همچنین، این ابزار سبب کاهش سیالیت منابع شبکه بانکی و جمع‌آوری وجوهی برای پذیره‌نویسی اوراق مشارکت، اسناد خزانه و اوراق بدهی ایمن می‌شود که در عمق بخشی به بازار بدهی نیز نقشی موثر خواهد داشت. علاوه بر حساب سپرده بازار پول، صندوق‌های بازار پول نیز راهبرد دیگری است که ضمن استخراج نرخ‌های بازدهی از بازار پول و سیگنال دهی به سیاست‌گذار پولی برای هدایت کریدور نرخ سود، نقشی موثر در جذب نقدینگی‌های سرگردان و منابع کوتاه‌مدت خواهد داشت. پژوهشکده پولی و بانکی پیشنهاد می‌دهد سیاست‌گذار پولی با طراحی قواعد و سازوکارهای نظارتی زمینه تا‌سیس این صندوق‌ها را توسط بانک‌ها و موسسات اعتباری فراهم کند. بر این اساس ضروری است که برای تنوع‌بخشی به ابزارهای قابل سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها، علاوه‌بر اوراق مشارکت و اسناد خزانه، ابزارهای متداول دیگر ازجمله گواهی سپرده، پذیرش‌های بانکی و اوراق تجاری نیز به تدریج به‌عنوان ابزارهای قابل معامله در بازار سرمایه عملیاتی شوند.
مرکز پژوهش‌های پولی و بانکی در گزارشی با عنوان «تنوع‌بخشی به ابزارهای بازار پول»، دو ابزار جدید سرمایه‌گذاری را معرفی می‌کند. در این گزارش، کارکرد صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک بازار پول و حساب‌های سپرده بازار پول توضیح داده شده است.
دلیل ضرورت تنوع ابزارهای سرمایه‌گذاری در ایران
سیاست‌گذاری پولی در اقتصاد ایران طی دهه‌های گذشته مبتنی بر رویکرد هدف‌گذاری کل‌های پولی مانند نرخ رشد پایه پولی و نقدینگی برای دستیابی به اهداف کلان اقتصادی شامل کنترل تورم و ثبات رشد اقتصادی بوده است؛ که در عمل با توجه به ماندگاری نرخ‌های تورم دورقمی، موفقیت چندانی نداشته است. این در حالی است که تجارب دیگر کشورها طی دوره گذشته بیانگر این است که دستیابی به هدف کنترل تورم و ثبات قیمت‌ها عمدتا در چارچوب هدف‌گذاری نرخ‌های بازار پول پیگیری شده است. به همین جهت، بانک مرکزی ایران نیز از اواخر سال گذشته با اعلام رویکرد نوین در سیاست‌گذاری پولی، گذر از هدف‌گذاری کل‌های پولی و حرکت به سمت هدف‌گذاری نرخ‌های سود کلیدی در بخش پولی را آغاز کرده است.
بدیهی است، این تغییر رویکرد حرکتی انتقالی است و طی زمان با فراهم شدن زیرساخت‌ها و طراحی ابزارها و سازوکارهای آن امکان‌پذیر خواهد بود. در چنین شرایطی است که تغییرات کریدور نرخ سود و همچنین نرخ سود مبنا در بازار بین بانکی، توانایی اثرگذاری در سایر نرخ‌های بازار و همچنین منحنی نرخ بازده در اقتصاد برای مدیریت تقاضای کل و دستیابی به اهداف کلان اقتصادی خواهد داشت. در این راستا، یکی از الزامات اساسی برای اثرگذاری در نرخ‌های بازدهی در اقتصاد، وجود طیفی از ابزارهای مالی کوتاه‌مدت است که با توجه به بانک محور بودن نظام مالی کشور، تمرکز این بحث بر ضرورت تعریف و طراحی ابزارهای بازار پول با استفاده از ظرفیت شبکه‌های بانکی و نهادهای مالی وابسته به آنها در کشور است. بدیهی است، تنوع‌بخشی به ابزارهای پولی، در شرایطی که سیالیت نقدینگی بخش‌خصوصی افزایش یافته است و با جابه جایی آن بین بازارهای دارایی، سبب بروز تقاضاهای سوداگری و ایجاد نوسانات شدید قیمتی در این بازارها می‌شود، به نوعی می‌تواند با ارائه پیشنهادهای جذاب به سرمایه‌گذاران، سبب هدایت نقدینگی و مهار تقاضاهای سفته‌بازی شود.
صندوق بازار پول چیست؟
صندوق سرمایه‌گذاری مشترک بازار پول که صندوق بازار پول نیز نامیده می‌شود، نوعی از صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک است که منابع جذب شده را در ابزارهای مالی کوتاه‌مدت بسیار نقد شونده سرمایه‌گذاری می‌کند. این ابزارها شامل پول نقد، اوراق بهادار نزدیک به وجه نقد و اوراق بدهی با درجه اعتبار بالا و سررسید کوتاه‌مدت است. به عبارت دیگر، صندوق‌های بازار پول برای ارائه گزینه‌های سرمایه‌گذاری با نقدشوندگی بالا و سطح بسیار پایین ریسک به سرمایه‌گذاران ارائه شده است. صندوق بازار پول ممکن است در طیفی از ابزارهای مالی مبتنی بر بدهی سرمایه‌گذاری کند. سرمایه‌گذاری در ابزارهای مالی مبتنی بر بدهی شامل مواردی از قبیل: گواهی پذیرش بانکی که بدهی کوتاه‌مدت آن توسط بانک تجاری تضمین شده، گواهی سپرده پس‌انداز بانکی با سررسید کوتاه‌مدت؛ اوراق تجاری بدهی کوتاه‌مدت بدون تضمین شرکت‌ها؛ توافق‌نامه‌های باز خرید که اوراق بهادار کوتاه‌مدت دولت است.
ازآنجا که بازدهی این ابزارها به نرخ بهره بازار بستگی دارد، بازدهی کلی صندوق نیز تحت‌تا‌ثیر نرخ بهره بازار خواهد بود و درنتیجه تغییرات آن سیگنالی مناسب برای هدایت سیاست پولی و در صورت لزوم بازنگری در نرخ‌های بهره کلیدی خواهد بود. به‌طورکلی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری از مزایایی همچون مدیریت حرفه‌ای دارایی‌ها، متنوع بودن سبد سرمایه‌گذاری، کاهش ریسک، نقدشوندگی بالا و صرفه‌جویی در زمان و هزینه (بازدهی نسبت به مقیاس) برخوردار هستند. صندوق‌های بازار پول نیز مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک معمولی کار می‌کنند. آنها واحدهای سرمایه‌گذاری قابل بازخریدی برای سرمایه‌گذاران صادر می‌کنند و موظفند که از دستورالعمل‌های تنظیم شده توسط تنظیم‌گران مالی (به‌عنوان مثال، کمیسیون بورس و اوراق بهادار در ایالات‌متحده) پیروی کنند.
مزایا و معایب صندوق بازار پول
در حوزه سرمایه‌گذاری‌های مشابه صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، صندوق بازار پول به‌عنوان سرمایه‌گذاری کم‌خطر و کم‌بازده تعریف می‌شود. هدف اصلی صندوق بازار پول فراهم‌آوردن راهی مطمئن برای سرمایه‌گذاری در دارایی‌های مبتنی بر بدهی ایمن، معادل وجه نقد و بسیار نقدشونده با استفاده از منابع و مبالغ هرچند اندک است، بسیاری از سرمایه‌گذاران ترجیح می‌دهند مقادیری قابل توجه از پول نقد را برای کوتاه‌مدت در چنین صندوق‌هایی نگهداری کنند. با این حال ازآنجاکه این صندوق‌ها عایدی سرمایه زیادی ندارند و ارزش اوراق بدهی نیز تحت‌تا‌ثیر نوسانات نرخ بهره و سیاست پولی قرار دارد، اساسا برای اهداف سرمایه‌گذاری بلندمدت، مانند برنامه‌های بازنشستگی، مناسب نیستند. همچنین برخی صندوق‌های بازار پول با سرمایه‌گذاری بر اوراق شهرداری‌ها که در سطح دولت فدرال معاف از مالیات هستند (حتی در برخی از ایالت‌ها نیز ممکن است معاف باشد) برای سرمایه‌گذاران پوشش‌های مالیاتی فراهم می‌کنند. علاوه‌براین، دارندگان واحدهای این صندوق می‌توانند به‌طورمعمول در هر زمان پول خود را برداشت کنند، هرچند ممکن است طبق سیاست‌های مختص هریک از کارگزاری‌ها یا شرکت‌های سرمایه‌گذاری در تعداد دفعات برداشت در دورهای خاص محدودیت داشته باشند؛ اما باید توجه داشت که صندوق‌های بازار پول تحت‌پوشش شرکت فدرال بیمه سپرده نیستند، درحالی‌که حساب‌ها و سپرده‌های بانکی تحت‌پوشش این نوع بیمه هستند.
تاریخچه صندوق‌های بازار پول
صندوق‌های بازار پول در اوایل دهه 1970 در ایالات‌متحده طراحی و راه‌اندازی شد. ازآنجا که این صندوق‌ها راهی آسان برای خرید مجموعه‌ای از اوراق بهادار بودند و به‌طورکلی بازدهی بهتری نسبت به بازدهی حساب بانکی داشتند، خیلی سریع بین سرمایه‌گذاران محبوب شدند. یکی دیگر از دلایل محبوبیت صندوق‌های بازار پول الزام نگهداشت ارزش خالص دارایی یک دلاری است و درنتیجه، جریان منظم درآمدی را برای دارندگان آن فراهم می‌کند.
مقررات و تنظیم‌گری صندوق‌های بازار پول در ایالات‌متحده، صندوق‌های بازار پول تحت‌نظارت کمیسیون بورس و اوراق بهادار است. این نهاد نظارتی رهنمودهای لازم برای مشخصات، سررسید و انواع سرمایه‌گذاری‌های مجاز در هریک از صندوق‌های بازار پول را تعریف می‌کند. بر اساس این مفاد، صندوق پول عمدتا در ابزارهای بدهی با بالاترین رتبه اعتباری و سررسید کمتر از 13 ماه سرمایه‌گذاری می‌کند. علاوه‌بر این، میانگین وزنی سررسید اوراق پرتفوی صندوق بازار پول نیز باید حداکثر 60 روز باشد.
این شرط برای اطمینان از آن است که صندوق‌های بازار پول صرفا در اوراق با نقدشوندگی بسیار بالا سرمایه‌گذاری کنند و پول سهامداران در ابزارهای با سررسید طولانی که نقدشوندگی پایینی دارد، قفل نمی‌شود. همچنین برای کاهش ریسک‌های خاص ناشران، صندوق‌های بازار پول مجاز به سرمایه‌گذاری بیش از 5 درصد در هریک از این اوراق نیستند.
حساب سپرده بازار پول چیست؟
حساب سپرده بازار پول، به‌عنوان حساب بازار پول نیز شناخته می‌شود، نوعی خاص از حساب‌های پس‌انداز بانکی یا اتحادیه‌های اعتباری است و دارای برخی ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که در حساب‌های پس‌انداز متداول وجود ندارد. اکثر این حساب‌ها نرخ بهره بیشتری نسبت به حساب‌های پس‌انداز رایج دارند و عمدتا شامل امتیازاتی همچون برخورداری از چک و کارت نقدی نیز می‌شوند. به‌رغم این، حساب‌های بازار پول شامل محدودیت‌هایی نیز هستند که باعث می‌شوددر بحث تراکنش‌ها به اندازه حساب‌های جاری یا پس‌انداز انعطاف‌پذیر نباشند. می‌توان گفت، حساب بازار پول ترکیبی از حساب‌های جاری و پس‌انداز است و زمانی که پول مازاد قابل‌توجهی داریم و متمایل به دریافت نرخ سود بیشتری نسبت به حساب‌های پس‌انداز هستیم؛ اما درعین حال، نیازمند تعداد دسترسی مشخصی به وجوه نیز هستیم، این ابزار می‌تواند قابل استفاده باشد. ویژگی‌های حساب بازار پول را می‌توان در 5 مورد توضیح داد. اولین ویژگی این ابزار سرمایه‌گذاری را می‌توان بیمه سپرده درآنها دانست. همانند انواع سپرده بانکی، حساب‌های بازار پول نیز تا سقف مشخصی تحت‌پوشش بیمه سپرده هستند، با این حال همانگونه که گفته شد صندوق‌های بازار پول حتی اگر توسط بانک‌ها صادر شده باشند، تحت‌تضمین بخش دولتی قرار ندارند.
دومین ویژگی مربوط به محدودیت تراکنش‌ها است. همانند اکثر حساب‌های پس‌انداز، مقررات بانکی انتقال وجه و پرداخت‌های الکترونیک روی حساب بازار پول در ماه به 6 دفعه محدود شده است. در صورت تجاوز از تعداد دفعات مجاز، پیام هشداری از بانک ارسال خواهد شد و ممکن است مستلزم پرداخت جریمه نیز باشد. در صورت تکرار ازدیاد برداشت‌ها، امتیاز انتقال وجه لغو می‌شود و حساب بازار پول به حساب‌جاری یا پس‌انداز معمولی تبدیل می‌شود.
ویژگی سوم حساب‌های بازار پول به کارمزدها و حداقل موجودی برای افتتاح حساب مربوط است. برای دریافت بالاترین نرخ سود، حداقل موجودی برای افتتاح حساب بازار پول و همچنین حداقل تراز طی دوره باید نگهداری شود. علاوه‌بر این، کارمزد ماهانه‌ای نیز ممکن است وجود داشته باشد که اثر کاهشی در نرخ بهره دریافتی خواهد داشت. برخی موسسات، صرف‌نظر از تراز حساب، این کارمزد را دریافت می‌کنند و برخی دیگر ممکن است در شرایطی این کارمزد را لغو کنند. سیاست‌های حداقل حساب، تراز آن و همچنین کارمزدها و قواعد مربوط به کاهش آن بین موسسات مالی مختلف فرق دارد. در صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک بازار پول، این کارمزدها برای پرداخت هزینه‌های عملیاتی و مدیریت صندوق دریافت می‌شود.
چهارمین ویژگی، نرخ سود این حساب‌ها است. یکی از جذابیت‌های اصلی حساب‌های بازار پول برخورداری آنها از نرخ سود بالاتر نسبت به حساب‌های پس‌انداز است. با توجه به اینکه برخالف حساب‌های پس‌انداز، وجوه حساب‌های بازار پول قابل‌استفاده برای خرید گواهی سپرده اوراق بهادار دولتی و اوراق تجاری است، حساب‌های بازار پول به‌طور متوسط نرخ بهره بیشتری نسبت به حساب‌های پس‌انداز دارد، اما همانند اکثر حساب‌های سپرده، با تغییر شرایط اقتصادی نرخ بهره آن نیز تغییر می‌کند. اینکه نرخ بهره مرکب آن چگونه محاسبه می‌شود (روزانه، ماهانه، یا سالانه)، به‌ویژه اگر تراز حساب زیاد باشد، اثری قابل توجه در بازده نهایی آن خواهد داشت.
ویژگی پنجم حساب‌های بازار پول به میزان نقدشوندگی آنها برمی‌گردد. هر دو ابزار حساب بازار پول و صندوق‌های بازار پول از دسترسی سریع به وجوه برخوردار هستند. حساب بازار پول محدودیت 6 تراکنش در هر ماه را دارد، ولی صندوق‌ها عموما این محدودیت را ندارند. با این حال، برخی از بانک‌ها یا کارگزاری‌ها به‌صورت انفرادی محدودیت‌هایی را در قبال تکرار فروش بخشی از سهام صندوق یا نوشتن چک اعمال می‌کنند.
مقایسه حساب‌های بازار پول با سایر ابزارهای موجود
حساب‌های بازار پول تنها ابزار ارائه شده توسط بانک‌ها و اتحادیه‌های اعتباری نیستند و حساب‌ها و سپرده‌های دیگری نیز وجود دارد که می‌توانند جایگزین و رقیب این حساب باشند. بااین حال، اغلب اوقات ممکن است مفهوم حساب‌های سپرده بازار پول(MMDA) با صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک بازار پول (MMMF) اشتباه گرفته شود. ازآنجاکه هر دو گزینه در ابزارهای کوتاه‌مدتی همانند گواهی سپرده، اوراق بهادار دولتی و اوراق تجاری، سرمایه‌گذاری می‌کنند، می‌توانند گزینه‌های مناسبی برای سرمایه‌گذاری موقتی وجوه کوتاه‌مدت افراد، خانوارها و شرکت‌ها باشند. در جدول مهم‌ترین تفاوت‌های این ابزارها با سایر ابزارهای پولی مشابه ارائه شده است.
صندوق بازار پول در ایران
در نظام مالی ایران، صندوق‌های سرمایه‌گذاری نخستین بار در اسفند سال 1386 معرفی و از اوایل سال بعد به‌صورت رسمی تحت‌نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز به کار کردند. هرچند روند توسعه و تنوع صندوق‌های سرمایه‌گذاری طی بیش از یک دهه گذشته همچنان ادامه داشته است، اما همانند تجارب جهانی که در قسمت دوم بحث به آن پرداخته شد، صندوقی با عنوان صندوق بازار پول شکل نگرفته است. با وجود این، یکی از صندوق‌هایی که از نظر تمرکز گزینه‌های سرمایه‌گذاری قرابت بیشتری با ابزارهای بازار پول دارد، با عنوان صندوق‌های سرمایه‌گذاری «در اوراق بهادار با درآمد ثابت» در نظام مالی کشور عملیاتی شده است. لازم به ذکر است، برخلاف عرف متداول صندوق‌های بازار پول که صرفا بر ابزارهای با درآمد ثابت و نه اوراق سهام متمرکزند، طبق مقررات سازمان بورس و اوراق بهادر، صندوق‌های سرمایه‌گذاری «در اوراق بهادار با درآمد ثابت» می‌توانند طبق حدنصاب‌های جدول 4که اجزا و اقلام تفصیلی آن در جدول 5 آمده است، بخشی از وجوه خود را در اوراق سهام شرکت‌های بازار سرمایه نیز سرمایه‌گذاری کنند و بنابراین به همین دلیل است که عمدتا بازدهی‌های بالاتر از نرخ‌های سود رایج در بازار پول ارائه می‌دهند. علاوه‌بر این، سازمان بورس و اوراق بهادار برای حفظ رشد پایدار بازار سرمایه و کاهش نوسانات هیجانی ارزش سهام شرکت‌ها، در مقاطع مختلف و به‌ویژه طی هشت ماه سپری شده از سال 1399، اقدام به تعدیل حدنصاب سرمایه‌گذاری صندوق‌های سرمایه‌گذاری «در اوراق بهادار با درآمد ثابت» کرده است که در جدیدترین آن، مطابق بند (1) ششصد و هفتاد و چهارمین صورت جلسه هیات مدیره سازمان مورخ 05/ 08/ 1399،سقف سرمایه‌گذاری این صندوق‌ها در اوراق سهام حداکثر 20 درصد تعیین شده است. بدیهی است هرچه سهم دارایی‌های سهام در ترکیب دارایی صندوق‌های سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت کاهش یابد، کارکرد آنها انطباق بیشتری با صندوق‌های بازار پول متعارف خواهد داشت و درنتیجه، نرخ‌های بازدهی آنها نیز با نرخ‌های سود متداول در بازار پول قرابت بیشتری خواهد داشت.
![]()
