طرح اندیشه مهدویت در کلام معصومان: امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام

روایات امام کاظم علیه السلام

زمینه های صدور

رحلت امام صادق علیه السلام مقارن با اوج گرفتن قدرت خاندان عباسی بود. عباسیان پس از در دست گرفتن حکومت با رهبری ابوالعباس سفاح، در عصر منصور دوانیقی توانستند با سرکوب مخالفان و رقبا، حکومت خود را تثبیت کنند و بر اقتدار خویش بیفزایند. از میان بردن برخی مدعیان عباسی، قتل ابوسلمه خلال و ابومسلم خراسانی و همچنین سرکوب قیام های نفس زکیه و باخمری، موجب تثبیت و اقتدار حکومت عباسی شد.

عباسیان به آل علی علیهم السلام نگاهی متفاوت از امویان داشتند. آنان خود از بنی هاشم به شمار می آمدند و از مسائل داخلی خاندان خود باخبر بودند. از برخی روایات به روشنی می توان دریافت که حرکت فرزندان عباس به سوی قدرت از سال ها قبل آغاز شد و آنان با وجود بیعت با محمد بن عبدالله بن حسن - معروف به نفس زکیه - حرکت پنهانی خویش برای رسیدن به حکومت را ادامه می دادند.

آل عباس از جایگاه انحصاری و وصایت امام باقر و امام صادق علیهما السلام آگاه بودند و برای مقابله با علویان، چاره ای جز مقابله با این محور نمی دیدند. برخی گزارش ها در عصر امام باقر علیه السلام نشان از باور متفاوت منصور عباسی به آن حضرت دارد (اربلی، 1381: ج2، 142) و هادی عباسی نیز در جریان کشتار شهدای فخ در نزدیکی مکه، به صراحت از این نکته سخن گفته است (مجلسی، 1403: ج48، 150). همچنین بر اساس گزارش غریبی که مأمون از اظهارات پدرش هارون داده است (صدوق، 1378: ج1، 88) می توان دریافت که هارون به امامت و خلافت امام کاظم علیه السلام باور داشت و با وجود این باور، او را محبوس کرد و پس از آن به شهادت رساند.

آغاز دوران اقتدار عباسیان هم زمان با اواخر عمر امام صادق علیه السلام بود. اگرچه منصور تضییقات فراوانی برای امام علیه السلام ایجاد کرد، ولی از اقدام علنی برای قتل امام علیه السلام خودداری نمود. با شهادت یا رحلت امام صادق علیه السلام، منصور دوانیقی با تغییر شیوه تلاش کرد سلسله وصایت را قطع کند و محور حرکت علوی را شکست دهد.[1]

وصیت امام صادق علیه السلام به چهار یا پنج نفر که یکی از ایشان شخص خلیفه است و پنهان نگه داشتن نام امام پس از خود، حتی از بسیاری از بزرگان شیعه، نشان از تصمیم حکومت برای اقدام علیه امام بعد دارد. این فضا را از برخی روایات اصحاب امام صادق علیه السلام نیز می توان دریافت؛ روایاتی که از اختناق شدید در مدینه پس از وفات آن حضرت و تلاش برای دستگیری یاران امام خبر می دهد و تقیه شدید امام کاظم علیه السلام حتی از اصحاب وفادار و ابراز نکردن امامت خویش به ایشان، از آن نشان دارد (کلینی، 1407: ج1، 285؛ کشی، 1409: 282).

اما تدبیر امام صادق علیه السلام در تعیین خلیفه به همراه سه یا چهار نفر دیگر به عنوان وصی و همچنین بروز فتنه فطحیه حکومت را از تصمیم خود منصرف کرد. فتنه فطحیه به جریانی اطلاق می شود که با ادعای امامت از سوی عبدالله - فرزند بزرگ امام صادق علیه السلام - شکل گرفت و با مرگ وی پس از هفت ماه به خاموشی گرایید.

این فتنه اگرچه به تلاطم در جامعه شیعی و بروز برخی انحرافات انجامید، ولی حکومت را نیز از اقدام خشن نسبت به جامعه شیعه و امام معصوم بازداشت؛ زیرا پیدایش اختلاف و دودستگی در میان شیعه، به حکومت این امید را می داد که بدون نیاز به اقدام خشن بتواند حرکت اصیل شیعی را گرفتار اختلافات داخلی کند و بر تسلط و اقتدار خویش بیفزاید.

تدبیرهای امام صادق و امام کاظم علیهما السلام سبب شد جامعه شیعه نه تنها از چنین شرایط پیچیده ای عبور کند، بلکه ظرفیت های تازه ای در آن پدید آورد. امام صادق علیه السلام با تأسیس سازمان وکالت، از شیوه ای بهره جست که برای عباسیان ناشناخته بود و در سایه این سازمان توانست جامعه گسترده شیعه را راهبری کند.

این سازمان به شیعه این ظرفیت را بخشید که در شرایط ضعف دسترسی به امام به پویایی خود ادامه دهد. فهرست غریب اوصیای امام صادق علیه السلام از یک سو راه تشخیص امام بعدی را بر اهل دقت گشود[2] و از دیگر سو، حکومت را از اقدام علیه امام بعد بازداشت.

اگرچه ادعای عبدالله افطح، تلاطمی در جامعه شیعی پدید آورد، ولی حکومت را به این ساده انگاری انداخت که شیعیان دچار تشتت داخلی خواهند شد؛ حال آن که علمای شیعه از معیارهای درست برای تشخیص امام برخوردار بودند و از این رو فتنه عبدالله افطح با وجود عالمان بصیر دیری نپایید و افزون بر این، به خلوص و پختگی بیشتر جامعه شیعی انجامید.

افزایش شیعیان و گسترش سازمان وکالت، آفات خاص خود را نیز به همراه داشت؛ افزایش نفرات، این ذهنیت را پدید می آورد که با وجود امکانات و افراد، چرا ائمه علیهم السلام دست به قیام برای تشکیل حکومت حق نمی زنند و گسترش سازمان وکالت و فزونی امکانات و اختیارات وکیلان، زمینه های تازه ای را برای فساد پدید می آورد. فتنه وقف در چنین بستری شکل گرفت.

واقفه نام فرقه ای بود که مرگ امام کاظم علیه السلام را انکار کرده و او را مهدی و امام غایب پنداشتند؛ ادعایی که لازمۀ آن عدم پذیرش امامت علی بن موسی الرضا علیه السلام بود. اگرچه این فرقه جدید، ادعای خود را به روایاتی مستند می کرد، ولی انگیزه سران آن عدم تحویل اموالی بود که از برخی ثروتمندان شیعه به عنوان وجوهات گرفته شده بود.[3] یکی دو تن از وکیلان امام کاظم علیه السلام در ایام گرفتاری امام در زندان، دچار آلودگی های مالی و اخلاقی شدند و حاضر به تحویل اموال به امام رضا علیه السلام نبودند.

محورهای مباحث مهدوی در سخنان امام کاظم علیه السلام

1- تولد، نام و نسب، ویژگی ها

تردید در اصل تولد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در روایات امام کاظم علیه السلام به طور خاص، مورد توجه قرار گرفته که علامتی برای حجت دوازدهم در میان سایر حجت های خداست. امام کاظم علیه السلام از او به عنوان امامی تعبیر می کند که مردم تولدش را انکار خواهند کرد.[4]

این علامت نشان از مخفی بودن حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف از ابتدای ولادت و از دورۀ غریبی در امامت خبر می دهد دارد؛ امامتی که سراسر در پشت پرده شکل خواهد گرفت و عموم مردم از مشاهده و شناخت آن امام محروم خواهند بود. این علامت بر نادرست بودن ادعای واقفه نیز دلالت دارد و موعود بودن کسی را نفی می کند که همگان به تولد و حیات او باور دارند.

همانند امامان پیشین در کلمات امام کاظم علیه السلام نیز تصریح به نام ائمه علیهم السلام دیده می شود.[5]

اگرچه این نوع بیان، مخاطراتی برای ائمه علیهم السلام در پی دارد، ولی جایی برای شک و شبهه در سلسله وصایت باقی نمی گذارد. همچنین در روایتی دیگر به همسانی ترتیب نام های مقدس حجت های آغازین دین اسلام - محمد صلی الله علیه و آله و سلم، علی و حسن علیهما السلام - با حجت های آخر در سلسله معصومان - محمد بن علی الجواد، علی بن محمد الهادی و حسن بن علی العسکری علیهم السلام - توجه داده شده است که شیوه ای زیبابرای بیان یک علامت بر ولادت حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف است.[6]

در برخی سخنان امام کاظم علیه السلام از حضرت حجت به «الخامس من ولد السابع» تعبیر شده است (کلینی، 1407: ج 1، 336؛ صدوق، 1395: ج2، 361؛ خزاز رازی، 1401: 269؛ همچنین روایت پیشین از خصیبی، 1419). در مقالات پیشین، سخنانی با اسلوب مشابه از سایر معصومان نقل کردیم که در راه گشایی از روایات پیشین چیزی کم ندارد؛ زیرا با پذیرش امامت گوینده، مسیری دیگر برای سلسله وصایت باقی نمی ماند؛ چرا که به جز سلسله معهود در نزد شیعه امامیه، چنین ترتیب پنج گانه ای درباره اولاد دیگر امام کاظم علیه السلام ادعا نشده است.

افزون بر این، بیان فوق بر ولادت فرزندی از نسل چهارم امام کاظم علیه السلام یعنی از امام عسکری دلالت دارد و دلیلی بر نفی تردیدهایی است که درباره وجود فرزندی برای حضرت عسکری ابراز شده است.

اگرچه فتنه وقف، پس از رحلت امام کاظم علیه السلام شکل گرفت، ولی برخی روایات از توجه امام به این فتنه خبر می دهد. در این روایات،[7] امام مخاطبان را از فاصله زمانی زیاد میان عصر خویش و تولد قائم آگاه می کند.

گسترش روزافزون تشیع، این توقع را در برخی اذهان پدید می آورد که قیام نزدیک بوده و امام کاظم علیه السلام همان مهدی موعود است؛ توهّمی که برداشت نادرست از برخی منقولات به آن دامن می زد.[8] امام کاظم علیه السلام افزون بر تصحیح این منقولات به این نکته اشاره می کرد که اگرچه او نیز به امر پروردگار قیام کرده و حرکت الهی را تداوم می بخشد، اما آن که زمین را از لوث آلودگی ها پاک می کند، او نیست.[9] همچنین مهیا نبودن شرایط برای قیام را یادآور می شود و این که قیام الهی پس از ابتلائات و امتحانات و از بین رفتن ناخالصی ها رخ خواهد داد و آن چه زمینه ساز است خلوص یاران است نه شمار زیاد ایشان (نعمانی، 1397: 208).

2- غیبت

در روایات امام کاظم علیه السلام مطالب بسیاری درباره حوادث عصر غیبت نمی توان یافت. نعمانی در کتاب الغیبة خود از امام کاظم علیه السلام نقل می کند که پس از غیبت، رحمتی که حاصل حضور امام است از دل ها رفته و دین دین داران در معرض خطر خواهد بود و ظهور رخ نخواهد داد، مگر پس از آن که خوبان از بدان جدا شوند و شیعیان از آلودگی ها پاک گردند تا جایی که کسی جز عدّۀ کمی باقی نماند.[10]

امام کاظم علیه السلام همانند پدرانش علیهم السلام شیعیان را به انتظار فرج در عصر غیبت دعوت کرده و آن را برترین عبادات پس از معرفت و آگاهی به شمار آورده است.[11] در سخن امام، انتظار نوعی عبادت و عمل تلقی شده است، نه یک حالت روانی. این عمل با این توقع انجام می شود که حادثه ظهور رخ دهد. منتظر کسی است که برای آن روز، خود و شرایط را آماده می کند. انتظار فراهم آوردن شرایط در درون و بیرون، برای حکومت حق است و از این رو پس از آگاهی و معرفت، هیچ عملی را نمی توان در ردیف آن قرار داد.

در این روایات، امام علیه السلام از وظایف شیعیان در عصر غیبت سخن گفته و ایشان را به اموری توصیه کرده است که با رعایت آن ها می توان به رضایت ایشان و همنشینی با آنان در بهشت دست یافت.

بیشترین توجه به عصر غیبت در ادعیه امام کاظم علیه السلام دیده می شود. دعا برای امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، دعا برای فرج او، برای موفقیت او در کارها پس از ظهور و همچنین دعا برای این که خود از کسانی باشیم که در انتظار روزهای او هستیم.[12] این ادعیه ما را با ویژگی ها و وظایف امام و همچنین تکالیف ما نسبت به او آشنا می کند و در دل ما محبت و دلبستگی به او را جای می دهد. دعا در عصر پر اختناق عباسی ظرفی برای گفتن بسیاری از حرف هاست؛ قالبی که کمتر ایجاد حساسیت می کند.

از جمله ادعیه امام کاظم علیه السلام، ذکری برای سجده شکر است که در آن، با نام بردن از یکایک امامان بر ولایت آنان شهادت داده می شود. در این دعا بر ولایت امام زمان نیز شهادت می دهیم، حتی در زمانی که او هنوز به دنیا نیامده و عصر امامت پدرانش نیز نرسیده است. این شهادت ها زمینه ساز پذیرش او و باعث پیوند عاطفی شیعیان با اوست.[13]

همچنین نعمانی در کتاب الغیبة خویش، از علی بن ابوحمزه بطائنی نقل کرده است که حضرت کاظم فرمود:

عباسیان تا هنگام ظهور سفیانی بر تخت حکومت خواهند ماند و هرکس بر آنان خروج کند، کشته خواهد شد.[14]

روایت نخست از جهت محتوا با روایات سایر ائمه علیهم السلام هم نواست،[15] ولی روایت بطائنی با توجه به نقش ویژه او در پایه گذاری فرقه واقفه، وجود دو راوی ناشناخته در سند و همچنین به دلیل مخالفت با واقع مخدوش تلقی می شود.

در روایات حضرت کاظم علیه السلام، درباره عصر قریب به ظهور، ظهور و وقایع هم زمان با آن، جنگ ها تا شکل گیری حکومت جهانی، حکومت حجت خدا و وقایع پس از رحلت امام علیه السلام توضیحی دیده نمی شود. البته در تهذیب شیخ طوسی به برخی قوانین در حکومت آن حضرت اشاره شده است که به نظر می رسد قالبی برای بیان برخی قواعد در بحث ضمان است.[16]

روایات حضرت رضا

زمینه های صدور

آغاز امامت حضرت رضا علیه السلام با ظهور فرقه واقفه همراه شد؛ فرقه ای که با ادعای زنده بودن امام کاظم علیه السلام از سوی برخی وکلای ایشان شکل گرفت. این وکلا ادعا کردند امام در قید حیات است، به پس پردۀ غیبت رفته و بازخواهد گشت. پذیرش این سخن به معنای توقف سلسله امامت و پایان آن با امامت حضرت کاظم علیه السلام بود.

اعتبار و جایگاه گذشته این افراد موجب شد جمع زیادی دچار تردید و انحراف شوند و تشتتی گسترده در جامعه شیعه پدید آید. امام رضا علیه السلام پس از رسیدن به مقام امامت در نخستین گام، با چنین ادعایی مواجه بود و باید پاسخ گوی کسانی می شد که از انگیزه های متفاوتی برخوردار بودند؛ برخی صرفاً این ادعا را برای باز پس ندادن اموال امام کاظم علیه السلام مطرح کردند و برخی به خاطر برداشت نادرست از بعضی روایات، چنین ادعایی را پذیرفته بودند. البته امور دیگری مانند غیبت طولانی امام علیه السلام در زندان هارون الرشید و گستردگی حرکت شیعی در جهان اسلام، احتمالاً در ایجاد و پرورش آغاز دوره ای جدید - یعنی غیبت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و پس از آن قیام و ظهور - مؤثر بوده است.

بررسی شیوه برخورد امام رضا علیه السلام با انحراف وقف، مجالی دیگر می طلبد،[17] اما آن چه در این بحث باید مورد توجه قرار گیرد، شیوه ایشان در ارائه آموزه های مهدوی با توجه به این موضوع است. امام علیه السلام با کم فهمی از روایات و نقل هایی نادرست مواجه بود که مدعیان وقف برای اثبات اعتبار ادعایشان به آن ها تمسک می کردند. رجال کشی به سه مورد از این روایات اشاره کرده است:

1- روایت ابوبصیر

حَدَّثَنِی علِیُّ بنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ، قَالَ: حَدَّثَنِی الْفَضْلُ بْنُ شَاذَانَ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بنُ الْحسَنِ الْوَاسِطِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یُونُسَ، قَالا: حدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ قِیَامَا الصیْرَفِیُّ، قالَ: حَجَجْتُ فِی سَنَةِ ثَلَاثٍ وَ تسْعِینَ وَ مائَةٍ، وَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ! مَا فَعَلَ أَبُوکَ؟ قَالَ: مضَی کمَا مَضَی آبَاؤُهُ. قُلْتُ: فَکَیْفَ أَصنَعُ بحَدِیثٍ حدَّثَنِی بِهِ یَعْقُوبُ بنُ شعَیْبٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ: أَن أَبا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنْ جَاءَکُمْ مَنْ یُخْبِرُکُمْ أَنَّ ابْنِی هَذَا مَاتَ وَ کفِّنَ وَ قبِرَ وَ نَفَضُوا أَیْدِیَهُمْ مِنْ تُرَابِ قَبْرِهِ فلَا تصَدِّقُوا بِهِ. فقَالَ: کذَبَ أَبو بَصِیرٍ لَیْسَ هَکَذَا حَدَّثَهُ، إِنَّمَا قَالَ: إِن جاءَکُمْ عنْ صاحِبِ هذَا الْأَمْرِ. (کشی، 1409: 475 - 476)

راوی از امام رضا علیه السلام درباره سرانجام پدر می پرسد و امام از رحلت پدر، همانند رحلت اجداد بزرگوارش خبر می دهد. راوی از معنای حدیثی سؤال می کند که در آن امام صادق علیه السلام به ابوبصیر گفته است: اگر کسی به شما خبر داد که این فرزند من مرده، کفن شده و در قبر نهاده شده و دستشان را از خاک قبرش می ستردند، سخنشان را نپذیرید. امام رضا علیه السلام فرمود: «ابوبصیر خلاف واقع گفته است. برای او این گونه نگفته اند، فقط فرمود: اگر درباره صاحب این امر گفتند.»

این روایت نشان از ابهاماتی دارد که سبب آن، وجود اشتباه در نقل است. پس از وفات امام کاظم علیه السلام این نقل مورد سوءاستفاده واقفه قرار گرفت که البته پرچم دار علمی آن، علی بن حمزه بطائنی بود که شاگرد راوی همین حدیث - یعنی ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی - بوده است. امام رضا علیه السلام در حدیث یادشده با نقلی اشتباه که از سوی ابوبصیر رخ داده، مضمون درست را در اختیار پرسش گر قرار داده است؛ مضمونی که با روایات تولد حضرت حجت تأیید شده و حدیث ابوبصیر را از غرابت خارج می کند.

2- روایت ذریح

حدَّثَنِی خَلَفُ بْنُ حَمَّادٍ، قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو سَعِیدٍ، قَالَ: حَدَّثَنِی الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی طَلْحَةَ، عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّیِّ، قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: جعِلْتُ فِدَاکَ! إِنَّهُ وَ اللَّهِ ما یلِجُ فِی صَدْرِی مِنْ أَمْرِکَ شَیْ ءٌ إِلَّا حَدِیثاً سَمِعْتُهُ مِنْ ذَرِیحٍ یَرْوِیهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام، قَالَ لِی: وَ مَا هُوَ؟ قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: سَابِعُنَا قَائِمُنَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ. قَالَ: صَدَقْتَ وَ صَدَقَ ذَرِیحٌ وَ صدَقَ أَبوجَعْفَرٍ علیه السلام، فَازْدَدْتُ وَ اللَّهِ شَکّاً، ثُمَّ قَالَ: یَا دَاوُدَ بْنَ أَبِی خَالِدٍ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ لَا أَنَّ مُوسَی، قَالَ لِلْعَالِمِ (سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً) مَا سَأَلَهُ عَنْ شَیْ ءٍ، وَ کَذَلِکَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام لَوْ لَا أَنْ قالَ: إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَکَانَ کَمَا قَالَ، قَالَ: فَقَطَعْتُ عَلَیْهِ. (همو: 373 - 374)

در این روایت، داود رقّی از اطمینانش به امامت حضرت رضا علیه السلام می گوید و تنها مشکلش را حدیثی می داند که ذریح از امام باقر علیه السلام نقل کرده است؛ روایتی که در آن امام باقر علیه السلام می فرماید: هفتمین ما قائم ماست، اگر خدا بخواهد.

امام رضا علیه السلام در پاسخ، او را به تعبیر «ان شاء الله» در کلام امام باقر علیه السلام توجه می دهد و آن را با عبارت موسای پیامبر خطاب به آن عالم مقایسه می کند که فرمود: (سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّه صابِرا).[18] امام در هر دو مورد، تحقق نیافتن سخن را به سبب این تعبیر دانسته است؛ یعنی اگر موسی و امام باقر علیهما السلام بدون قید «ان شاء الله» وعده می کردند، سخنشان محقق می شد و گفتن این قید به معنای واگذاری کار به خواست پروردگار بود. این سخن آخرین تردیدها را نسبت به امامت حضرت رضا علیه السلام از دل داود رقّی بیرون می برد.

البته جای این سؤال باقی است که امام باقر علیه السلام چرا این گونه سخن گفته است؟ با توجه یکسان نبودن طبقه ذریح محاربی با امام باقر علیه السلام و معهود نبودن نقل او از امام باقر علیه السلام روایت مرسله به شمار می رود و با عنایت به ناشناس ماندن روای مستقیم از امام باقر علیه السلام تشخیص هدف ایشان از چنین سخنی دشوار است.[19]

در نقلی مشابه از امام باقر علیه السلام، غلام امام باقر علیه السلام و ابوبصیر هر دو از ایشان نقل کرده اند که «منّا أثنی عشر محدثاً القائم السابع بعدی».[20] با توجه به این نقل می توان احتمال داد مراد از «سَابِعُنَا قَائِمُنَا»، هفتمین فرزند امام باقر باشد - که همان حضرت حجت خواهد بود - ولی به هر صورت دلیل انتخاب این شیوه بیان چندان روشن نیست.

3- روایت سَماعه بن مهران

حدَّثَنِی علِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَیْبَةَ، قَالَ: حَدَّثَنِی الْفَضْلُ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْوَاسِطِیُّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یُونُسَ، قَالا: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ قیَامَا الصیْرَفِیُّ، قالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَقُلْتُ: جعِلْتُ فدَاکَ! مَا فَعَلَ أَبُوکَ؟ قَالَ: مَضَی کَمَا مَضَی آبَاؤُهُ علیهم السلام، قُلْتُ: فَکَیْفَ أَصْنَعُ بِحَدِیثٍ حَدَّثَنِی بِهِ زُرْعَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْحضْرَمِیُّ، عنْ سمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ، أَنَّ أَبَاعَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ ابْنِی هذَا فِیهِ شَبَهٌ مِنْ خَمْسَةِ أَنْبِیَاءَ یُحْسَدُ کَمَا حُسِدَ یُوسُفُ علیه السلام وَ یَغِیبُ کَمَا غَابَ یُونُسُ وَ ذَکَرَ ثَلَاثَةً أُخرَ قالَ: کذَبَ زُرْعَةُ لَیْسَ هَکَذَا حَدِیثُ سَمَاعَةَ، إِنَّمَا قَالَ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ یعْنِی الْقائِمَ علیه السلام فِیهِ شَبَهٌ مِنْ خَمْسَةِ أَنْبِیَاءَ، وَ لَمْ یَقُلْ ابْنِی. (کشی، 1409: 475 - 476)

این روایت احتمالاً با روایت اول یکی باشد؛ زیرا روای از امام و امامی که از او روایت شده و بخش اول هر دو روایت کاملاً همسان است؛ گویی حسن بن قیاما پس از پرسش از سرانجام پدر امام رضا علیه السلام، دو سؤال مطرح کرده است که یک سؤال و جواب در روایت سوم و یک سؤال و جواب دیگر در روایت اول ذکر شده است. توضیح امام رضا علیه السلام درباره روایت زرعه از سماعه با توضیح ایشان در روایت اول کاملاً یکسان بوده، از اشتباه راوی نخستین خبر داده است و این که در این روایت نیز تعبیر «ابنی» اشتباه راوی بوده و باید به جای آن، تعبیر «صاحب هذا الامر» قرار داده شود.

محورهای مباحث مهدوی در سخنان امام رضا علیه السلام

افزون بر روایات یادشده، از امام رضا علیه السلام روایات متعددی مشتمل بر آموزه های مهدوی صادر شده است؛ روایاتی در بیان نام، تولد، خصوصیات و علامات و غیبت آن حضرت و همچنین اشاراتی کوتاه به چگونگی ظهور و وقایعی که پیش از آن رخ خواهد داد.

1- تولد، نام، نسب و خصوصیات

در توضیحات حضرت رضا علیه السلام نکات متعددی درباره تولد حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف می توان یافت. امام رضا علیه السلام در پاسخ به ابن نوح که آرزو می کرد اکنون که برای امام علیه السلام بیعت گرفته شده و به نام او سکه زده اند، حکومت نیز بدون خشونت به وی منتقل شود، فرمود:

هرکس از اهل بیت مورد توجه عموم قرار گرفته و مرجعیت یابد، کشته شده یا در بستر خواهد مرد تا زمانی که خداوند جوانی از اهل بیت را برای این کار مبعوث کند که ولادت و رشدش پنهان، ولی دودمانش معلوم است.[21]

امام به دو ویژگی از حضرت حجت اشاره می کند که به ظاهر قابل جمع نیست؛ پنهان بودن ولادت و رشد و معلوم بودن پدر و اجداد. اما مروری بر روایات ائمه اطهار علیهم السلام این تنافی را از بین می برد؛ زیرا در این روایات به شکل های مختلف پدران حضرت حجت معرفی شده اند و در نسب و خاندان ایشان ابهامی نیست، ولی اصل ولادت و همچنین رشد امام بر مردم پوشیده مانده است. این ویژگی را می توان علامتی دیگر برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف دانست؛ زیرا هیچ یک از امامان واجد آن نبوده اند.

در حقیقت امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف از ابتدای تولد در غیبت از عموم به سر برده و مردم، شاهد رشد و بزرگ شدن او نبوده اند. این ویژگی مایۀ ابتلای جامعه شیعه نیز بوده است؛ زیرا اصل بارداری همسر امام عسکری علیه السلام و همچنین شیرخوارگی و رشد آن امام، مورد تردید و انکار قرار گرفت[22] و جامعه شیعی دچار امتحان و ابتلای الهی شد.[23] برخی از مرگ او گفتند و برخی اصل وجودش را انکار کردند، درحالی که چنین غیبت هایی حتی درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نیز سابقه داشت. این ابتلا برای کسانی بود که در عصر غیبت زندگی می کردند، نه برای آنان که حضور امامان و مرگ آنان را شاهد بوده اند.

این علامت در روایات دیگر حضرت رضا علیه السلام به شکلی دیگر بیان شده است. در کافی و هدایة الکبری از ایشان نقل شده:

لَا یُرَی جِسْمُهُ وَ لَا یُسَمَّی اسْمُهُ؛

جسمش دیده نمی شود و نامش را نمی برند.

در نقل هدایة الکبری، دلیل نام نبردن از امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف این گونه توضیح داده شده[24] که «تا نامش بر دشمنان مخفی بماند و او را نشناسند.»

شیوۀ دیگری که امام در معرفی نسب امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف از آن استفاده کرده، تعیین رتبه او در میان نوادگان خویش است. در روایتی از «پدر او به عنوان سومین از فرزندانم» یاد کرده و در روایت دیگری او را با نام «چهارمین از فرزندانش» معرفی نموده است.[25]

پیش تر گفتیم این شیوه معرفی، مزایایی بسیار دارد: اول، قرینۀ محکمی است بر وجود فرزندی برای امام عسکری علیه السلام که مورد انکار عموم مردم بوده است. دوم، راه را بر ادعای مهدویت از سوی دیگران می بندد و سوم، علامتی است قوی بر صحت ادعای امامت از سوی ائمه بعد؛ زیرا هیچ سلسله دیگری با این مشخصات در میان مدعیان امامت نبوده و نیست.

در برخی روایات، امام رضا علیه السلام به روشنی از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نام برده و پدران، جایگاه و صفات او معرفی را کرده است:

حَدَّثَنَا صَدَقَةُ بْنُ مُوسَی حَدَّثَنَا أَبِی عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: الخَلَفُ الصَّالِحُ مِنْ وُلْدِ أَبِی مُحَمَّدٍ الْحسَنِ بنِ علِیٍّ وَ هُوَ صَاحِبُ الزَّمَانِ وَ هُوَ الْمَهْدِیُّ.[26]

این صراحت در بیان را در سخنان ائمه پیشین نیز شاهد بودیم که البته به علت شدت تقیه کم شمار است.

درباره خصوصیات حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف در روایات امام رضا علیه السلام، می توان به این موارد اشاره کرد:

1- داشتن سیمای جوان با وجود سن زیاد و پیر نشدن باگذشت روزگار؛ این ویژگی شاید لازمۀ طبیعی تداوم کار و تلاش های امام علیه السلام در طول عصر غیبت باشد و شرطی ضروری برای نبردهای بزرگ به هنگام قیام به شمار رود.

عَنْ أَبِی الصَّلْتِ الْهرَوِیِّ قالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام: ما علَامَاتُ الْقائِمِ مِنْکُمْ إِذَا خَرَجَ؟ قَالَ: علَامَتُهُ أَن یَکُونَ شَیْخَ السِّنِ شابَ الْمنْظَرِ حَتَّی إِنَّ النَّاظِرَ إِلَیْهِ لَیَحْسَبُهُ ابْنَ أَرْبَعِینَ سَنَةً أَوْ دُونَهَا وَ إِنَّ مِنْ عَلَامَاتِهِ أَنْ لَا یهْرَمَ بمُرُورِ الْأَیَّامِ وَ اللَّیَالِی حَتَّی یَأْتِیَهُ أَجَلُهُ.[27]

اشاره به این ویژگی ها در برابر شبهاتی است که در ذهن برخی شیعیان پس از ولایتعهدی امام رضا علیه السلام شکل گرفته و تصور کرده اند پذیرش این منصب از سوی امام علیه السلام می تواند زمینه انتقال قدرت به امامان معصوم را فراهم کند؛ گویی که نیمی از مسیر طی شده و چند گام بیشتر تا رسیدن حکومت به اهل حق باقی نمانده است.

توضیحات امام علیه السلام روشن می کند که روی آوردن مأمون عباسی به علویان و به حضرت رضا علیه السلام از نشانه های نزدیکی ظهور نبوده و آن حضرت اگرچه برای خدا و برای حکومت خدا قیام کرده است، ولی قیام کننده ای که زمینه را از بدی پاک می کند، او نیست. این بیان امور مختلفی را به مخاطب می فهماند؛ اموری مانند نفی نیرنگ مأمون در داستان ولایتعهدی، نفی مهدویت حضرت رضا علیه السلام، نفی نزدیک شدن حرکت به پایان راه و همچنین برخی ویژگی های ظاهری امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف.

2- قدرت جسمی امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و به همراه داشتن عصای موسی و خاتم سلیمان؛ در برخی روایات حضرت رضا علیه السلام توصیفات خاصی از وضعیت ظاهری امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف ارائه شده است.

إِنَّ الْقَائِمَ هُوَ الَّذِی إِذَا خَرَجَ کَانَ فِی سِنِّ الشُّیُوخِ وَ مَنْظَرِ الشُّبَّانِ قَوِیّاً فِی بَدَنِهِ حَتَّی لَوْ مَدَّ یَدَهُ إِلَی أَعْظَمِ شَجَرَةٍ عَلَی وَجْهِ الْأَرْضِ لَقَلَعَهَا وَ لَوْ صَاحَ بَینَ الْجِبَالِ لَتَدَکْدَکَتْ صخُورُهَا یکُونُ مَعَهُ عَصَا مُوسَی وَ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ علیه السلام.

امام از توانمند های حضرت حجت می گوید؛ قدرتی در بدن که بزرگ ترین درختان زمین در برابر پنجه هایش تاب نمی آورند، قدرتی در حنجره و صدا که صخره ها در برابر فریادش فرو می ریزند. در دستانش عصای موسی است و همۀ شعبده ها و بازی ها را می بلعد. خاتم سلیمان در انگشت اوست؛ خاتمی که نشان قدرت سلیمان بود و ابزار تسلط او بر شیاطین و اجنه. آن ها که قدرت هارون و مأمون چشمشان را پرکرده بود و اوج اقتدار را در رسیدن به این جایگاه ها می دیدند باید چنین جلوه های کوچکی از آن مظهر عظمت ها بشنوند تا زرق وبرق دنیا را از دلشان بیرون ببرد.

 3- الطرید الشرید موتور بابیه، صاحب الغیبة:[28] این تعابیر امام رضا علیه السلام است؛ آن جا که از توهین به امام جواد علیه السلام یاد می شود. ابراز تردید در انتساب امام جواد به حضرت رضا علیه السلام توهینی به هر دو امام علیه السلام و به مادر حضرت جواد علیه السلام است. امام علیه السلام با یادآوری صحنه از توهین مشابهی یاد می کند که در حق امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف روا داشته خواهد شد؛ طرد شدن و بی خانمانی و محروم شدن از گرفتن تاوان خویش. امام علیه السلام همیشه پنهان که کسی از حال و روزش خبر ندارد.

4- او نیز «صاحب الامر» است؛ تفاوت او پدرانش در این است که او همان کسی است که زمین را پر از عدل می کند، همان گونه که پر از ستم شده بود.[29] مشابه این بیان در مورد صفت «القائم بأمر الله» در روایات امام کاظم علیه السلام واردشده است. این تفکیک ها از یک سو توصیف امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است و از سوی دیگر توجه دادن به این نکته است که قیام به امر خدا و صاحب امر حق بودن در مورد همه ائمه علیهم السلام جاری است و همۀ ایشان در حال تلاش و عهده داری برای تحقق دستور حق و حکومت او هستند. این توضیحی بسیار مهم برای مخاطبانی است که از این نگاه کلی و ژرف بینی فاصله دارند و از حرکت مستمر و هدفمند ائمه علیهم السلام غافل اند.

5- یکی از زیباترین متن ها درباره امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، نقلی است که یونس بن عبدالرحمن از امام رضا علیه السلام دارد. این متن نسبتاً طولانی دربر گیرنده مطالب متعددی درباره امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف است که می توان آن را در ذیل عناوین زیر جای داد:

1- شئون امام عصر، خطراتی که او را تهدید می کند، ارزش هایی که در وجود او و با او تداوم یافته و حفاظت هایی که به آن ها نیاز دارد و کمک های که محتاج آن است که با تعبیر «اللَّهُمَ ادْفَعْ عَنْ وَلِیِّکَ» آغاز می شود.

2- مشکلاتی که با وجود او و به کمک او باید برطرف شود با تعبیر «اللَّهُمَّ اشْعَبْ بِهِ الصَّدْعَ».

3- نیازهایی که به واسطۀ او تأمین می گردد؛ «اللَّهُمَّ طَهِّرْ مِنْهُمْ بِلَادَکَ».

4- شهادت ما به پاکی او و بی تقصیر بودنش در بدی هایی که شاهد آن هستیم؛ «اللَّهُمَّ فَإِنَّا نشْهَدُ لَه یَوْمَ الْقیَامَةِ».

5- دعای ما در حق او و خاندانش؛ «اللَّهُمَّ أَعطِهِ فی نَفْسِهِ وَ أَهْلِهِ».

6- آن چه می خواهیم از طریق او برای ما انجام دهد؛ «اللَّهُمَّ اسْلُکْ بِنَا عَلَی یَدَیْهِ مِنْهَاجَ الْهُدَی».

7- دعا برای خلوص خود ما و عمل هایمان؛ «اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْ ذَلِک لَنا خالِصاً».

8- آخرین فقره که البته ممکن است دعایی مستقل باشد، صلوات و دعایی است برای همه امامان معصوم علیهم السلام؛ «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی وُلَاةِ عَهْدِهِ وَ الْأَئِمةِ منْ بَعْدِهِ» (طوسی، 1411ب: ج 1، 409 - 411).

دعای یونس، تصویری کامل از جایگاه امام علیه السلام و آثار وجودی او و علقه و ارتباط ما با او ارائه می دهد و همچنین ترسیمی است از آن چه می خواهیم و آن چه باید در انجامش بکوشیم.

2- غیبت

سخنان ائمه اطهار علیهم السلام علت های مختلفی برای غیبت ذکر شده است. در کلمات، به جای مانده از امام رضا علیه السلام علت غیبت این گونه تعلیل شده است:

لِئَلَّا یَکُونَ فِی عُنُقِهِ لِأَحَدٍ بَیْعَةٌ إِذَا قَامَ بِالسَّیْفِ.[30] (صدوق، 1378: ج1، 273)

در این سخنان، اشاره به محدودیت هایی است که تعهد بیعت برای امام علیه السلام پدید می آورد.

بر عهده نداشتن بیعت ظالمان می تواند به محدود نبودن در چارچوب های حکومتی اشاره داشته باشد. اگر او ظاهر باشد، باید تکلیف خود را با حکومت هایی که بر جامعۀ او حاکم شده اند روشن کند و در چارچوب های موجود جای گیرد. غیبت و ناشناختگی او را در ردیف سایرین قرار داده و حرکت او را با آزادی بیشتری توأم کرده است.

در کلمات امام رضا علیه السلام توضیحات ظریفی درباره انتظار فرج در عصر غیبت دیده می شود. امام علیه السلام انتظار فرج و گشایش را بخشی از گشایش و فرج دانسته است؛[31] زیرا فرج و گشایش چهره ای در درون و چهره ای در بیرون دارد. نارضایتی از وضع موجود و درک ضرورت حکومت معصوم علیه السلام و باور به تحقق آن، حاصل اتفاق بزرگی است که در درون فرد رخ داده است؛ اتفاقی که حالت و رفتار منتظران را شکل می دهد و به زمینه سازی برای گشایش در جامعه می انجامد. این بخشی از گشایش، بلکه از بزرگ ترین گشایش هاست.[32]

در بیانات امام علیه السلام به این نکته نیز اشاره شده که وقتی به سبب غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از پشتوانه و محور علمی محروم شدیم، باید فرج و گشایش را به خود نزدیک بدانیم، گویی که این گشایش در زیر پای ماست؛ نزدیک و در دسترس. آن چه فرج را مشهود می کند، گام برداشتن ماست. با گام برداشتن است که می فهمیم که حرکت، فرج و گشایشی در درون است که با آن گشایش های بیرونی نیز در دسترس و نزدیک خواهند بود.[33]

عصر غیبت، عصر تعطیلی امامت نیست که دست از راه آنان برداریم به دنبال دیگران بیفتیم و برای توسعه طلبی ها و دفاع از اقتدار آن ها بکوشیم. در عصر غیبت باید به انتظار روی آورد و برای بازگشت حق به اهل آن کوشید.[34] سرهای پرشوری که برترین کارها را در جهاد و مبارزه با دشمنان خدا جست وجو می کنند باید به هدف بیندیشند و بازیچه دست دیگران قرار نگیرند. آن چه مهم است در راه هدف کوشیدن و کسب رضایت اوست؛ حتی اگر این هدفمندی و رضایت در کاری باشد که در چشم ما کوچک است.

امام علیه السلام به دو ویژگی دیگر عصر غیبت نیز اشاره کرده است: 1- بی بهره ماندن از رزق حضور؛ 2- فراغت از دشواری های ظهور و قیام.

آن ها که توفیق حضور در محضر ائمه هدایت را داشته اند، از سرچشمه نوشیده و به جا شنیده اند. شیعه در عصر غیبت دچار واسطه ها و گرفتار کج فهمی هاست. عصر غیبت، دوره تحیّر و تنهایی است. اگر در عصر حضور به اشارۀ او راه روشن می شد و به راهنمایی او جایی برای اجمال و ابهام باقی نمی ماند،[35] ولی در عصر غیبت ناچار از تکیه بر واسطه ها و نوشته هاییم و با همه تلاش ها و تواصی به حق و به صبرها جای خالی او را پر نخواهد شد.

اما نباید از نظر دور داشت که حضور امام علیه السلام نعمتی است که با مسئولیتی بزرگ همراه است. او می آید که جهان سرشار از ظلم و ستم را بشوید و به جای هر باطل، حقی بکارد. چنین مسئولیت عظیمی بر عهده او و یاران اوست. آمدن او برای یارانش آغاز مسئولیت های تازه ای است که جز با تلاش های سخت و دادن جان و مال انجام نخواهد یافت.[36]

نکتۀ پایانی از کلمات امام علیه السلام در تعبیر پرتکرار «لا تخلو الارض من حجة» است[37] که البته در کلام راوی آمده و از صحت آن پرسش شده است. این تعبیر در عصر غیبت امیدساز است؛ زیرا پذیرش حضور حجت خدا در همۀ احوال، احساس غربت و تنهایی را و دغدغۀ در راه ماندن را از بین می برد. آنان که طالب حجت باشند از او بهره مند می شوند و هدایت های آشکار و پنهان او در انتظارشان خواهد بود.

3- عصر نزدیک به ظهور و ایام ظهور

در سخنان امام رضا علیه السلام اشارات چندانی به وقایع پیش از ظهور دیده نمی شود. نعمانی در کتاب الغیبة و حمیری در قرب الإسناد روایتی از بزنطی نقل کرده اند (نعمانی، 1397: 271؛ حمیری، 1413: 384) که در آن، از شدت و گرما یا کشتاری طولانی پیش از ظهور خبر داده است. با توجه به تفاوت های جدی در نقل با وجود وحدت راوی و مروی عنه، امکان اعتماد به هیچ یک از دو نقل نیست.

در روایات رضوی، از میان وقایع مقارن ظهور، به قیام سفیانی و ظهور پرچم های سبز از مصر اشاره شده است (نعمانی، 1397: 303؛ مفید، 1413الف: ج2، 376). روایت اول از قیام سفیانی در هنگامی خبر می دهد که سلطنت عباسیان همچنان ادامه دارد. این مطلب قطعاً خلاف واقع بوده و اعتبار روایت را دچار خدشه می کند. این روایت از جهت سند نیز قابل تصحیح نیست؛ ولی روایت دوم در ارشاد شیخ مفید آمده و ظاهراً از کتاب الغیبة فضل بن شاذان نقل شده و از جهت سند مشکلی ندارد.

بحث رجعت نیز در این روایات مورد توجه قرار گرفته است. در کتاب مختصر البصائر به واسطه صفوان بن یحیی از امام رضا علیه السلام چنین نقل شده است:

قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ فِی الرَّجْعَةِ: مَنْ مَاتَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قُتِلَ، وَ مَنْ قُتِلَ مِنْهُمْ مَاتَ.

این بیان خلاصۀ همان تعبیری است که از طریق جابر از امام باقر علیه السلام نقل شده است:

سعد بن عبد الله القمی: عن محمد بن الحسین بن أبی الخطاب، عن عبد الله بن المغیرة، عمن حدثه، عن جابر بن یزید، عن أبی جعفر علیه السلام، قال: سئل عن قول الله عز و جل: (وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فی سبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ). قال: یا جابر! أ تدری ما سبیل الله؟ قلت: لا و الله إلا إذا سمعت منک. فقال: القتل فی سبیل الله فی ولایة علی علیه السلام و ذریته، فمن قتل فی ولایته قتل فی سبیل الله، و لیس من أحد یؤمن بهذه الآیة إلّا و له قتلة و میتة، إنّه من قتل ینشر حتی یموت، و من یموت ینشر حتی یقتل. (عیاشی، 1380: ج1، 202؛ حلی، 1421: 112)

جابر بن یزید نقل کرده است که به امام باقر علیه السلام گفتم: از گفتۀ خدای عزّ و جلّ: (وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ) پرسش شده است. امام باقر علیه السلام فرمود: ای جابر! آیا می دانی سبیل الله چیست؟ گفتم: نه به خدا سوگند، مگر هنگامی که از تو بشنوم. فرمود: کشته شدن در راه خدا در ولایت علی علیه السلام و فرزندان او. پس کسی که در ولایت او کشته شود در راه خدا کشته شده است و هیچ کس نیست که به این آیه ایمان بورزد، مگر آن که کشته شدنی و مردنی داشته باشد. به راستی هر کس کشته شده، زنده می شود تا این که بمیرد و هر کس می میرد زنده می شود تا کشته شود.

در میان گفت وگوهای نقل شده میان امام رضا علیه السلام و مأمون، این نکته درباره رجعت آمده است که رجعت حق است و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پیش تر فرموده است که هر آن چه در امت های گذشته رخ داده، در این امت نیز عیناً تکرار خواهد شد (صدوق، 1378: ج2، 201).

4- حکومت قائم

صدوق در عیون اخبار روایتی از حضرت رضا علیه السلام نقل کرده است که به نقش ملائک پس از ظهور اشاره دارد. در روایت ریّان بن شبیب، پس از اشاره به حرمت ماه محرّم و شهیدان کربلا و خبر دادن از گریه آسمان و زمین بر ایشان، از نزول چهار هزار نفر از ملائک برای یاری حسین علیه السلام خبر می دهد که چون اذن نبرد نیافتند، تا روز قیام قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف در کنار قبر امام حسین علیه السلام باقی مانده و با امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف خروج می کنند و او را یاری خواهند کرد.[38]

پیش تر از روایت بلند و زیبای یونس بن عبدالرحمن یاد کردیم. این روایت، تصویری دقیق و زیبا از جهانی ارائه می دهد که در سایه حکومت حجت خدا برپا خواهد شد.

در همین باره در کتاب دلائل الإمامة نیز روایتی وارد شده است که از خدمت ملائک به مؤمنان و همراهی و معاشرت با ایشان و حتی قضاوت مؤمنان میان ملائک خبر داده است (طبری، 1413: 454).

برخی روایات آن حضرت، از نزول عیسی علیه السلام پس از خروج مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، از نماز خواندن عیسی علیه السلام پشت سر امام علیه السلام و از رجوع حق به اهل آن خبر داده اند (صدوق، 1395: ج2، 202).

نتیجه گیری

آموزه های مهدویت بخشی از معارف امامت ماست. امامان معصوم علیهم السلام همگی با این هدف همراه بوده اند که زمینه را برای غیبت و امام غایب فراهم سازند. غیبت، امتحانی سنگین برای شیعه بوده است؛ باور به امامی که از آغاز پنهان بوده، ولی همواره در حال جهاد و انجام مسئولیت های امامت است؛ امامی که عموم مردم حتی تولدش را باور ندارند و اسمی از او در تاریخ ثبت نکرده اند؛ امامی که حتی زنان آثار حمل او را بر مادرش ندیده و کودکی و رشدش را شاهد نبوده اند. اگر شیعه زمینه سازی های بسیارِ امامان را با خود نداشت، نمی توانست از چنین امتحان سنگینی سربلند بیرون آید.

امام کاظم و فرزندش امام رضا علیهما السلام در عصری رهبری را بر عهده گرفتند که جامعه شیعی گسترش کمّی و جغرافیایی یافته، ولی هنوز آمادگی برای درک جایگاه امام نداشت و ناتوان تر از آن بود که بر فتنه ها و تردیدهای دورۀ غیبت فایق آید. همچنین اگرچه سازمان وکالت، سازمان یافته و پیچیده عمل می کرد، ولی برای برخورد با فتنه هایی که از درون وکلا برمی خاست آمادگی نداشت.

آموزه های مهدوی در کلام این دو امام متناسب با نیاز جامعه شیعی تنظیم شد. گذشته از علم امام به آینده، انحرافاتی مانند وقف قابل پیش بینی بود. محدودیت شدید امام و حبس او از یک سو و گسترش جامعه شیعی و افزایش درآمدهای وکلا از سوی دیگر زمینه مناسبی برای فساد و انحراف فراهم می آورد. روایات این عصر حکایت از توجه به این مشکل دارد و دلیل تأکید بر علائمی از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که با ادعای واقفه ناسازگاری دارد، این گونه قابل فهم است. همچنین علت توضیح روایاتی که دست کج فهمی و خیانت به سوی آن دراز شده و دستاویزی برای مدعیان وقف فراهم آورده، این گونه روشن می شود.

جامعه شیعه تا شروع غیبت، حدود یک قرن فرصت دارد که آماده شود. آموزه های عام مهدویت در موضوعاتی مانند حوادث و جنگ های پیش از ظهور و همچنین هنگامۀ ظهور و چگونگی زندگی مردم در حکومت حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف، کمتر در کلمات حضرت کاظم و رضا علیهما السلام وارد شده است؛ گویی این آموزه ها به اندازه کافی از زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و فرزندانش تکرار شده و در نوشته های اصحاب تثبیت گردیده است. آن چه شیعیان در این عصر باید بیاموزند، معارفی است که آنان را در برابر انحرافاتی همانند فتنه وقف مصون کند و برای رویارویی با شرایط دشوار غیبت صغرا و کبرا آماده سازد؛ این معارف همگی در قالب توضیح و تبیین نیستند، بلکه بسیاری در قالب زیارت ها و دعاهایی هستند که در کنار تغذیه فکر و عقل، به پیوند عاطفی و روحی شیعه با امام غایب توجهی خاص دارد.

منابع

- ابن شعبه، حسن بن علی (1404ق)، تحف العقول، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، دوم.

- ابن طاووس، علی بن موسی (1416 ق)، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن المعروف بالملاحم و الفتن، قم، مؤسسة صاحب الأمر(، چاپ اول.

- -------------------------- (1330ق)، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع، قم، دار الرضی، چاپ اول.

- -------------------------- (1406ق)، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، بوستان کتاب، چاپ اول.

- --------------------------- (1411ق)، مهج الدعوات و منهج العبادات، قم، دار الذخائر، چاپ اول.

- اربلی، علی بن عیسی (1381ق)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز، بنی هاشمی، چاپ اول.

- بغدادی، ابن خشاب عبدالله بن احمد (1422 ق/ 2002 م)، تاریخ موالید الائمة، مجموعة نفیسة فی تاریخ الائمة، بیروت، دار القاری، چاپ اول.

- حر عاملی، محمد بن حسن (1425 ق)، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، چاپ اول.

- حلی، حسن بن سلیمان بن محمد (1421ق)، مختصر البصائر، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول.

- حمیری، عبدالله بن جعفر (1413ق)، قرب الإسناد، قم، مؤسسة آل البیت(، چاپ اول.

- خزاز رازی، علی بن محمد (1401 ق)، کفایة الأثر فی النصّ علی الأئمة الإثنی عشر، قم، بیدار.

- خصیبی، حسین بن حمدان (1419ق)، الهدایة الکبری، بیروت، مؤسسة البلاغ.

- راوندی، قطب الدین سعید بن هبة الله (1409ق)، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی (، چاپ اول.

- صدوق، محمد بن علی (1378ق)، عیون أخبار الرضا(، تهران، نشر جهان، چاپ اول.

- ---------------------- (1395ق)، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم.

- ---------------------- (1413ق)، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.

- صفار، محمد بن حسن (1404ق)، بصائر الدرجات، تحقیق: محسن کوچه باغی، قم، مکتبة آیة الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ دوم.

- طبری آملی، محمد بن جریر بن رستم (1413ق)، دلائل الإمامة، قم، بعثت، چاپ اول.

- طوسی، محمد بن الحسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، تحقیق: محمدباقر خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم.

- ------------------------- (1411ق - الف)، الغیبة، قم، دار المعارف الإسلامیة، چاپ اول.

- ------------------------- (1411ق - ب)، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول.

- عیاشی، محمد بن مسعود ( 1380ق)، تفسیر العیّاشی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول.

- کشی، محمد بن عمر (1409ق)، رجال الکشی(إختیار معرفة الرجال)، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول.

- کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407ق)، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.

- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403ق)، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

- مسعودی، علی بن حسین (1426ق)، إثبات الوصیة للإمام علیّ بن أبی طالب، قم، انصاریان، چاپ سوم.

- مفید، محمد بن محمد (1413ق - الف)، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول.

- ----------------------- (1413ق - ب)، رسائل فی الغیبة، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ اول.

- نعمانی، محمد بن ابراهیم (1397ق)، الغیبة، تهران، نشر صدوق، چاپ اول.

پی نوشت ها