ضوابط تدّبر در قرآن از منظر علّامه طباطبایی (ره) ــ (۳)

3.نتایج تدّبر در قرآن

3ــ1ــ تثبیت ایمان به قرآن

علّامه بر این باور است که تدبّر در قرآن، مقدّمه ای است جهت آگاهی و فهم حقّانیت قرآن که در نتیجه سبب ایمان و اعتقاد به آن خواهد شد. ایشان ذیل آیه «أفلم یدّبّروا القول أم جاءهم ما لم یأت آباءهم الاولین» (مؤمنون، 68) می نویسند: در کتاب خدا تدبّر نکردند تا بفهمند حق است و در نتیجه ایمان بیاورند (طباطبایی، المیزان، 45/15).
وی ذیل آیات «‌و لن ترضی عنک الیهود و لا النّصاری حتّی تتّبع ملّتهم قُل إنّ هدی الله هو الهدی و لئن اتّبعت أهواءهم بعد الّذی جاءک من العلم مالک من الله من ولیٍّ و لا
نصیرٍ الّذین آتیناهم الکتاب یتلونه حقّ تلاوته أولئک یؤمنون به و من یکفر به فأولئک هم الخاسرون» (بقره، 120 و 121) با عنایت به روایتی از امام صادق (ع) در مورد تلاوت حقیقی قرآن (دیلمی، همان، 266/1)،‌ ضمن طرح این سؤال تقدیری که چه کسانی از یهود و نصاری به کتاب خدا و پیامبرش ایمان می آورند بیان می دارد که از میان کسانی که کتابشان داده بودیم، «الذین آتیناهم الکتاب» تنها افرادی ایمان می آورند که کتاب خود را حقیقتاً تلاوت می کنند (طباطبایی، المیزان، 266/1). پس از این مطالب استفاده می شود که به جا آوردن حق تلاوت (تلاوت همراه با تدبّر) منجر به ایمان خواهد شد.

3ــ2ــ هدایت انسان

در حقیقت، هدایت انسان، قائم به خدای متعال است همچنان که خودش در قرآن می فرماید: «إنّک لا تهدی من أحببتَ ولکنّ الله یهدی من یشاءُ و هو أعلم بالمهتدین» (قصص، 56) لذا اگر در آیاتی مانند آیه «یهدی به الله من اتّبع رضوانه سبُل السّلام و یخرجهم من الظّلمات إلی النّور بإذنه و یهدیهم إلی صراطٍ مستقیمٍ» (مائده، 16) هدایت انسان به قرآن و یا رسول خدا نسبت داده می شود، در اصل برگشتش به خدای سبحان است چون هادی حقیقی خداست و غیر او سبب هایی ظاهری هستند که خدای سبحان، آن ها را برای احیای امر هدایت، مسخر فرموده است. (طباطبایی، المیزان، 246/5).
این هدایت، صرف راهنمایی و نشانه دادن راه نیست بلکه هدف نهایی آن رساندن به مطلوب می باشد، بنابراین بازگشت آن به اضافه ایمان به قلب خواهد بود و معلوم است که چنین هدایتی کار خدای متعال است. (طباطبایی، المیزان، 55/16).
پس بهره مندی از هدایت قرآن منوط به ایمان به آن خواهد بود و لذا مردم در مواجهه با قرآن به دو دسته تقسیم می شوند:
1ــ طایفه ای با ایمان که قرآن برای آن ها هدایت و شفاست و آن ها را به سوی حق هدایت کرده و از بیماری های شک و اضطراب نجات می دهد.
2ــ طایفه ای بی ایمان که قرآن برای آن ها ضلالت و گمراهی است. (طباطبایی، المیزان، 322/15).
خداوند متعال در آیه «و ننزّل من القرآن ما هو شفاءٌ و رحمةٌ للمؤمنین و لا یزیدُ الظّالمین إلا خساراً» (اسراء، 82) تصویر جامعی از همه آثار طیب و نیکوی قرآن در نفوس مؤمنین ترسیم می کند.
قرآن در اولین برخوردش با مؤمنین، آنان را چنین درمی یابد که در دریای غفلت فرو رفته و امواج حیرت بر آنان احاطه یافته و در نتیجه باطن آنان را با ظلمت های شک و ریب تاریک ساخته و دل هایشان آلوده به انواع رذائل می باشد لذا با مواعظ حسنه اندرزشان می دهد و از خواب غفلت بیدارشان می کند. در مرحله بعد به پاکسازی باطن آنان از هر صفت زشت و خبیث پرداخته و در مرحله سوم، آنان را به سوی معارف حق و اعمال صالح دلالت و راهنمایی می کند آن هم دلالتی با مهربانی به طوری که انسان را تا سر منزل مقرّبین به پیش می برد و در نهایت جامه ی رحمت بر آنان پوشانیده، در دار کرامت منزلشان می دهد و بر اریکه ی سعادت مستقرّشان می سازد. پس قرآن کریم، واعظی است شفادهنده ی بیماری های درونی و راهنمایی است هادی به سوی صراط مستقیم و افاضه کننده رحمتی است که شفا دادن و هدایت و افاضه رحمتش، همگی به اذن خدای سبحان است و آن سبب قطع است بین خدا و خلقش. (طباطبایی، المیزان، 81/10).
شرط دیگری که جهت بهره مندی از هدایت قرآن لازم است. طلب خشنودی و رضایت خداوند می باشد براساس آیه «یهدی به الله من اتّبع رضوانهُ سُبل السّلام و یخرجهم من الظّلمات إلی النّور بإذنه و یهدیهم إلی صراطٍ مستقیمٍ» (مائده، 16) خداوند شرط کرده که تنها کسانی را هدایت می کند که خشنودی او را دنبال می کنند بر این اساس، هدایت بالقوه الهی موقعی فعلیّت پیدا می کند که مکلّف پیرو رضوان و خشنودی خدا باشد (طباطبایی، المیزان، 245/5). از سوی دیگر، خداوند در دو آیه «إن الّذین هم من خشیة ربّهم مشفقون و الّذین هم بآیات ربّهم یؤمنون» (مؤمنون، 57 و 58) مؤمنین را چنین وصف می کند که آن ها افرادی هستند که به کتاب و شریعت و رسولان الهی ایمان می آورند و چون از خدا خشیّت دارند و همان خشیّت، آن ها را وادار می کند که در مقام تحصیل رضای خدا برآیند و دعوت او را بپذیرند و امر او را اطاعت کنند (طباطبایی، المیزان، 39/15).

3ــ3ــ فهم صحیح قرآن

علّامه طباطبایی (ره) با اعتقاد بر دلالت استقلالی قرآن بر معنایش، قائل به حجیت ظواهر قرآن کریم و اثبات حجیت کلام پیامبر (ص) توسط قرآن می باشد. (طباطبایی، قرآن در اسلام، 19).
از طرف دیگر، چون خداوند خواستار ایمان به همه ی کتاب است و مقدمه ی ایمان هم شناخت و فهم می باشد لذا همه آیات قرآنی از دیدگاه خداوند قابل فهم می باشند. (رضایی
تهرانی، 11 و 12، 256).
علّامه طباطبایی (ره) می نویسد: قرآن نازل شده بر ما، قبل از نزولش به زبان عربی، نزد خداوند در ام الکتاب، امری بلندمرتبه تر از آن بوده که عقول بشر قدرت فهم آن را داشته باشد لیکن خداوند به خاطر لطف و عنایت نسبت به بندگانش آن را کتابی خواندنی و در سطح فهم و درک بشر قرار داده است. (طباطبایی، المیزان، 53/3).
ایشان در جای دیگر ضمن اشاره به بواطن قرآن، بیان می دارد که قرآن کریم از حیث معنایی به طوری القاء شده که همه می فهمند و در دسترس فهم عموم می باشد اما در ورای این معانی، معانی دیگری هستند که فهم آن ها سخت تر می شود و آن ها معانی باطنیه قرآن هستند لذا ظاهر قرآن آسان و قابل فهم برای همه مردم است ولی از نقطه نظر باطن، مطابق اختلاف درجات بطون قرآن، معانی غامض تر خواهند شد.(تهرانی، 238).
او در اثبات همگانی بودن فهم ظواهر قرآنی، ذیل آیه 82 سوره نساء ضمن اشاره به عدم اختلاف و تناقض در آیات قرآن می نویسد: آیه شریفه با لسان استدلالی و احتجاجی خود به طور صریح، بیانگر آن است که قرآن کریم در معرض فهم عامه مردم است و عموم مردم می توانند پیرامون آیاتش به بحث و تأمّل و تدبّر بپردازند و هیچ کدام از آیات آن جنبه معماگویی یا لغزسرایی ندارند (‌طباطبایی، المیزان، 84/3). پس حق مطلب این است که راه به سوی فهم قرآن به روی کسی بسته نیست و خود کلام الهی، بهترین راه برای فهم خودش می باشد.

3ــ4ــ رفع اختلاف ظاهری آیات قرآن

قرآن کریم، ضمن دعوت به تدّبر در سراسر قرآن، دعوی انتساب به خدای سبحان و مبّرا بودن از هرگونه اختلاف و ناهماهنگی را دارد. علّامه طباطبایی (ره) ضمن اشاره به این نکته می نویسد: در مواجهه انسان با آیات قرآنی، ممکن است که شبهاتی به ذهن بیاید که در آیات قرآن اختلاف و تناقض زیادی وجود دارد، برای برطرف شدن این شبهات خداوند می فرماید در سراسر قرآن تدّبر شود، پاره ای از آیات قرآن،‌ از آیات دیگر ازاله شبهه می کنند و بر این اساس، هیچ ابهام و شبهه ای و هیچ تناقضی و اختلافی در بدو نظر پیش نمی آید مگر آنکه آیاتی آن را دفع می سازد (طباطبایی، المیزان، 167/7).
علّامه ذیل آیه 23 زمر می نویسند: آیات قرآن مشابه یکدیگر هستند بدین معنا که همه آن ها با یکدیگر اختلاف و ضدّیتی ندارند و هریک دیگری را شرح و بیان می کند
(طباطبایی، المیزان، 256/17). لذا ایشان وجود هرگونه اختلاف در قرآن چه از ناحیه لفظ و چه از ناحیه معنا را نفی کرده و بر این باور است که اختلاف نه به صورت تناقض و نه به صورت تفاوت در قرآن راه ندارد (طباطبایی، المیزان، 19/5).
بنابراین، قرآن کریم در مقام تحدّی ضمن دعوت از عدم مردم برای تدّبر در آیاتش به بیان اعجاز پرداخته تا با این دعوت همگانی علاوه بر فهم قرآن توسط مردم اختلافی هم که در ابتدا و به ظهر در آیاتش به نظر می رسد برطرف شود.

3 ــ 5 ــ تبیین و فهم بهتر احادیث اهل بیت (ع)

علّامه طباطبایی (ره) در پرتو تدّبر در قرآن به نقد و بررسی روایات تفسیری پرداخته و بدین وسیله گامی در جهت تبیین و فهم بهتر احادیث عترت رسول اکرم (ص) برداشته است. توضیح اینکه ایشان بر اساس روش تدّبر در قرآن خود ضمن نقل و تحلیل و تشریح روایات، اقدام به پیرایش آثار روایی در تفسیر قرآن در تفسیر آن نموده و با این کار خدمت بزرگی در حفظ میراث اهل بیت (ع) ‌نموده است.
مثلاً ایشان ذیل آیه «و من کان میتاً فأحییناه و جعلنا له نوراً یمشی به فی النّاس کمن مثلُهُ فی الظّلمات لیس بخارج منها...» (انعام، 122) اشاره می کند به اینکه در کافی از امام باقر (ع) روایت شده که در تفسیر این آیه فرمودند: میت آن کسی است که هیچ چیز نمی داند و مقصود از «نوراً یمشی به الناس» امامی است که به او اقتدا می کند و مقصود از «کمن مثله فی الظلمات لیس بخارج منها» آن کسی است که امام خود را نشناسد. در مقام نقد و بررسی این روایت باید بگوییم که این تفسیر از باب تطبیق کلی بر مصداق است و نور به معنای امام نمی باشد بلکه نور به معنای هدایت به سوی قول حق و عمل صالح می باشد. (طباطبایی، المیزان، 337/7).

3ــ6ــ رفع شبهه و اختلاف (تفرقه)

علّامه طباطبایی (ره) ذیل آیه «و انّ هذا صراطی مستقیماً فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله ذلکم وصاکم به لعلکم تتقون» (انعام، 153) بیان می دارد که خداوند برای جامعه اسلامی، دستوری مقرر فرموده که از بروز اختلاف های ویرانگر جلوگیری می کند و آن دستور این است که راهی مستقیم را پیش روی جامعه گشوده است و از قدم نهادن در راه های مختلف نهی نموده است. ایشان در ادامه با اشاره به آیات «یا أیّها
الّذین آمنوا اتّقوا الله حقّ تقاته و لا تموتنّ إلا و أنتم مسلمونَ* و اعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرّقوا و اذکروا نعمة الله علیکم إذ کنتم أعداءً فألّف بین قلوبکم فأصبحتم بنعمته إخواناً و کنتم علی شفا حفرةٍ من النّار فأنقذکم منها کذلک یبیّن الله لکم آیاته لعلّکم تهتدون» (آل عمران، 102 و 103) و «یا أیّها الّذین آمنوا إن تطیعوا فریقاً من الّذین أوتوا الکتاب یردّوکم بعد إیمانکم کافرین* و کیف تکفرون و أنتم تُتلی علیکم آیات الله و فیکم رسوله و من یعتصم بالله فقد هدی إلی صراطٍ مستقیمٍ» (آل عمران، 100 و 101) ضمن اشاره به این مطلب که مراد از حبل الله، قرآن یا رسول گرامی اسلام (ص) است، متذکّر می شوند که آیات مذکور دلالت دارند بر این که جامعه مسلمین باید بر سر معارف دین اجتماع داشته باشند و با پیوند افکار خود در تعلیم و تعلم از خطر شبهه ای پیرامون آیات قرآن در امان باشند و آن ها بدانند که تدّبر در آیات قرآن ریشه هر شبهه و هر مایه ی اختلافی را در جامعه مسلمین می خشکاند. همچنان که طبق آیات «أفلا یتدبّرون القرآنَ و لو کان من عند غیرالله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً» (نساء، 82) و «... و ما أرسلنا من قبلک إلا رجالاً نوحی إلیهم فاسألوا أهل الذّکر إن کنتم لا تعلمون» (نحل، 43) تدبّر در قرآن و یا مراجعه به کسانی که دارای چنین تدبّری هستند اختلاف را از میان برمی دارد. (طباطبایی، المیزان، 129/4).

نتیجه گیری

تدبر در قرآن بهترین شیوه ی استفاده از قرآن و برداشت از آیات الهی و روشی اصیل و ریشه دار در سنت معصومان (ع) می باشد.
برای تدبر در قرآن معانی مختلفی ارائه شده که قدر مشترک همه ی آن ها تلاش و کاوش برای فهم معنای واقعی آیات است.
متأسفانه به رغم اهمیت و جایگاه تدبر در قرآن این امر سال ها مورد توجه و عنایت بایسته ای واقع نشد تا اینکه علامه طباطبایی (ره) اقدام به احیای این عمل نمود. ایشان با الگو گرفتن از معصومان سبکی تدبری را احیا نمود که با بررسی آن می توان لوازم تدبر در قرآن را اینگونه برشمرد:
1.آشنایی با زبان قرآن که از نظر علّامه نه یک زبان عرفی، سمبلیک، ادبی یا علمی بلکه دارای ساختاری است که تمام انواع زبان را به صورت تلفیقی و به تناسب سطح مخاطبان و افق فهم آنان، نوع مفاهیم و آموزه ها، اهداف و مقاصد مطلوب و در راستای جهان بینی الهی، در آیات گوناگون خود به نحو شگفت انگیزی به کار گرفته است؛ زبانی که
همه ی واژگانش در یک شبکه ی نظام مند با هم پیوسته و مرتبط هستند، از سطوح و لایه های گوناگون معنایی برخوردار و دارای احکام و تشابه است.
2.مداومت بر تلاوت قرآن.
3.انس با قرآن که علّامه طباطبایی (ره)،‌ ترتیل و استماع قرآن را از راه های آن ذکر می کند.
4.شاگردی در محضر قرآن، علامه طباطبایی (ره) با عبارت «ماذا یقول القرآن» این مطلب را عنوان و تأکید می کند که انسان در هنگام مواجهه با قرآن و فهم و برداشت معانی از آن بایستی تمام معلومات و نظریه های علمی خود را فراموش کرده و بدون تکیه به هیچ نظریه علمی به سراغ قرآن رفته و از آن بهره مند شود.
5.رفع موانع تدبر در قرآن از جمله آلودگی دل و تیرگی فطرت، بدعت ها و تحریفات و وسوسه های شیطان و... .

پی نوشت ها :

1.عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان
نشانی الکترونیکی: khoshdel75@yahoo.com
2.کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
نشانی الکتریکی:kazemayn@yahoo.com
*تاریخ دریافت مقاله: 1389/7/14
*‌تاریخ پذیرش مقاله: 1389/8/25

منابع و مآخذ:
1.قرآن کریم.
2.نهج البلاغه.
3.آریان، حمید، زبان قرآن، ساختار و ویژگی ها، معرفت،‌ شماره ی 35 (مرداد و شهریور 1379).
4.ابن بابویه قمی، محمد بن علی (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1413ق.
5.ایزدخواه، محمد ابراهیم، نظریه ی متعالی بودن زبان قرآن، صحیفه ی مبین، شماره ی 22 (بهار 1379).
6.ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالصادر، چاپ سوم، 1414ق.
7.بستانی، پطرس، محیط المحیط، بیروت، مکتبه لبنان، 1993م.
8.بغدادی، احمد بن علی، اقتضاء العلم و العمل، بیروت، المکتبة الاسلامی، چاپ چهارم، 1379ش.
9.جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، نشر اسراء، چاپ دوم، 1379ش.
10.حسینی تهرانی، محمدحسین، مهر تابان، قم، انتشارات باقرالعلوم، بیتا.
11.حرانی حلبی، ابومحمد حسن بن علی، تحف العقول، قم، مؤسسة انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق.
12.حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت، چاپ اول، 1409ق.
13.دیلمی، ابومحمد حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب الی الصواب، قم، شریف رضی، چاپ اول، 1412ق.
14.رازی، محمد بن ابی بکر عبدالقادر، مختار الصحاح، بیروت، دارالکتب الاسلامیة، چاپ اول، 1415ق.
15.راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت دارالمعرفة، چاپ سوم، 1422ق.
16.رضایی تهرانی، علی، نگاهی به گفتگو درباره ی المیزان، پژوهش های قرآنی، شماره ی 11 و 12 (پاییز و زمستان1376).
17.زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، بیروت، دارالمعرفه، 1407ق.
18.شعیری، محمد بن محمد، جامع الاخبار، قم: انتشارات رضی، چاپ دوم، 1363ش.
19.طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ چهارم، بیتا.
20.طباطبایی، محمدحسین، قرآن در اسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ هشتم، 1376ش.
21.طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1415ق.
22.طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، انتشارات کتابفروشی مرتضوی، چاپ دوم، 1365ش.
23.طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (شیخ الطائفه)، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1365ش.
24.عسکری، ابوهلال حسین بن عبدالله، مجمع الفروق اللغویه، قم، جامعة المدرسین، چاپ اول، 1412ق.
25.فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، بیروت، مکتبة لبنان، 1987م.
26.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1365ق.
27.کمالی دزفولی، علی، قانون تفسیر، تهران: انتشارات کتابخانه ی صدر، 1354ش.
28.متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسة الرساله، 1399ق.
29.مشکینی اردبیلی، علی، تفسیر سوره ی صاد، قم، انتشارات اسلامی، بی تا.
30.مطهری، مرتضی. حق و باطل. تهران: انتشارات صدرا، چاپ شانزدهم، 1376ش.
31.مظلومی، رجبعلی، پژوهشی پیرامون آخرین کتاب آسمانی (فهم قرآن)، تهران، نشر کوکب، چاپ دوم، 1361ش.
32.موسوی اردبیلی، عبدالکریم، مشکل ما در فهم قرآن، نامه ی مفید، شماره ی 8 (زمستان 1375)
33.نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، 1408ق.
34.نقی پورفر، ولی الله، پژوهشی پیرامون تدبّر در قرآن، قم، انتشارات اسوه، چاپ اول، 1371.
35.هادوی کاشانی، اصغر، مراتب انس با قرآن در روایات، علوم حدیث، شماره ی پاییز 1378.
منبع: نشریه علوم و معارف قرآن کریم، شماره 8.