مقدّمه
به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، با توجه به وضعیت فرهنگی و اجتماعی ایران، پدیده دختران فراری، نوعی انحراف اجتماعی است. یک پدیده اجتماعی زمانی به عنوان یک انحراف اجتماعی تلقّی می شود که با انتظارات و توقعات جامعه یا حداقل با یکی از گروه های اجتماعی درون جامعه سازگار و منطبق نباشد و حتی با آن در تعارض باشد. انحراف، اجتناب و احتراز از هنجارها و ارزش های مورد پذیرش جامعه است و هنگامی پدیدار می شود که فرد یا گروهی از پذیرش معیارهای جامعه سرباز زنند و آن را رعایت نکنند . رفتار انحرافی و کجروانه همیشه با جنبه های منفی توأم است و این ابعاد منفی در جوامع مختلف، تعاریف و مصادیق نسبتا متباین و حتی در برخی موارد نیز متعارض دارد. به عنوان مثال، در ایران حریم های اخلاقی و عفت و پاکدامنی در سراسر ادوار تاریخی و در دوران معاصر یک ارزش و یک هنجار اجتماعی تلقّی می شود و هر گونه عدول از آن، انحراف و ناهنجاری محسوب شده است و در جامعه نگاهی جزمی و طردکننده نسبت به آن افراد اعمال می شده است. این ارزش اجتماعی در بسیاری دیگر از کشورها و فرهنگ ها نیز به همین روال است. اما در برخی از کشورها طی دهه های اخیر برخی ناهنجاری ها به ارزش تبدیل شده اند، به طوری که هم اکنون در کشورهای اسکاندیناوی بیش از نیمی از کودکان، فرزند نامشروع هستند و این جریان روند صعودی دارد، به طوری که بسیاری از صاحب نظران پیش بینی کرده اند که تا چند دهه دیگر نهاد خانواده در این کشورها به طور کلی از بین خواهد رفت. این مسأله در شرایطی است که مسئله فحشا و روسپیگری در این کشورها، مانند بسیاری دیگر از کشورهای غربی و یا غرب زده جهان، به امری مورد پذیرش جامعه تبدیل شده است. بیان این مقایسه، خود گواهی بر تفاوت ژرف میان هنجارهای مورد پذیرش افراد در جوامع و کشورهای مختلف با یکدیگر و حتی در خرده فرهنگ های مختلف یک کشور است.
در این میان، از دیگر مواردی که در جامعه ایران به شدت مورد نکوهش قرار گرفته، جدایی دختر خانواده به صورت سرکشی و گریز از کانون خانواده است. البته، این قاعده در خصوص فرزندان ذکور نیز صادق است. اما از آنجا که جایگاه و موقعیت دختران دارای حساسیت و اهمیت بیش تری است، بروز این پدیده موجب مشکلات بیش تری برای دختر فراری و خانواده او می شود. به همین دلیل است که بسیاری از خانواده ها پس از بازگشت دختر به خانه، خواه به صورت دلخواه و آزادانه و خواه توسط مأموران ذیربط، حاضر به پذیرش او نمی شوند.
نکته قابل توجه این که تا زمانی که یک دختر تصمیم به فرار از خانه می گیرد و مبادرت به انجام این کار می کند، این مسئله یک مسئله فردی تلقّی می شود، اما پس از فرار به علت ایجاد تماس و ارتباط با گروه های همسال و افراد مختلف در محیط های خارج از خانه (خیابان و پارک و...) این ارتباط موجب تأثیر و تأثر میان این افراد می شود و موجب انتقال برخی باورها و هنجارهای درون گروهی و رفتارهای عموما منحرف میان این افراد می شود، دیگر این مسئله به عنوان امری فردی تلقّی نخواهد شد، بلکه به عنوان یک مسئله اجتماعی مورد توجه قرار می گیرد.(1)
تعریف دختران فراری
دختران فراری کسانی هستند که به دلایل مختلف و در اثر فشارهای ناشی از شرایط سخت زندگی، غالبا علی رغم میل باطنی اقدام به ترک خانه و کاشانه خود کرده و از کانون خانواده جدا می شوند و عموما در شهری دیگر بدون داشتن مأمنی مناسب و خانه ای دائمی ساکن می شوند. این گروه دختران عموما به دلایلی نظیر فقر، خشونت، محدودیت های غیر منطقی، آزار دیدگی، رها شدن از سوی اطرافیان بخصوص خانواده و... روی به خیابان ها می آورند و اکثریت آن ها به تدریج مبدل به زنان خیابانی می شوند که راهی تاریک در پیش رو دارند. دختران فراری غالبا برای زندگی و امرار معاش به کارهای ناپسند و نامشروع روی می آورند.(2)
به عبارت دیگر، دختر فراری به دختران نوجوان و جوانی اطلاق می شود که به دلیل شرایط نامساعد زندگی در خانواده و در اثر فشارهای روحی، روانی و عاطفی و بعضا دختران شهرستانی به دلیل عدم وجود اوقات فراغت و تفریحات سالم و فریب ظواهر شهرها به امید تشکیل یک زندگی بهتر از محل زندگی و خانواده خود فرار کرده و به شهرهای بزرگ پناه می آورند.
فرار دختران از کانون خانواده و گسیل شدن آن ها به سوی خیابان های بی انتها و غوطه ور شدن آن ها در حوادث و وقایع اجتناب ناپذیر، نوع حادی از انحرافات و شکستن ارزش ها و هنجارهای مورد پذیرش جامعه محسوب می شود. این پدیده از یک سو، خود معلول حوادث و مسائل مختلفی است و از سوی دیگر خود زمینه ساز بروز مشکلات و معضلات اجتماعی دیگر.
این دختران که عاطفه خانوادگی را لمس نکرده اند، زمانی که در بیرون از خانه، محبت های کاذبی آنان را دعوت به یافتن «عشق» می کنند، سرا پا تسلیم و بدون تأمل خود را در دامن عشق های زودگذر و دروغین می اندازند و از خانه گریزان می شوند. یک روان شناس زن که به واسطه نزدیکی با روحیات دختران، بررسی روانکاوی را در مورد دختران فراری انجام داده است، می گوید: «یک دختر جوان وقتی به خاطر انگیزه خاص خود که در شاخه های مختلفی می توان آن را مورد نقد قرار داد، از خانه خارج می شود، برای رفع نخستین مشکل خود که یافتن سرپناهی است با کوچک ترین مهرورزی از سوی شکارچیان جامعه، به آنان اعتماد می کند و جذب باندهای فساد می شود.»(3)
اهمیت و ضرورت بررسی معضل دختران فراری
آوار مدت ها پیش فرو ریخت اما گرد و خاک باقی مانده از این ریزش بزرگ چنان است که هنوز هیچ چشمی مجال نیافته است تا اتفاق پشت این غبارهای ریز را ببیند. آوار مدت ها پیش فرو ریخت و صدای آن را بسیاری شنیدند اما هنوز کسی نمی داند این آوار از کجا ریخته. روی سر چه کسی پهن شده و کاشانه چه کسی را ویران کرده است. گویی همه منتظر ایستاده اند تا غبار بنشیند و آن وقت اگر مجالی بود قدم بردارند.
امروز در حالی که هنوز همه منتظر فرو نشستن غبارهای این آوار بزرگ هستند، دفتر امور آسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی از تحویل گرفتن 65 دختر فراری و 219 زن آسیب دیده در سه ماه نخست سال 80 خبر داده است. این خبر همچنین به پذیرش 642 نفر از زنان در مراکز بازپروری زنان آسیب دیده اجتماعی، 241 نفر در خانه سلامت دختران و 2983 نفر نیز در مراکز کودکان خیابانی این سازمان در سال 1379 خبر داده است. 65 دختر فراری و 219 زن آسیب دیده در سه ماهه نخست سال یعنی 260 دختر فراری و 876 زن آسیب دیده در سال و این فقط تعداد اندکی از میان آن حجم بزرگ هستند که به سازمان بهزیستی و مراکز آن تحویل داده می شوند. خیابان های شهر هنوز
