عمان دیگر بیطرف نیست؟/ تاریخچه میانجیگری سلطان میان ایران و آمریکا + دانلود سند

سرویس جهان مشرق- بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها در گزارشی به تشریح نقش عمان به عنوان میانجی در روابط ایران با آمریکا پرداخته و در آن تصریح کرده است عمان به تدریج از ابتدای قرن حاضر از وضعیت بیطرف فاصله گرفته است.

این گزارش با عنوان «عمان در میانه: موازنه‌گری مسقط میان ایران و آمریکا» توسط جاناتان شانزر و نیکول سالتر نوشته شده و در مه سال جاری توسط بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها منتشر شده است. این بنیاد تندرو را با سلسله نشست‌های دعوت از ترامپ برای تحریم ایران می‌شناسیم.

نویسندگان پس از بررسی تاریخچه روابط ایران و عمان از سویی و روابط آمریکا و عمان از سوی دیگر، پیشنهادهایی را برای نگه‌داشتن عمان در جبهه آمریکا (که خودشان آن را اطمینان از تداوم بیطرفی عمان نام نهاده‌اند) ارائه می‌کنند.

ایران، عمان و آمریکا در دهه 1970

جنگ ظفار که در دهه 1960 میلادی با شورش در این منطقه علیه حکومت مرکزی آغاز شد، در 1972 به اعزام نیرو توسط محمدرضاشاه پهلوی انجامید در حالی که همزمان عربستان، کویت  و امارات با مدیریت بریتانیا و آمریکا مسقط را یاری می‌کردند.

این یاریگری موجب شد پس از وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 و علیرغم رویکرد خصمانه‌ای که دولت‌های منطقه علیه ایران اتخاذ کرده بودند، عمان در کنار امارات متحده عربی به حفظ روابط مثبت با ایران ادامه دهند.

حرکت عمان به سمت آمریکا در عین حفظ رابطه با ایران در دهه 1980

تا یک سال بعد، دو اتفاق مهم به تغییر روابط عمان و ایران انجامید: اشغال سفارت آمریکا در تهران و به امضا رساندن توافقنامه دسترسی به تأسیسات عمان توسط آمریکا.

پس از این تغییرات بود که آمریکا نه تنها در اجرای عملیات طبس برای رهاسازی گروگان‌های خود از پایگاه هوایی در جزیره مصیره عمان استفاده کرد بلکه با آغاز جنگ عراق علیه ایران نیز امکان استفاده از تأسیسات خود را به عراق داد.

نکته مهم این است که در گزارش آمده عمان به اشاره آمریکا بود که این اجازه را لغو کرد و بیطرفی خود را در جنگ اعلام کرد و چیزی نگذشت که عمان با تشکیل شورای همکاری کشورهای حاشیه خلیج فارس که به دعوت عربستان و برای مقابله با نفوذ ایران انجام شده بود، به آن شورا پیوست، هر چند به دلیل نیاز به ایران در تأمین امنیت تنگه هرمز، با رویکرد خصمانه عربستان علیه ایران همراه نشد.

خاک عمان همزمان میزبان چهار پایگاه نظامی بود که در همان دهه 1980 با 250 میلیون دلار از سوی آمریکا تجهیز شد: مصیره، سیب، ثمرَیت و خَصَب.

تقویت روابط با ایران در دهه 1990

مسقط با آغاز حمله عراق به کویت، به ائتلاف آمریکایی علیه بغداد ملحق شد و در پی آن سلطان قابوس و وزیر خارجه‌اش یوسف بن علوی از آمریکا خواستند به جای ایران به منزوی‌سازی عراق بپردازد.

در مه 1990 بود که وزیر نفت عمان برای گفتگو پیرامون همکاری دوجانبه به ایران آمد. چندی بعد برای تعرفه کشتی‌های باری ایران به مقصد عمان تخفیف قائل شدند و حتی در 1993 فرمانده نیروی دریایی عمان به ایران سفر کرد و دو سال بعد همتای ایرانی‌اش مهمان عمان شد.

در سال 1995 و 1996 تحریم‌های مهمی از سوی کلینتون و کنگره آمریکا علیه ایران وضع شد که به تحریم ثانویه معروف است یعنی شامل طرف‌های ثالث که با ایران همکاری کنند نیز می‌شود. اما یک سال بعد کلینتون در نامه‌ای به خاتمی از امکان بهبود روابط سخن گفت.

ورود جدی غرب به روابط ایران و عمان در دهه 2000

در گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها آمده است بین سال‌های 2007 تا 2012 میلادی موج شدید تحریم علیه دولت ایران و سپاه پاسداران از سوی آمریکا راهبری شد و به حذف بانک‌های ایران از شبکه بینِ بانکی با اروپا از سوی اتحادیه انجامید.

همزمان مقامات آمریکا روابط اقتصادی عمان و ایران را با تحریم‌های غرب در تضاد می‌دیدند و خواستار کاهش این روابط شدند. کار به جایی رسید که پیمان عظیم گازی میان ایران و عمان در سال 2007 میلادی با دخالت مستقیم واشینگتن ناکام ماند.  

این در حالی بود که در سال 2006 میلادی، پیمان رفع تعرفه میان واشینگتن و مسقط امضا شده بود ولی ایرانیان امکان تبادل محدود کالا فقط از طریق قشم با بخشی جداافتاده از قلمرو عمان در قلب تنگه هرمز را داشتند.

همزمان با این روابط اقتصادی میان واشینگتن و مسقط، پیمان امنیتی نیز هر 10 سال یکبار تمدید می‌شد و سربازان عمانی در برنامه‌های آموزش نظامی آمریکا ضدتروریسم شرکت داده می‌شدند. عمان پایگاه‌های خود را در جنگ افغانستان و عراق در سال 2001 و 2003 در اختیار آمریکا قرار داد.

این روابط نظامی و امنیتی پس از آن نیز ادامه یافت و حتی در سال 2018 میلادی ژنرال جوزف ووتل از سنتکام گفت سالانه 5000 پرواز، 600 فرود و 80 بار پهلوگیری کشتی‌ها در پایگاه‌های عمان انجام می‌شود.

پیگیری توافق هسته‌ای از سوی عمان در دهه 2010

به جز تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا، مهمترین اقدام عمان در دهه اخیر تلاش برای انعقاد توافق هسته‌ای بوده است. مذاکرات پنهانِ توافق در مسقط از 2009 میلادی آغاز شد و سفرهای  جان کری به دعوت دولت عمان به مسقط بارها تکرار شد.

مذاکرات هسته‌ای از سال 2012 به شکل رسمی‌تر ادامه یافت که نهایتاً در ژوئیه 2015 میلادی در ژنو نهایی شد. در گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها آمده است عمان همچنین تلاش کرد تا کشورهای عرب منطقه را نسبت به این توافق خوش‌بین کند اما با مخالفت‌های عربستان و امارات که بعد از مرگ شیخ زاید رویکرد خود را نسبت به تهران عوض کرده بود، مواجه شد.

پس از توافق هسته‌ای مسقط وارد تعامل اقتصادی با ایران شد و دو طرف اعلام کردند صدور گاز ایران به عمان را تا 2020 نهایی می‌کنند و مرکزی در نزدیکی مسقط برای تولید محصولات نانوفناوری با سرمایه‌گذاری ایران تا 2022 تأسیس می‌شود.

همچنین مسقط برای صدور ویزای ایرانیان به ویژه فعالان اقتصادی تسهیلاتی قائل شد و در مارس 2017 بانک مرکزی ایران با بانک مرکزی عمان به امضای تفاهم‌نامه همکاری دست یافتند.

اما ایالات متحده بانک ملی ایران را که در مسقط شعبه داشت، دوباره در 5 نوامبر 2018 و پس از خروج آمریکا از برجام تحریم کرد. در همان تاریخ بود که صنعت خودرو ایران نیز دوباره تحریم شد در حالی که پس از برجام با عمان به یک تفاهم‌نامه برای همکاری 200 میلیون دلاری رسیده بودند.

توافقنامه‌های بندری برای توسعه بنادر جنوبی ایرانی نیز پس از بازگشت تحریم‌ها بجایی نرسید و عمان به شرکت‌هایی چینی و ایران به شرکت‌های هندی روی آورد که توسعه چابهار به آنها سپرده شد. حتی خطوط کشتیرانی ایران نیز که از اوایل 2016 میلادی رفت و آمدش به بندر صُحار را آغاز کرد، در 5 نوامبر 2018 تحریم شد

میانجیگری‌های عمان

در طول گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها بارها به اقدامات میانجیگرانه مسقط در روابط تهران با واشینگتن و کشورهای غربی اشاره شده است:

• برگزاری نشست میان دو طرفِ جنگ در زمان حمله عراق به ایران
• وساطت در بازگرداندن ایرانیانِ اسیرشده در جدال با کشتی های جنگی آمریکا در اواخر جنگ
• انتقال نامه و پیام میان دو طرف، از جمله انتقال نامه کلینتون بعد از پیروزی سید محمد خاتمی در انتخابات
• ایجاد کانال مذاکرات پنهان میان ایران و آمریکا در پرونده هسته‌ای از سال 2009 و مذاکرات رسمی‌تر از سال 2012 میلادی

• تبادل ورزشکاران آمریکایی که از مرز عراق وارد ایران شده بودند و چهار ایرانی به نام‌های امیرحسین صیرفی، شهرزاد میرقلی‌خان، نصرت الله تاجیک و مجتبی عطاردی که در زندان‌های بریتانیا و آمریکا بودند.
• تعیین سفارت عمان در بریتانیا به عنوان دفتر حافظ منافع ایران پس از ورود دانشجویان به سفارت بریتانیا در تهران در 2011 و به هم خوردن روابط تهران-لندن
• تعیین سفارت عمان در ایران به عنوان دفتر حافظ منافع کانادا پس از تصمیم آن کشور به کاهش روابط با ایران در 2012 میلادی

وضعیت فعلی روابط: عمانِ بیطرف؟

اکتبر 2018 میلادی بود که برای اولین بار، مسقط میزبان بالاترین مقام اسرائیلی شد. بنیامین نتانیاهو در سفری ماجراجویانه به عمان وارد شد و سلطان قابوس از وی میزبانی کرد.

مارس 2019 میلادی نیز عمان طی یک قرارداد به نیروهای آمریکایی اجازه داد از بنادر دقم و صلاله استفاده کنند. این بنادر به نیروهای آمریکایی اجازه می‌دهد بدون نیاز به عبور از تنگه هرمز، خود را به خلیج فارس برسانند.

توافق هسته‌ای نیز که با مذاکرات اولیه آن از میانجیگری عمان با سفر سلطان قابوس به تهران کلید خورد، حالا به بازگشت تحریم‌ها و بالاگرفتنِ تهدیدها از سوی آمریکا منتهی شده است.

به نظر می‌رسد آخرین ماه عسل روابط تهران-مسقط در دهه 1990 بوده است و پس از آن عملاً و به تدریج، نزدیکی چشمگیری با سیاست‌های واشینگتن پیدا کرده است. اکنون اگر چه حفظ روابط سیاسی با این کشور مسلمان و همسایه ضروری است و حتی می‌توان همچنان از آن به عنوان یک شریک اقتصادیِ محدود برای کاهش اثر تحریم‌ها استفاده کرد، اما با شرایط فعلی آیا باز هم می‌توان به مسقط به عنوان یک میانجی بیطرف در روابط سیاسی تهران و آمریکا اعتماد کرد؟

در واقع آنچه اکنون به عنوان فرصت اصلی برای ایران مطرح است، اختلافاتی است که میان عمان با عربستان و به ویژه امارات متحده عربی وجود دارد و موجب می‌شود راه برای تشدید اختلاف میان دول وابسته عربی و میانجیگری احتمالی مسقط میان ایران با سایر کشورهای حاشیه خلیج فارس در صورت ضرورت باز شود. تحلیل این رابطه را در گزارش دیگری به بحث می‌گذاریم.

پیشنهادات بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها به کاخ سفید

به گزارش برگردیم. جالب است که بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها بر این باور است عمان بواسطه تمایل خود به سوئیس‌بازی در خاورمیانه، روابط محدود اقتصادی با ایران پس از برجام برقرار کرده و بانک مسقط برای تبادل ریال ایران به یورو واسطه‌گری می‌کند، آن هم با اخذ مجوز از خزانه‌داری آمریکا. همین حد نیز به زعم تحلیلگران آن بنیاد نشانه‌ای برای ضرورت نگرانی ایالات متحده از بیطرف ماندن مسقط در روابط  تهران-واشینگتن است! ضرب‌المثل «دو قُرط و نیمش باقی است» دقیقاً در چنین مواردی کاربرد دارد.

دانلود گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها پیرامون تاریخچه میانجیگری عمان میان ایران و آمریکا

پیشنهادات تحلیلگران این بنیاد به کاخ سفید از این قرار است:

1- باز نگه داشتن یک کانال سیاسی با مسقط به صورتی که امکان نظارت بر تمامی همکاری‌های اقتصادیِ این کشور با ایران وجود داشته باشد و موارد نقض تحریم‌ها مشخص شود.

2- تداوم انتقال تجهیزات نظامی به عمان در عین نظارت شدید برای جلوگیری از قاچاق اسلحه به نفع ایران و نیروهای نیابتی آن

3- فروش گاز طبیعی LNG به عمان به گونه‌ای که نیازمند واردات گاز از ایران نباشد. پیشتر همین کار در مورد کویت و ابوظبی انجام شده است.

4- ارائه بسته‌های کمک اقتصادی به شرطی که تمامی همکاری‌های اقتصادی مسقط-تهران قطع شود.

5- ممانعت از تشدید همکاری‌های اقتصادی امارات و قطر با ایران تا در این زمینه بهانه‌ای برای عمان باقی نماند.

6- تشویق عمان به حضور میانجیگرانه در منازعات منطقه در راستای منافع آمریکا

7- تشویق عربستان و امارات به اینکه به عمان اطمینان دهند قصد منزوی‌سازی یا دخالت در سیاست داخلی آن کشور را ندارد. این کار از نزدیکی بیشترِ عمان به ایران پیشگیری می‌کند.

8- اطمینان یافتن از اینکه کشورهای منطقه در تعیین سلطانِ بعدیِ عمان دخالت نمی‌کنند و اینکه سلطان بعدی روابط قدرتمند میان مسقط و واشینگتن را حفظ می‌کند و در دامن ایران نمی‌غلتد.

پیشنهادات بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها عملاً به معنای نفوذِ هر چه بیشتر واشینگتن در مسقط است. آنها از آمریکا می‌خواهند نه فقط ایران، بلکه هیچ کشوری در منطقه دستی در سیاست داخلی عمان نداشته باشد ولی ایالات متحده بر تمامی تصمیمات اقتصادی و امنیتی مسقط سیطره داشته باشد.

این همان راهبرد «اول آمریکا» است که ترامپ نیز اتخاذ کرده و بیهوده نیست که تیم امنیتی دولت او رفت و آمدهای زیادی در نشست‌های بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها دارد.

منابع

U.S. Military Bases and Facilities in the Middle East, American Security Progect, July 2018.

https://www.fdd.org/analysis/2019/05/09/oman-in-the-middle