کار و تولید در قرآن و حدیث

نقش و اهمیت کار و تولید در زندگی انسان ها مطلبیغیر قابل انکار است که در آخرین کتاب آسمانی و کلاممفسران واقعی آن به این مهم توجه ویژه ای شده است

اشاره

نقش و اهمیت کار و تولید در زندگی انسان ها مطلبیغیر قابل انکار است که در آخرین کتاب آسمانی و کلاممفسران واقعی آن به این مهم توجه ویژه ای شده است. بدون شک استقلال اقتصادی هر کشور مرهون تلاش وکوشش و تولید داخلی افراد آن کشور مرهون تلاش وکوشش و تولید داخلی افراد آن کشور در همۀ حیطه هاست. با توجه به نام گذاری سال جدید تحت عنوان «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایۀ ایرانی»توسط مقام معظم رهبری؛ در این مقاله به اختصار به ذکر برخی از مصادیق این اشعار، در قرآن کریم و احادیث معصومین(ع)می پردازیم. قرآن کریم، احادیث معصومین(ع)، کار و کوشش، تولید.

اهمیت و ارزش کار و کوشش

خداوند در قرآن کریم می فرماید: {/«و أن لیس للإنسان ألا ما سعی»«و أنّ سعیه سوف یری»«ثمّ یجزاه الجزاء الأوفی»/}(نجم41/-39) درست است که این آیات ناظر به سعی و تلاش برای آخرت ومشاهدۀ پاداش آن در سرای دیگر است، ولی حاوی ملاک و معیاراصیلی است که دنیا را نیز در برمی گیرد. به این معنی که افراد باایمان نباید در انتظار دیگران بنشینند که برایشان کار کنند و مشکلات جامعه شان را حل نمایند، بلکه باید خود دامن همت بهکمر بزنند و به سعی و تلاش و کوشش برخیزند(مکارم شیرازی، 1372 ش، 22، 553 -552)

عزت و کرامت و استقلال هر ملتی در گرو همت و تلاشآن ملت است، چنانکه فرومایگی و زبونی هر ملتی، پیامد تنبلیو راحت طلبی و بیکاری اوست (جوادی آملی، 1387 ش، 153-152). پیامبر اکرم (ص) دربارۀ اهمیت کار و تلاش می فرماید: آنکه خانوادۀ خویش را از حلال روزی می دهد، مانند مجاهد در راه خداست (صدوق، 1376 ق، 168/3). همچنین کسب رزق و روزی حلال را برتر از جهاد در راه خدامی داند، آنجا که می فرماید: جهاد در طلب روزی برای خانوادۀ ناتوان، نزد خداوند از یکسال پیوسته شمشیر زدن همراه امام عادل، برتر است(متّقی هندی، 1409، 6/4). امام صادق (ع)از قول پیامبر اکرم (ص)دراین باره می فرماید: هر آینه من دوست می دارم که مرد در پی روزی، به این سو و آن سو روان شود. همانا پیامبر خدا صلی اللّه علیه و آله فرمودند: «بارخدایا!برای امّت من در سحر خیزی اش برکت قرار ده»(صدوق، 1376 ق، 157/3). در حدیث دیگر می فرماید: هرگاه مردی تنگدست باشد و بهاندازۀ نیاز خود و خانواده اش کار کند و در پی حرام نرود، همانندمجاهد در راه خداست(کلینی، 1364 ش، 88 /5). امام رضا (ع) (عالم آل محمد (ص))ارزش کسب رزق و روزیحلال برای خانواده را برتر از جهاد در راه خدا می داند، آنجا که می فرماید: هر که از فضل خدا آن را می جوید که خانواده اش راتأمین کند، پاداشی برتر از جهادگر در راه خدا دارد(مجلسی، 1403 ق، 339 /78 ).

اهمیّت تولید و نقش اقتصادی آن

علی بن ابی حمزه می گوید: امام کاظم (ع) را دیدم که در زمین کشاورزی خود کار می کرد و عرق می ریخت. عرض کردم: قربانت گردم!پس کارگران کجا هستند؟فرمود: ای علی! بهتر از من و پدرم در این زمین با بیل کار می کردند. عرض کردم. آنان را معرفی بفرما. حضرت فرمود: رسول خدا (ص)، امیر المؤمنین (علیه السلام)و پدرانم همه با دست خود کار می کردند. کشاورزی شغل پیامبران خدا، جانشین آنان و مردان شایسته است (مجلسی، 1403 ق، 115/48). توجه به کشاورزان و تولید کنندگان نیازهای مردم درسیرۀ معصومین(ع) نمایان است. امام صادق(ع) دراین باره راجع به امیر المؤمنین امام علی (ع) می فرماید: امیر مؤمنان همیشه کشاورزان را به عمّال و کارمندانشان سفارش می نمود (حر عاملی، 1403 ق، 216/13)و موارد متعدد دیگر که همه حاکی از اهمیّت کار و تولید است. در عصر ما که تحریم های متعددی از سوی کشورهای بیگانه صورت می گیرد وظیفۀ همگان است که بر اصل تولید داخلی توجه ویژه داشته باشند و کشور را در کالاهای مورد نیاز به خودکفایی برسانند. اجرا کردن سیرۀ اهل بیت (ع)و الگو قرار دادن آنها در این زمینه بسیار تأثیرگذار خواهد بود.

نهی استفاده از کالاهای قاچاق و توجه به تولید ملی واسلامی

یکی از مسائلی که همواره اقتصاد کشورهای در حال توسعه را تهدید می کند قاچاق کالای خارجی است. این امر علاوه بر خروج ارز بدون عوارض گمرکی و مالیاتی موجبات نابودی اقتصاد ملی را به همراه دارد. زیرا کالاها با قیمت بسیار نازل وارد بازار مصرفمی شود و تولید کنندگان داخلی قدرت رقابت با آنها را ندارند و در نتیجه دچار رکود اقتصادی می شوند و در پایان ورشکستگی رابرای تولید کنندگان به همراه خواهد داشت. از سوی دیگر شکست شرکت های تولید کنندۀ محصولات داخلی باعث بیکاری کارگران می شود. وارد شدن فشارهای سنگین اقتصادی بر قشرهای آسیب پذیر و تحقق نیافتن برنامه هایاقتصادی و سیاسی و طرح های توسعۀ اقتصادی از زیان های دیگر ورود قاچاق کالا خواهد بود. معصومین (ع) از همان آغاز به این امر توجه داشته اند و خطرات و مضرات روی آوردن به قاچاق و استفاده از کالاهای بیگانگان راتذکر داده اند. امام صادق (ع)در حدیثی می فرماید: امیر المؤمنین امام علی (ع) همواره می فرمودند: مادامی که این امت لباس بیگانهنپوشند و از غذاهای آنان استفاده نکنند همواره در خیر خواهند بودو هنگامی که چنین کنند خداوند آنان را ذلیل خواهد کرد(برقی، 1416 ق، 178/2). مصرف کالاهای خارجی و قاچاق که لباس و خوراک و. . . راشامل می شود به اقتصاد داخلی کشور ضربه وارد می کند. الگوپذیریاز بیگانگان در نوع و مقدار کالاهای مصرفی، از جنبه های گوناگون به جامعه اسلامی زیان می رساند، این کار از جنبه اقتصادی بیشتر موجب ترویج مصرف کالاهای خارجی و بی توجهی به تولیدات و کالاهای داخلی می شود که افزون بر خارج ساختن سرمایه از کشور، بر تولید و اقتصاد ملی ضربه می زند. از جنبۀ اجتماعی فرهنگی نیز، نوعی تبلیغ عملی و ترویج فرهنگ بیگانه و تهدید برای اصالت های فرهنگی و حتی دینی در جامعه به شمار می رود، به ویژه آنکه الگوپذیری در مصرف، ناخواسته الگوپذیری در اخلاق ورفتار را نیز در پی خواهد داشت (ایروانی، 1384 ش، 278).

بنابراین، این مورد یکی از مهم ترین موارد اقتصادی است که اهل بیت (ع) به آن توجه داشته اند و خطرات آن را گوشزد کرده اند. بر جامعه اسلامی است که با الگوگیری از این موارد به مبارزه باقاچاق کالا بپردازد و برای بومی سازی کالاها و محصولات مورد نیاز تلاش کنند و تمام افراد جامعه نیز در مصرف کردن تولیدات بومی تلاش و همکاری نمایند.

برنامه ریزی اقتصادی

اقتصاد سالم، پویا و اسلامی می تواند جامعه را به رشد و تکامل دنیوی و اخروی برساند، به این معنا که هم موجب رونق و شکوفایی اقتصاد کشور می شود و هم از ورود کالاهای قاچاق وبیگانه به کشور جلوگیری می گردد. این مهم در پرتو برنامه ریزیدرست اقتصادی برمی آید. اهل بیت(ع)به برنامه ریزی اقتصادی توجه ویژه ای داشته اند و برای آن اهمیّت زیادی قائل شده اند. پیامبر اکرم(ص)دراین باره می فرماید: هرکس برای گذران زندگانی خویش به درستی برنامه ریزی کند، خدای تبارک و تعالی –روزی اش می بخشد (متّقی هندی، 1409 ق، 188/7). آن حضرت در جای دیگر می فرماید: نشان ژرف اندیشی هرفرد این است که گذران زندگی اش را به سامان آورد. اینکه درجست و جوی سامان زندگی ات باشی، دنیا دوستی شمرده نمی شود(همان، 50/3)و در نهی از برنامه ریزی نادرست می فرماید: بر امّت خویش، نه از فقر، که از برنامه ریزی نادرست بیم دارم(احسائی، 1403 ق، 39/4). امیر المؤمنین امام علی(ع) در اهمیّت برنامه ریزی اقتصادیمی فرماید: برنامه ریزی درست، مال کم را افزایش می بخشد؛ وبرنامه ریزی نادرست، مال بسیار را نابود می کند (غرر الحکم، 1378ش، ح 4833). در همین خصوص امام باقر(ع)می فرماید: رسیدن به درجات عالی کمال انسانی در سایۀ سه چیز امکان پذیر است: فهم دین وشناخت آن، داشتن عزمی بلند و همتی استوار در برابر مصائب و مشکلات و اندازه نگه داشتن در امور مربوط به معیشت و زندگی اقتصادی(کلینی، 1364 ش، 132/1). مورد سوم مربوط به همان برنامه ریزی اقتصادی است که باید درزندگی تک تک خانواده ها اجرا شود. در حدیث دیگر آمده است: تدبیرخوب زندگانی و برنامه ریزی درست اقتصادی از نشانه های انسان هایبا ایمان است(حر عاملی، 1403 ق، 42/12). اگر برنامه ریزی اقتصادی درست باشد و در خانواده ها و در بین همۀ اقشار اجرائی گردد، نتیجۀ آن این می شود که روی آوردنبه اقتصاد ناسالم و غیر پویا و غیر اسلامی، که همان قاچاق کالا وروی آوردن به کالاهای بیگانگان است، کم رنگ و حتی ریشه کنمی شود. اقتصاد صحیح و پویا، برای رشد سایر استعدادهای انسانی امکانات وسیعی فراهم می سازد و نداشتن نظام اقتصادی درستو ناکارآمدی آن باعث اختلال در امکانات رشد و شکوفایی دیگر بخش های زندگی انسان می شود. در جهان پیشرفتۀ امروز، وجودقوانین و تصمیم های صحیح اقتصادی، می تواند سرنوشت و آیندۀ یک جامعه را تحت تأثیر قرار دهد، تا جایی که گسترش تکاملمعنوی یک جامعه و فراهم نمودن زمینه هیا اندیشۀ توحیدی و دفاع از کیان جامعۀ اسلامی و مبارزه با مفاسد اخلاقی و تامینبهداشت همگانی منوط به چنین اقتصاد سالمی است.

پیشنهادهایی در این زمینه به دبیران محترم

دبیران و دانش آموزان بزرگ ترین قشر فرهنگی کشور راتشکیل می دهند و بدون شک تأثیرات زیادی بر پیشرفت اقتصادی و فرهنگی کشور خواهند داشت. دبیران به عنوان الگو و راهنمای دانش آموزان می توانند بیشترین تأثیرات را روی دانش آموزان داشته باشند. به همین دلیل پیشنهادهای زیر دراین باره به دبیران محترم ارائه می شوند.

1- اجرائی و نهادینه کردن مصادیق این شعار در زندگی خود: اگر معلّمی بخواهد دانش آموز خود را به کاری تشویق یا از آن نهی کند ابتدا لازمه اش آن است که آن مورد را خودش رعایت کردهباشد. برای مثال اگر معلّمی بخواهد دانش آموزان را از رفتن به سمت کالاهای قاچاق یا خارجی نهی کند ابتدا خودش باید این مورد را رعایت کرده باشد تا دانش آموزان نیز با الگوگیری صحیح بهسمت این مهم سوق داده شوند.

2- تبیین مصادیق این شعار برای دانش آموزان: روشن کردن و توضیح این شعار مقام معظم رهبری و مصادیق آن با توجه بهآیات قرآن و احادیث معصومین(ع)می تواند بر روی دانش آموزان تأثیر والایی داشته باشد.

3- تلاش و کوشش بیشتر در زمینه های علمی و فرهنگی وتشویق دانش آموزان به این مورد.

4- نهی دانش آموزان از رفتن به سمت مصرف کالاهای خارجی و قاچاق: یکی از مصادیق شعار مقام معظم رهبری، اتکا به تولید داخلی است. همان طور که اشاره شد معلّمان و دانش آموزان بزرگ ترین قشر فرهنگی کشور را تشکیل می دهند. اگر این اشعاردر زندگی فرهنگیان نهادینه و اجرائی شود بدون شک کمک شایانی به اقتصاد و فرهنگ کشور می کند. در اینجا وظیفۀ نظام تعلیم و تربیت است که در سطح کلان به مبارزه با این تهاجم فرهنگی بپردازد و در مرحلۀ بعد وظیفۀ دبیران محترم است که باتبیین اثرات این معضل اجتماعی برای دانش آموزان و خانواده های آنها با این معضل مبارزه کنند. راهکارهایی که می توان در اینزمینه ارائه کرد عبارت اند از:

الف)تربیت فرهنگی-اقتصادی دانش آموزان براساساعتقادات دینی؛

ب)تبیین استفاده نکردن از کالاهای قاچاق توسط نظام تعلیم و تربیت؛

پ)تبلیغ اقتصاد سالم، پویا و اسلامی و کاربردی کردن آندر زندگی؛

ج)مبارزه با قاچاق کالا در همه زمینه ها؛

د)مبارزه با تهاجم فرهنگی و انذار دانش آموزان از مضرّات آن. بنابراین بر همگان است که با تلاش فراوان موجبات اجرایی شدن هرچه بیشتر این شعار را در سطح کشور فراهم سازند و به رشد و پیشرفت اقتصادی و فرهنگی کشور کمک کنند.

نتیجه

کار و کوشش و اهتمام به امر تولید و توجه به کالاهای اسلامی مطلبی است که در آموزه های دین اسلام به آن توجه ویژه ای شده است. این امر از مواردی است که در استقلال اقتصادی و پیشرفت جامعه از اهمیت والایی برخوردار است. تشویق اهل بیت(ع)به کارو کوشش و تولید حاکی از این مطلب است که همگان با بهره گیری از این بیانات در زندگی فردی و اجتماعی به پیشرفت جامعه درسطح کلان کمک کنند و با این تلاش و کوشش موجبات هرچهبیشتر عزت اسلام و مسلمین را فراهم آورند. امید است همۀ مسلمانان جهان، به خصوص ایرانیان، به این توصیه ها توجه کنند وبا بهره گیری از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی به این پیشرفت سرعت هرچه بیشتری بدهند.

منابع

1- ترجمۀ فولادوند، محمد مهدی، قرآن کریم، تهران، دار القرآن الکریم، چاپ اول، 1415 ق.

2- غرر الحکم و در الکلم. (مام علی(ع))، انتشارات محدث، چاپ اول، زمستان 1379 ش.

3- احسائی، ابن ابی جمهور، عوالی اللثالی، تحقیق، مجتبیعراقی، قم، مطبعة سید الشهداء، 1403 ق.

4- ایروانی، جواد، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1384 ش.

5- برقی. ابی جعفر احمد بن محمد، المحاسن، تحقیق: سید مهدیرجائی، قم، الجمع العاملی لاهل البیت علیهم السلام، 1416 ق.

6- بروجردی، حسین، جامع الاحادیث، قم، 1418 ق-1376 ش.

7- حرعاملی، شیخ محمّد حسن، وسائل الشیعه، تهران: مکتبهالاسلامیه، 1383 ق.

8- جوادی آملی، انتظار بشر از دین، مرکز نشر اسراء، قم: چاپپنجم، 1387 ش.

صدوق، محمد بن علی بابویه، من لا یحضره الفقیه، تهران، مطبعهالآفتاب، 1376 ق.

9- کلینی، محمّد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، انتشارات علمیهاسلامیه، 1364 ش.

10- متّقی هندی، علاء الدین، کنز العمّال، بیروت، مؤسسۀ الرساله، 1409 ق.