بسیاری از عالمان اخلاق به پیروی از ارسطو، اخلاق را همان ملکات راسخ در نفس که در اثر تکرار عمل فراهم می شود، دانسته اند.از آن جا که منشأ رفتار آدمی قوای نفسانی او است، و این قوا (عقلی، شهوی و غضبی) هر کدام رفتارهای ویژه ای را طلب می کنند، دسته بندی مطالب در کتاب های اخلاق بر اساس همین قوا صورت پذیرفته است.
بر این طرح کلی دو اشکال وارد است:
1.موضوع علم اخلاق اعم از ملکات اخلاقی است و همه حالات نفسانی و کارهای ارزشی انسان را که متصف به خوب و بد می شوند و می توانند برای نفس انسانی کمال را فراهم آورده یا موجب پیدایش نقصی در آن شوند در بر می گیرد.این نظر را متون دینی نیز تأیید می کنند .
2.منحصر دانستن قوای نفس به این سه قوه ناتمام است؛ قوای نفس از آنچه در کلام ارسطو و پیروان او آمده، متنوع تر است.
طرح پیشنهادی
برای دسته بندی مسائل اخلاقی دو گونه می توان عمل کرد:
الف.مبدأ و منشأ فعل را در نظر گرفته، افعال را بر حسب مبدأ نفسانی صدور آنها در چهار دسته قرار دهیم:
1.رفتارهایی که منشأ آنها غریزه است.در این موارد، فعل و انفعال های بدنی مستقیمامنشأ انگیزش و تحریک به سوی عمل می شوند.مثلا فعل و انفعال های فیزیولوژیکی خاصی، میل به خوردن را بر می انگیزند و آنگاه انسان به خوردن غذا اقدام می کند.
2.رفتارهایی که منشأ آنها تأثرات روحی، مانند ترس، وحشت و اضطراب که در روان شناسی انفعالات خوانده می شوند می باشد.
3.رفتارهایی که از میل های عالی انسان، یعنی گرایش های فطری، مانند حقیقت جویی، کمال طلبی و میل به فضایل اخلاقی، سرچشمه می گیرند.این میل ها منشأ بدنی و مادی نداشته برخاسته از عوامل مادی و فیزیولوژیک نیستند؛ یعنی مبدأ و غایت مادی ندارند.
4.رفتارهایی که از احساس ها و عواطف ناشی می گردند، که برخی مثبت، مانند انس و محبت و برخی منفی اند، مانند حسد و کینه.
ب.متعلق فعل اختیاری را در نظر بگیریم و افعال را به لحاظ متعلق آنها در سه دسته جای دهیم:
1.رفتارهایی که به خدا مربوط می شوند: مانند یاد خدا، توجه به خدا، خشوع و بیم از خدا، رجا و ایمان به خدا، که عبادت هایی مانند نماز و روزه بر اساس آنها صورت می پذیرد. (اخلاق الهی) 2.رفتارهایی که به خود شخص مربوط می گردند و در انجام آنها اصالتا رابطه با خدا ملحوظ نیست هر چند ممکن است با خدا و حتی با دیگران ارتباط پیدا کند مانند شکم بارگی و شهوت رانی. (اخلاقی فردی) 3.رفتارهای اجتماعی که محور اصلی آن ارتباط با دیگران است؛ مانند احسان، احترام یا اهانت به دیگران. (اخلاق اجتماعی)
دو مبدأ بنیادین رفتارهای اختیاری
رفتارهای اختیاری آدمی به طور کلی از دو مبدأ نفسانی سر می زنند: 1.بینش ها؛ 2.گرایش ها .
نقش بینش و شناخت، همان روشن گری و کشف واقعیت ها است.نقش گرایش و میل، تحریک و برانگیختن انسان به سوی کار است.البته این انگیزه با حالت ها و کیفیت های نفسانی ویژه ای مانند بیم و امید همراه است.در بسیاری از موارد بر اثر این انگیزش، فعالیت های بدنی (فعل جوارحی) صورت می گیرد و در برخی موارد تنها یک کار درونی (فعل جوانحی) تحقق می یابد، که هر دو، جای در قلمرو اخلاق دارند.
