را در مسیر الهی تغییر بدهیم که این کار من و شما نیست، اما یک وقت می خواهیم آن را مهار کنیم تا مانعی در راه ما نشود. ما به دنبال این هستیم که جلوی مانعیت آن را بگیریم، نه اینکه بخواهیم مانند بزرگان و اولیای خاص خدا جوهره آن را عوض کنیم. در روایتی دارد که پیغمبر اکرم«ص» فرمودند: «شیطان درونی ام به دست من مسلمان شد.[15] شاید منظور از این شیطان درونی همان خیال باشد. ما دنبال رفع مانعیت خیالیم و می خواهیم این کافر، مانع راه ما نشود.

پی نوشت ها

[1] تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص 239.

[2] طِلقه یا طَلقه هم صحیح است.

[3] مؤمنون، 14؛ «آفرین بر خدا که بهترین آفرینندگان است».

[4] فرقان، 34؛ «آنها جز مانند ستوران نیستند بلکه گمراه ترند.»

[5] اعراف، 179؛ «آنان مانند چهارپایان بلکه گمراه ترند.»

[6] بحارالانوار، ج 89، ص 214.

[7] «إذا خرّ بک أمران لا تدری أیهما خیر و أصوب فانظر أیهما أقرب إلی هواک فخالفه فإن کثیر الصواب فی مخالفه هواک»؛ بحارالانوار، ج 75، ص 314.

[8] تحف العقول، ص 357.

[9] یک وقت می گوییم: راه رسیدن به راحتی چیست؟ یک وقت می گوییم: راحتی را کجا می شود پیدا کرد؟ به تعبیر دیگر یک وقت می گوییم: راه قم کجا است؟ یک وقت می گوییم: کی به قم می رسیم؟ در اینجا از حضرت سئوال می شود: «فمتی یجد عبد الراحه؟» انسان در کجا می تواند به راحتی دست پیدا کند؟ چون ما در عالم ماده زندگی می کنیم حضرت در پاسخ سئوال شخص از معیارهای مادی استفاده کرده است. فرمود: اولین روزی که وارد بهشت می شود دیگر خیالش راحت خواهد شد. نکات بسیاری در این روایت وجود دارد.

[10] ما در گذشته گفتیم که راه و روش تربیت نفس انسان با روش تأدیب حیوانات فرق دارد و انسان با موعظه و تذکر نسبت به معاد، توسط عقل کنترل و مهار می شود. از طرف دیگر گفتیم که انسان باید برای مؤدب شدن، ابتدا از ترک محرمات شروع کند و عزم داشته باشد که کاری برخلاف شرع از او صادر نشود. اما در اینجا وارد مسائل خُرد و کمی جزئی راه و روش تأدیب نفس می شویم، البته به مقداری که متناسب با بحث ماست و می گوییم که انسان چگونه باید خود را مؤدب کند.

[11] مجموعة ورّام، ج 1، ص 60.

[12] مستدرک الوسائل، ج 11، ص 139.

[13] الکافی، ج 3، ص 321. متن کامل روایت: «عن أبی جعفر«ع» قال: «کان رسول الله«ص» عند عائشه ذات لیله، فقام یتنفل، فاستیقظت عائشه، فضربت بیدها، فلم تجده، فظنت أنه قد قام إلی جاریتها، فقامت تطوف علیه، فوطئت عنقه«ص» و هو ساجد باک یقول: سجد لک سوادی و خیالی، و آمن بک فؤادی، أبوه الیکه بالنعم، و أعترف لک بالذنب العظیم، عملت سوءاً، و ظلمت نفسی، فاغفرلی، إنه لا یغفر الذنب العظیم إلا أنت، أعوذ بعفوک من عقوبتک، و أعوذ برضاک من سخطک، و أعوذ برحمتک من نقمتک، و أعوذ بک منک، لاأبلغ مدحک و الثناء علیک، أنت کما أثنیت علی نفسک، أستغفرک و أتوب إلیک، فلما انصرف، قال: یا عائشه، لقد أوجهت عنقی».

[14] بحارالانوار، ج 92، ص 398؛ «پروردگارا! من مغلوب و شکست خورده ام، پس تو مرا یاری کن!»

[15] «کان شیطانی کافرا فأعاننی الله علیه حتی أسلم»؛ کنزالعمال، ج 11، ص 413.