حجت‌الاسلام والمسلمین غلامعلی معصومی‌نیا، عضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی، در گفت‌وگو با
خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به بحث درباره آداب و اخلاق مناظره در اسلام پرداخت و گفت: اگر بخواهیم مناظره درست را تعریف کنیم، این مناظره عبارت از کشف حقیقت است و اگر کشف حقیقت در کار نباشد و دو طرف بخواهند حرف خودشان را به کرسی بنشانند، صحیح نیست.
مفهوم جدال احسنوی ادامه داد: غالب مناظرات ما به این شکل است که هر کسی سعی دارد حرف خود را به کرسی بنشاند که این امر با اثبات سخن فرق می‌کند و به همین دلیل تلاش برای به کرسی نشاندن و جدال باطل و چیرگی بر طرف مقابل، در روایات ما به شدت نکوهش شده است.
معصومی‌نیا عنوان کرد: جدال به این معنا است که هر طرف بر روی حرف خودش بایستد، ولو اینکه بداند حق با طرف مقابل است اما مناظره صحیح به «جدال احسن» توصیه شده است. جدال خوب به این معنی است که انسان با استدلال و با استفاده از مبانی طرف مقابل، حرفی را اثبات کند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی اظهار کرد: بسیار خوب است که انسان از مبانی طرف مقابل استفاده کند؛ مثلا فرض کنید که ما با یک مسیحی یا غیر مسلمانی دیگر مناظره می‌کنیم و چون اعتماد به حقانیت داریم، از مبانی آن طرف استفاده کرده و حرفمان را اثبات می‌کنیم.
وی افزود: حضرت امام رضا(ع) در مناظره‌ای که در دربار شاهانه مأمون با جاثلیق داشتند، به طرف مقابل فرمودند که من به این نتیجه رسیدم که حضرت عیسی(ع) اصلا عبادت نمی‌کردند، وی با صدای بلند گفت که شما اشتباه می‌کنید، حضرت عیسی(ع) عبادت می‌کردند و بعد حضرت امام رضا(ع) اصرار می‌کردند که ایشان عبادت نمی‌کردند، سپس امام رضا(ع) فرمودند: ایشان در مقابل چه کسی عبادت می‌کرد؟ گفت در مقابل خدا. بعد امام فرمودند: کسی که در مقابل خدا عبادت می‌کند، نمی‌تواند بهره‌ای از خدایی داشته باشد.
وی افزود: امام رضا(ع) در این مناظره از مبنای طرف مقابل برای اثبات حقانیت خود که اعتقاد قرآن مبنی بر بنده بودن حضرت عیسی است، استفاده کردند. این جدال، جدال احسن است که شما از مبانی طرف مقابل برای اثبات حقانیت خود اثبات کنید ولی اگر بدون دلیل بر حرف خود اصرار کنیم، این جدال باطل است که در آیات و روایات به شدت نهی شده است.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: بنابراین مناظره آدابی دارد و اولین آداب مناظره این است که عالمانه باشد، یعنی اینکار را بر پایه علم و دانش انجام دهیم. در قرآن کریم آیات زیادی وجود دارد که انبیاء با مردم مناظره کرده‌اند. مردم عقاید حقه انبیاء را انکار می‌کردند و انبیاء هم به صورت عالمانه و با استدال، جواب آنها را می‌دادند.
شیوه انبیا(ع) در مناظرهمعصومینیا اظهار کرد: مثلا برخی از مردم، پرستش غیرخدا را مبنا قرار می‌دادند و انبیاء هم به شیوه عالمانه به آنها می‌گفتند اینهایی که قدرت دفع ضرر از خودشان و جلب منفعت را ندارند، چگونه می‌توانند خدا باشند؛ یعنی بر اساس مبانی درستی با آنها مناظره می‌کردند و به همین دلیل است که قرآن کریم میفرماید: «وَقَالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى تِلْکَ أَمَانِیُّهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ؛ و گفتند هرگز کسى به بهشت درنیاید مگر آنکه یهودى یا ترسا باشد. این آرزوهاى واهى ایشان است بگو اگر راست مى گویید دلیل خود را بیاورید» (البقره/ 111) خداوند متعال در این آیه میفرماید از روی جهالت این حرف را نزنید. بنابراین اگر مناظره براساس موازین علمی باشد، دارای آثار مثبت است.
معصومی‌نیا اظهار کرد: یکی دیگر از آداب مناظره این است که انسان به زیبایی و با زبان مناسب حرف بزند. انسان در مناظره باید طرف مقابل را مسخره نکرده و به نیکی سخن بگوید چراکه اخلاق اسلامی هم بر این اساس است. قرآن کریم میفرماید بسیاری از افرادی که با انبیاء(ع) مناظره می‌کردند، آنها را مسخره می‌کردند.
وی افزود: به همین دلیل است که قرآن و معصومین(ع) به ما دستور داده‌اند که به نیکی و با زبان خوش با مردم سخن بگوئید و این یکی از دستورات اخلاقی بین‌المللی اسلام در عرصه مناظره است که با مردم با زبان خوش حرف بزنید؛ چیزی که امروزه در بسیاری از موارد، آن را مشاهده نمی‌کنیم.
عواقب مغالطه در مناظرهعضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی ادامه داد: رسول گرامی اسلام(ص) فرمودند: ما پیغمبران مأمور شدیم که با مدارا با مردم حرف بزنیم. بنابراین در مناظراتی که مخصوصا در تلویزیون برگزار می‌شود باید با زبان نیکو و با مدارا با طرف مقابل سخن گفته شود.
معصومی‌نیا خاطرنشان کرد: نکته دیگر این است که در مناظره، مغالطه نکنیم. ما معمولا به مغالطه دچار هستیم. مغالطه در منطق هم دارای شیوه های مختلفی است اما گاهی اوقات برخی افراد شلوغ‌کاری کرده و حرف باطلی را به طرف مقابل نسبت می‌دهند که این روش بسیار بدی است و نباید در مناظره اقدام به مغالطه کرد.
این استاد دانشگاه گفت: متأسفانه در بسیاری رونامه‌ها، و سایت‌های کشور به این مغالطه دچار هستیم. بنابراین بنده معتقدم که به جای اخلاق، سیاست و ... مهمترین نیاز جامعه ما مسئله اخلاق است؛ چراکه اگر این موضوع درست شود، بقیه موارد هم درست خواهند شد.
وی ادامه داد: باید در مناظره به شخصیت یکدیگر احترام بگذاریم. در همین مناظراتی که در کشور ما برگزار می‌شود، با اینکه با طرف مقابل دارای اختلاف‌نظر سیاسی هستیم اما طرف مقابل ما هم مسلمان و مؤمن است بنابراین باید احترام همدیگر را نگه داریم و دست به مغالطه نزنیم و متأسفانه چون این مسئله را رعایت نمی‌کنیم، این مسئله به مردم هم منتقل شده و جامعه علمی ما هم بی‌اعتبار می‌شود.
معصومی‌نیا عنوان کرد: یکی دیگر از آداب مناظره این است که هدف ما از این کار باید آگاه کردن مردم باشد وگرنه بیهوده و جدال باطل است. اگر در منابع قدیمی دقت کنیم، علمای بزرگ ما همانند خواجه نصیرالدین توسی، در کُتُب اخلاقی خود در مورد مناظره، زیر عنوان جدال بحث می‌کردند و قسمتی از کتاب‌های آنها به آداب جدل اختصاص داشت. آنها این مباحث را مطرح کرده‌اند که هدف ما باید این باشد که در بین مردم بصیرت ایجاد کنیم و آگاهی آنها را بالا ببریم. وقت مردم ارزش دارد و نباید وقت مردم را بی‌دلیل تلف کرده و در آخر هم این مناظره فایده‌ای نداشته باشد.
لزوم دوری از تعصبات در مناظره عضو هیئت‌علمی دانشگاه خورزمی ادامه داد: یکی دیگر از آداب مناظره این است که باید در مناظره با این تعصبات بی‌مورد که در جامعه و طرف مقابل وجود دارد، مبارزه کنیم. گاهی اوقات تعصبات قومی، قبیله‌ای و در زمان ما تعصبات جناحی در مناظره وجود دارد که این مسئله مانع فهم حقیقت می‌شود.
معصومی‌نیا گفت: گاهی اوقات، شخصی به صرف اینکه به جناحی تعلق دارد، نمی‌تواند حقیقت را بپذیرد بنابراین باید با زبان خوش با وی حرف بزنیم تا این دیدگاه تغییر پیدا کند. اگر این موارد رعایت شود، مشاهده خواهیم کرد که چه فضای لطیفی در جامعه ما حاکم شده و مناظره‌ها سبب کشف حقیقت می‌شود.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه خورزمی ادامه داد: متأسفانه نفس اماره ما انسان‌ها ادعای خدایی دارد و با توجه به قدرت زیادی که خداوند به انسان داده است، زیر بار حرف دیگران نمی‌رود بنابراین مناظره باید منجر به کشف حقیقت شود.
وی در ادامه به بیان آثار مناظره صحیح پرداخت و عنوان کرد: اگر این آداب رعایت شود، حقیقت کشف می‌شود. گاهی اوقات حقیقت روشن نیست. به عنوان مثال در مسائل اقتصادی، این مسئله وجود دارد که راه حل مشکلات اقتصادی ما چیست؟ و اگر دو اقتصاددان به شیوه درستی در این مورد بحث کنند که راه حل درست اقتصاد ما چه چیزی است، در زمینه عرضه و تقاضا باید چه اقداماتی انجام دهیم و در سیاست‌های مالیاتی و در عرصه تولید به چه شکل عمل کنیم، و در مناظره، به خوبی باهم بحث کرده و حقیقت را در میان بگذاریم، خداوند هم کمک خواهم کرد که مسائل حل شود.
آثار مناظره صحیح معصومی‌نیا یادآور شد: شیوه درس خواندن ما در حوزه علمیه، شیوه‌ای مباحثه‌ای است یعنی اینکه حقیقت از طریق مباحثه روشن می‌شود. اگر این آداب مناظره رعایت شود، هر دو طرف به حقیقت می‌رسند و هر دو سود می‌برند و به عنوان مثال در همین مسائل اقتصادی باعث می‌شود که از تجربیات غلط دیگران در گذشته عبرت بگیریم و از تجربیات خوب دیگران استفاده کنیم تا راه رست پیدا شود و بتوانیم براساس جلوگیری از خطاهای گذشته و پیدا کردن راه درست حرکت کنیم.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی خاطنشان کرد: اگر مناظره به این شکل انجام شود، دارای آثار مثبتی است در غیراینصورت، بهتر است مناظره ای در کار نباشد؛ چراکه کار به لجبازی می‌کشد و احساس بدی هم به مخاطبین دست داده و حقیقتی هم کشف نمی‌شود.
وی ادامه داد: به همین دلیل است که قرآن میفرماید: «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ؛ با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به [شیوه اى] که نیکوتر است مجادله نماى در حقیقت پروردگار تو به [حال] کسى که از راه او منحرف شده داناتر و او به [حال] راهیافتگان [نیز] داناتر است» (النحل/ 125) بنابراین باید مناظره براساس حکمت و موعظه انجام شود تا انشاء‌الله حقیقت کشف شود.
وی افزود: یکی دیگر از مسائل مهم این است که باید فضای برگزاری مناظره، فضای آرامی باشد و اگر فضا ملتهب باشد، هیچ حقیقتی کشف نمی‌شود. اثر درست در صورتی بر مناظره مترتب می‌شود که فضای مناظره آرام باشد اما متاسفانه در غالب اوقات در مناظره‌هایی که صورت می‌گیرد، فضا آرام نیست.
لزوم آرامش در فضای مناظرهعضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی اظهار کرد: اگر فضای مناظره آرام باشد، دو طرف برای کشف حقیقت، عقلانیت لازم را به کار می‌برند و حقیقت کشف می‌شود وگرنه اگر فضا ملتهب باشد، هر طرفی می‌خواهد حرف خودش را اثبات کند و چیزی هم اثبات نمی‌شود و مردم هم اذیت خواهند شد.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان این شیوه مناظره را در جامعه رواج داد؟ اظهار کرد: این کار از طریق تربیت اخلاقی میسر است. متأسفانه بسیاری از ما در این زمینه دچار اشکال هستیم. اگر مناظره‌های علمی در دانشگاه‌ها برگزار شود، این افرادی که تربیت اخلاقی می‌شوند یعنی تحصیل کرده‌ها، آن را گسترش خواهند داد.
وی افزود: ارزیابی بنده این است که وضعیت کنونی اصلا مطلوب نیست و در همه مناظره‌هایی که پیگیری کرده‌ام، به این نتیجه می‌رسم که در مجموع، اخلاق مناظره رعایت نمی‌شود. اگر در محیط علمی ما برخی مناظره‌های درست توسط افراد مقید رواج پیدا کرده و گسترش پیدا کند، همه لذت و منفعت می‌برند.
نقش رسانه ملی در رواج مناظرات اخلاقیمعصومینیا درباره نقش رسانه ملی اظهار کرد: رسانه ملی نقش بسیار زیادی در این زمینه دارد. رسانه ملی می‌تواند قبل از مناظره‌ها، شرط کند که باید آداب مناظره رعایت شود و چاره‌ای هم غیر از این نیست. بنده معتقدم نباید مناظره به صورت زنده پخش شود چراکه اگر زنده باشد، نمی‌توان آن را کنترل کرد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه خوارزمی در پایان گفت: اگر رسانه ملی شرط کند که باید موازین اخلاقی از جانب طرفین به صورت دقیق رعایت شود، بسیار بهتر خواهد بود اما اگر مناظره زنده باشد و مردم ببینند که کار به جدال باطل رسیده است، بسیار رنج‌آور خواهد بود بنابراین هم خود مذاکره‌کنندگان باید مراقب باشند و هم اینکه رسانه ملی تذکرات لازم را به آنها بدهد.