پرداخت مال در راه خدا

خداوند مهربان از این که مردم فقط او را با نماز و روزه و حج و جهاد و سایر واجبات و مستحبات عبادت و بندگى کنند رضایت نداده، به مردم فرمان اکید در بسیارى از آیات قرآن و به زبان پیامبر و ائمه دستور شدید داده که با مال و ثروت خود از طریق زکات و خمس و انفاق و صدقه به انواع افراد مستحق حتى آنان که هم کیش مؤمنان و مسلمانان نیستند کمک کنند، و مشکلات مشکل داران را حل کرده، و از مضیقه و سختى و پریشانى نجاتشان دهند، تا با خدمت به خلق عبادت رب کامل گردد، و شایسته رضایت و جنت حق شوند.

بعضى از موارد مالى مانند زکات و خمس از واجبات، و پارهاى از آنها مستحب و مستحن شمرده شده است‌

در این بخش مسئله پرداخت مال در عین این که اصل مال مورد علاقه و محبت مردم است، و دل کندن از آن براى هزینه کردن در راه خدا و پرداخت به طوایفى مانند: اقوام، ایتام، مساکین، از راه ماندگان، سئوال کنندگانى که از آبروى خود مایه میگذارند، و در راه آزادى بردگان نوعى عبادت و از مصادیق خدمت به خلق، و گره گشائى از مشکلات آنان است مورد شرح قرار میگیرد، تا به خواست حق در سطور بعد در رابطه با زکات و خمس بحث لازم بیاید.

قرآن مجید به طور مکرر به انفاق یعنى پر کردن خلأ زندگى مشکل داران البته با توجه به این که مکلّف زکات و خمس واجبش را پرداخته اشاره میکند و از مکلّف به تکالیف شرعیه میخواهد که به پرداخت زکات و خمس تنها قناعت نکند، بلکه از ثروتش تا جائى که میتواند در راه خدا بهره ببرد، و به ساختن قیامت آبادتر اقدام کند، و در اضافه کردن قروت و تکاثر با بخل ورزى از آن گول هواى نفس را نخورد، و به وسوسههاى شیاطین آلوده به فریب نگردد، و در دام حرکات و حالات ابلیسى نیفتد.

فرار از انفاق و صدقه، و بخل ورزیدن از کمک و یارى به مردم در حقیقت شتاب گرفتن به سوى هلاکت به دست خویش، و محروم ماندن از رحمت و لطف و به ویژه محبت خداست، محبتى که مشتاقانه نیکوکاران را در آغوش میگیرد، به آیه زیر با دقت کامل توجه نمائید، تا این حقایق براى شما روشن گردد:

وَ أَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ: «1»

و در راه خدا از ثروت خود انفاق نمائید، [و با ترک این کار پسندیده، یا خرج کردن مال در راه نامشروع‌] خود را به هلاکت نیندازید و نیکى کنید که بیتردید خدا نیکوکاران را دوست دارد.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ: «2»

اى مؤمنان از آنچه به شما روزى کرده ایم انفاق کنید، پیش از آن که روزى بیاید که در آن نه داد و ستدى است و نه دوستى و نه شفاعتى و فقط کافران و ناسپاسان ستم کارند.

آیه شریفه بخلورزان از انفاق را ناسپاسان ستمکار معرفى کرده، و این دلیل بر این است که هزینه کردن مال براى رفع مشکلات مردم نوعى شکر و سپاس، و نپرداختن آن نوعى ناسپاس و نهایتاً ستم کارى است.

وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُهُ وَ ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ: «3»

و هر نفقهاى که انفاق کردید، و هر نذرى را که بر عهده گرفتید یقیناً خدا آن را میداند، [در نتیجه فرمان بر را پاداش میدهد، و ستمکار به آیات خدا و حقوق مردم را عذاب میکند] و براى ستمکاران در قیامت هیچ یاورى نیست.

فَآتِ ذَا الْقُرْبى‌ حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ ذلِکَ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ: «4»

پس با توجه به فراخ بخشى خدا در مال و ثروتت حق اقوام و خویشان، و مسکین و در راه مانده را بده، این انفاق براى آنان که خوشنودى و رضاى خدا را میخواهند بهتر است، و اینان که از مال خود به بندگان خدا میپردازند همان رستگارانند.

أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ: «5»

آیا مردم ندانستهاند که فقط خداست که توبه را از بندگانش میپذیرد، و صدقات و مالى که به مستحقان میدهند از آنان دریافت میکند؟ و یقیناً خداست که بسیار توبه پذیر و مهربان است.

قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ: «6»

بگو: یقیناً پروردگارم روزى را براى هر کس از بندگانش بخواهد وسعت میدهد و یا تنگ میگیرد، و هرچه را انفاق کنید «چه کم و چه زیاد» خداوند عوضى را جایگزین آن میکند، و او بهترین روزى دهندگان است.

حضرت باقر (ع) از پدرانش از على (ع) از رسول خدا روایت میکند که آن حضرت فرمود:

«قراءة القرآن فى الصلاة افضل من قراءة القرآن فى غیرالصلاة وذکرالله افضل من الصدقة والصدقه افضل من الصوم والصوم جُنه:» «7»

خواندن قرآن در نماز برتر از خواندن آن در غیر نماز است، و یاد و توجه به خدا بهتر از صدقه است و صدقه از روزه «مستحبى» بهتر است و روزه سپرى در برابر آتش دوزخ است.

از امیرمؤمنان روایت شده:

«ان العبد اذا مات قالت الملائکه: ماقدم وقال الناس: ما اخر؟ فقدموا فضلًا یکن لکم، ولاتؤخروا کلّا یکن علیکم، فان المحروم من حرم خیر ماله، والمغبوط من ثقل بالصدقات والخیرات موازینه، واحسن فى الجنة بها مهاده، وطیب على الصراط بها مسلکه:» «8»

انسان هنگامى که میمیرد فرشتگان میگویند براى آخرتش چه سرمایهاى پیش از خود فرستاد، و مردم میگویند: از او چه مال و ثروتى باقى ماند، براى خود سرمایه پیش فرستید تا پس از مردن از آن سود ببرید، و بار سنگین به جاى مگذارید که به زیان شماست، محروم کسى است که از بهترین مالش یعنى مالى که باید هزینه خدا و رفع مشکلات مردم شود محروم بماند، و مورد حسرت مردم کسى است که ترازوى اعمالش به صدقات و کارهاى خیر سنگین باشد، و به آن خاطر آسایشگاهش در بهشت نیکو، و بر اثر صدقات و خیراتش به خوبى از صراط بگذرد.

امیرمؤمنان (ع) فرمود:

«ان فى الجنة لشجرة یخرج من اعلاها الحلل، ومن اسفلها خیل بلق مسرجة ملجمه ذوات اجنحة لاتروث ولابتول فیرکبها اولیاءالله فتطیربهم فى الجنة حیث شاؤا، فیقول الذین اسفل فهم:

یا ربنا مابلغ بعبادک هذه الکرامة؟ فیقول الله جل جلاله: انهم کانوا یقومون اللیل ولاینامون، ویصومون النهار ولایأکلون، و یجاهدون العدو ولایجبنون ویتصدقون ولایبخلون:» «9»

در بهشت درختى است که از بالاترین مرحله آن دُر و گوهر بیرون میآید، و از پائینترین بخش آن اسب خاکسترى رنگ خارج میشود، اسبى زین کرده داراى دهنه بند، و صاحب بال، که نه سرگین میریزد و نه بول میکند، اولیاء خدا بر این اسب سوار میشوند و به هر جاى بهشت بخواهند پرواز میکنند، آنان که مقامى پائین تر از مقام اولیاء الهى دارند از حضرت حق میپرسند چه عملى این بندگان والاى تو را به این کرامت رسانید؟ خداوند میفرماید: شب را به عبادت بر میخاستند و نمیخوابیدند، روز را روزه میگرفتند و از خوردن امتناع میکردند، با دشمنان میجنگیدند و نمیترسیدند، و از مال و ثروت خود صدقه میدادند و بخل نمیورزیدند.

از رسول خدا روایت شده:

«الا ومن تصدق بصدقة فله بوزن کل درهم مثل جبل احد من نعیم الجنة:» «10»

آگاه باشید هر کس صدقهاى بپردازد، براى او از نعمتهاى بهشت به وزن هر درهمى مانند کوه احد است.

اثر مثبت صدقه‌

امام صادق (ع) میفرماید: عیسى روح الله به گروهى گذشت که هلهله میکردند: فرمود: اینان را چه شده؟ گفتند: فلانه دختر فلان شب گذشته هدیهاى براى فلان بن فلان فرستاده، عیسى گفت امروز هى هى و هلهله میکنند و فردا به عزا مینشینند، یکى از یاران گفت: چرا اى رسول خدا؟ فرمود براى این که همسر این خانواده امشب از دنیا میرود و به کام مرگ میافتد، عدهاى گفتند خدا و رسولش در گفتار خود راست گویند و گروهى اهل نفاق گفتند فردا نزدیک است یقیناً خبرى نخواهد شد.

چون صبح آمد، کنار آن خانه و نزدیک آن قوم آمدند، مشاهده کردن اوضاع و احوال عادى است و حادثهاى پیش نیامده، به مسیح گفتند شما گفتى زن صاحب خانه میمیرد ولى نمرده! عیسى گفت: خدا آنچه بخواهد انجام میدهد، سپس فرمود: به سوى آنان برویم، همه حرکت کردند درحالى که براى رسیدن به آن خانه از هم پیشى میجستند، تا به درب خانه رسیدند و در زدند شوهر زن بیرون آمد، عیسى به او گفت براى من به خاطر ملاقات با همسرت اجازه بگیر، شوهر به میان خانه رفت و به همسرش خبر داد که روح الله و کلمه خدا با گروهى درب خانه هستند، زن خود را در پوشش و حجاب قرار داد، آنگاه عیسى وارد خانه شد و به او گفت شب گذشته چه عملى انجام دادى، گفت: من شب گذشته جز آنچه شبهاى دیگر انجام میدادم کارى انجام ندادم، هر شب جمعه سائلى بدون این که چیزى به طلبد خود را در معرض کار خیر ما میگذارد، و ما هم آنچه او را سیر کند به او میدهیم و قوت لازم را به او میرسانیم، شب گذشته نزد من آمد، من سرگرم کارم بودم، و مشغلههاى گوناگونى براى خانواده داشتم، او وقتى از خانواده خیرى ندید فریاد زد کسى پاسخ نداد، دوباره فریاد زد ولى‌ پاسخى نشنید فریادش را مکرر کرد، وقتى صدایش را شنیدم به صورتى ناشناس برخاستم و همان گونه که در شبهاى جمعه قوتى به او میرساندیم قوتى به او رساندم.

عیسى فرمود از جاى نشستنت کناره بگیر، ناگهان مارى خطرناک هم چون شاخه خار گازگیرنده از زیر لباس زن در آمد و رفت، عیسى فرمود به خاطر کارى که شب گذشته در حق آن سائل کردى، خدا این خطر را از تو برگردانید. «11» امام صادق (ع) فرموده:

«ان الرب تبارک وتعالى ینزل کل لیلة جمعه الى السماء الدنیا من اول اللیل وفى کل لیلة فى الثلث الاخیر وامامه ملکان ینادى: هل من تائب یتاب علیه، هل من مستغفر لیستغفر له؟ هل من سائل فیعطى سؤله، اللهم اعط کل منفق خلفا، وکل ممسک تلفا، فاذا طلع الفجرعاد الرب الى عرشه فقسم الارزاق بین العباد، ثم قال للفضیل بن یسار، یا فضیل نصیبک من ذلک و هو قول الله:» «21»

وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ الرَّازِقِینَ. «31»

خداوند تبارک و تعالى هر شب جمعه از اول شب فرمانش را به آسمان دنیا نازل میکند و در هر شب در یک سوم پایان شب، و دو فرشته پیشاپیش فرمان خدا فریاد بر میآورند:

آیا توبه کنندهاى هست که تو او را بپذیرند، آیا آمرزش خواهى هست تا او را بیامرزند، آیا خواهندهاى هست تا خواستهاش را بدهند، خداوندا به هر انفاق کنندهاى در برابر مالى که میدهد جایگزینى عطا میکند، و ثروت بخیل را به‌

ورطه نابودى بینداز، چون صبح طلوع کند، حضرت حق براساس فرمان روائى و حکومتش بر جهان هستى ارزاق را میان بندگان تقسیم میکند.

سپس حضرت صادق فرمود اى فضیل بن یسار نصیب تو از رزق تقسیم شده خداست که فرمود:

آنچه را از چیزى در راه خدا انفاق کنید او براى آن جایگزین قرار میدهد و حضرت حق بهترین روزى دهندگان است.

در تفسیر على بن ابراهیم قمى در مورد نزول آیات:

فَأَمَّا مَنْ أَعْطى‌ وَ اتَّقى‌ (5) وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى‌ (6) فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرى‌ (7) وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى‌ (8) وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنى‌ (9) فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرى‌ «14»

آمده است مردى از قبیله انصار درخت خرمائى را در محوطه خانه مردى از اهالى مدینه مالک بود، و گاه گاهى بدون اجازه صاحب خانه براى دیدن نخله خرما به خانه او میآمد، صاحب خانه به رسول اسلام شکایت کرد، حضرت به مالک نخله فرمود: نخله خود را در برابر نخلهاى در بهشت به من بفروش گفت: نمیفروشم، فرمود: در برابر باغى از بهشت به من بفروش گفت نمیفروشم و از نزد رسول خدا بیرون شد، ابود حداح نزد مالک درخت رفت و آن را خرید، سپس به محضر پیامبر آمد و آن را به رسول خدا واگذاشت و گفت این نخله در برابر آنچه به آن مرد وعده دادى و او نپذیرفت! حضرت فرمود: براى تو در بهشت باغها و باغهائى است. «15» حضرت صادق از پدرانش از رسول خدا روایت میکند:

«ان المعروف یمنع مصارع السوء، وان الصدقه تطعى غضب الرب:» «16»

بى تردید کار خیر، انسان را از افتادن در افتادنگاههاى مصیبت بار مانع میشود، و صدقه خشم خدا را فرو مینشاند.

از رسول خدا روایت شده:

«الخلق کلهم عیال الله فاحبهم الى الله عزوجل انفقهم لعیاله:» «17»

همه خلق روزى خور خدا هستند، محبوبترین مردم نزد خداى عزوجل کسى است که بیشتر به روزى خواران انفاق کند.

امام ششم از رسول خدا روایت میکند:

«کل معروف صدقة، والدال على الخیر کفاعله، والله یحب اغاثة اللهفان» «18»

هر کار خیرى صدقه است، دلالت کننده به خیر مانند انجام دهنده خیر است، و خداوند به فریاد اندوهگین رسیدن را دوست دارد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بقره 195.

(2)- بقره 254.

(3)- بقره 270.

(4)- روم 38.

(5)- توبه 104.

(6)- سبا 39.

(7)- بصائر الدرجات 11.

(8)- بحار، ج 96، ص 114.

(9)- امالى صدوق 175.

(10)- بحار، ج 96، ص 115.

(11)- امالى صدوق 299.

(21)- تفسیر قمى 541.

(13)- سبا 39.

(14)- لیل 5- 10.

(15)- تفسیر قمى 728.

(16)- بحار، ج 69، ص 118.

(17)- قرب الاسناد 75.

 (18)- خصال، ج 1، ص 106.

مطالب فوق برگرفته شده از:

کتاب: تفسیر حکیم جلد پنجم

نوشته: استاد حسین انصاریان