مقدمه مؤلف
بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین
سالیان درازی بود که از وضع برنامه های درسی در حوزه های علمیه و کمبود مواد و کتب درسی و نارسایی کیفیت تدریس بویژه در زمینه فلسفه رنج می بردم و آرزو می کردم که شرایطی فراهم شود که بتوان طرحی نو درانداخت و به این اوضاع سر و سامانی بخشید ولی در شرایط خفقان بار رژیم طاغوتی و فشارهایی که مخصوصا بر روحانیت وارد می کرد و محدودیتها و تنگناهایی که برای حوزه های علمیه به وجود می آورد امکان تحقق این آرزو دشوار می نمود و کاری که موفق شدیم در آن دوران انجام دهیم این بود که در مؤسسه در راه حق بخش آموزش را تاسیس کردیم و با امکانات بسیار محدود برنامه میان مدتی برای تکمیل دروس گروهی از فضلاء جوان حوزه به اجراء گذاشتیم که شامل موادی مانند تفسیر موضوعی قرآن کریم فلسفه تطبیقی اقتصاد اسلامی زبان خارجه و غیرها بود تا اینکه خدای متعال بر ملت مسلمان ایران منت نهاد و مبارزات و فداکاریهای چند ساله ایشان را تحت رهبری حضرت امام خمینی - مد ظله العالی - به پیروزی رسانید و رژیم ضد اسلامی پهلوی را سرنگون ساخت و شرایط مناسبی برای فعالیتهای سازنده و رشد یابنده فراهم آمد .
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیروهای رهایی یافته از بندهای استعمار و استبداد به تکاپو افتادند و به بازشناسی کمبودها و نارساییها و رفع و جبران آنها پرداختند و از جمله جامعه روحانیت که بزرگترین سهم را در این انقلاب فرهنگی و سیاسی داشت پس از دهها سال ممنوعیت از ایفاء نقش اساسی خود در بهتر شناختن و بهتر شناساندن حقایق اسلام و دفاع از مواضع نظری و عملی آن زمینه مساعدی برای افزودن تلاشها و کوششها یافت .
ولی دسیسه ها و توطئه هایی که از طرف دشمنان اسلام چیده می شد و به دست بعضی از گروههای سیاسی داخلی به اجراء درمی آمد مجال نمی داد که همه روحانیان شایسته به انجام وظیفه اصلی خودشان بپردازند و شرایط خاص بعد از انقلاب ایجاب می کرد که بسیاری از ایشان در دستگاههای قانونگذاری و قضائی و حتی اجرائی شرکت کنند تا داستان مشروطیت تکرار نشود و انقلاب از مسیر اسلامی خودش منحرف نگردد و در نتیجه به جای اینکه نیروهای ایشان در جهت رفع کمبودهای حوزه ها و بسط و گسترش امکانات تحصیل علوم دینی به کار گرفته شود بسیاری از نیروهای کار آمد حوزه به ارگانهای دیگر جذب گردید و بار دیگران را سنگینتر و وظایف ایشان را بیشتر و انباشته تر ساخت مخصوصا که سیل تقاضا از سوی جوانان متعهد برای فرا گیری علوم اسلامی و از جمله فلسفه الهی سرازیر گردید که در این زمینه نیز رهنمودهای رهبر عظیم الشان انقلاب نقش بسزائی داشت .
بدین ترتیب ضرورت اجراء برنامه های کوتاه مدتی برای تربیت جوانان و آماده ساختن ایشان برای به عهده گرفتن مسئولیتهای ارشادی و تبلیغی و فرهنگی در سطح های متوسط آشکار گردید و به این منظور در برنامه آموزش مؤسسه تجدید نظری به عمل آمد و کلاسهای دیگری با برنامه های فشرده تاسیس گردید از جمله گزیده ای از مسائل فلسفه اسلامی با شیوه ای نوین تدریس شد و به وسیله بعضی از دانشجویان از نوار پیاده و تکثیر گردید .
سپس به پیشنهاد سازمان تبلیغات اسلامی و به وسیله گروهی از دانشجویان مؤسسه گروه پژوهش و نگارش تکمیل شد و تنظیم جدیدی یافت و مورد بازنگری قرار گرفت و به صورت کتابی در آمد که هم اکنون پیش روی شما خوانندگان عزیز قرار دارد امید آنکه گام مؤثری در راه رفع کمبودهای موجود بشمار آید و مورد عنایت حضرت ولی عصر عجل الله فرجه الشریف واقع شود
وضع پیشین آموزش فلسفه
در میان دروس حوزه ها فلسفه وضع خاص و استثنائی داشت و کاستیهای بیشتری در آن به چشم می خورد که مهمترین آنها از این قرار است:
1- در اثر برداشتهای غلطی که از فلسفه شده بود اساسا این درس در بعضی از حوزه ها زیر سؤال بود و نه تنها ضرورتش روشن نبود که رجحانش نیز برای بعضی از افراد مورد تردید بود .
البته در حوزه علمیه قم به برکت کوششهای بزرگانی مانند حضرت امام مد ظله العالی و مرحوم استاد علامه طباطبائی رضوان الله علیه این وضع تغییر یافته بود و دیگر کمتر کسی بود که دستخوش چنین وساوسی قرار گیرد ولی هنوز هم به صورت احتیاط آمیزی با فلسفه برخورد می شد .
2- از سوی دیگر بعضی از علاقه مندان به فلسفه که در موضع دفاع در برابر مخالفین قرار گرفته بودند به یک حالت جزم گرایی تعصب آمیزی نسبت به محتویات کتب فلسفی مبتلی شده بودند و گویی وظیفه خودشان را توجیه همه سخنان فلاسفه می دانستند و این حالت نسبت به سخنان صدر المتالهین که ناسخ همه سخنان فلاسفه بشمار می رفت شدت و حدت بیشتری داشت و می رفت که فلسفه به صورت یک علم نیمه تقلیدی درآید و روح نقادی که عامل مهمی برای پیشرفت و شکوفائی علوم است از بین برود .
3- هدف از آموزش فلسفه نه در کتابهای درسی کاملا ذکر شده بود و نه در جلسات درس درست بیان می گردید و دانشجویانی یافت می شدند که پس از صرف سالها عمر خود در خواندن این کتابها به درستی درنمی یافتند که آموختن فلسفه چه لزومی دارد و کدام خلای را پر می کند و در رفع چه نیازی به کار می آید و بسیاری از ایشان تنها بر اساس تقلید از بعضی از بزرگان به آموختن فلسفه می پرداختند و چون صرفیین چنین کرده بودند ایشان هم چنین می کردند و ناگفته پیدا است که این چنین درس خواندنی تا چه اندازه می توانست پیشرفت داشته باشد .
4- طرح مسائل و تنظیم آنها هم به گونه ای نبود که دانشجو به آسانی دریابد که انگیزه طرح آنها چیست و چه ارتباطی بین آنها وجود دارد و یا با خواندن بخشی از کتاب شوق خواندن بخشهای دیگر در او پدید آید .
5- کتب فلسفی آکنده از اصطلاحات گیج کننده ای است که فهم صحیح آنها پس از سالها ممارست امکان پذیر است و غالب دانشجویان در سالهای اول به درک جان کلام موفق نمی شوند .
6- در این کتابها طبعا توجهی به مسائل مورد بحث در محافل غربی نشده چه رسد به اینکه پاسخگوی شبهات جدیدی باشد که در عصر حاضر از طرف مکتبهای الحادی مطرح شده و می شود
ویژگیهای این کتاب
با توجه به کمبودهای یاد شده در این کتاب سعی کرده ایم که حتی المقدور آن کمبودها جبران شود و نکات مفیدی رعایت گردد که مهمترین آنها از این قرار است:
1- نخست اشاره ای گذرا به سیر تفکر فلسفی و مکتبهای مختلف آن شده تا اینکه دانشجو تا حدودی به وضع فلسفه در جهان از آغاز پیدایش آن تا کنون آگاه شود و ضمنا علاقه او به مطالعه تاریخ فلسفه جلب گردد .
2- موقعیت کاذبی که در مغرب زمین برای علوم تجربی پیش آمده و کما بیش روشنفکران شرقی را هم تحت تاثیر قرار داده مورد ارزیابی قرار گرفته و موقعیت واقعی فلسفه در برابر آنها تثبیت شده است .
3- همچنین رابطه فلسفه با دیگر علوم و معارف مورد بررسی واقع شده و نیاز آنها به فلسفه اثبات شده است .
4- ضرورت آموختن فلسفه تبیین و شبهاتی که پیرامون آنها مطرح می شود رفع شده است .
5- قبل از ذکر مسائل هستی شناسی مبحث شناخت شناسی آورده شده که منطقا مقدم است و امروزه هم در جهان مورد گفتگوهای فراوانی قرار دارد .
6- سعی شده که مسائل به گونه ای بیان شود که انگیزه طرح آنها و نیز موارد کاربرد آنها برای دانشجو روشن گردد و نیز به صورتی تنظیم شود که علاوه بر رعایت رابطه منطقی بین آنها شوق دانشجو را در آموختن مباحث بعدی برانگیزاند .
7- همچنین کوشیده ایم مطالب طوری بیان شود که دانشجو را به سوی تحجر فکری سوق ندهد بلکه روح نقادی را در وی زنده بسازد .
8- مطالب به صورت درسهای جداگانه بیان شده و به طور متوسط خوراک یک جلسه در یک درس گنجانیده شده است .
9- سعی شده نکته مهم هر درسی در درسهای بعدی مورد تاکید و احیانا مورد تکرار قرار گیرد تا بهتر در ذهن دانشجو جایگزین شود .
10- در پایان هر درسی خلاصه مطالب و نیز پرسشهایی پیرامون آنها ذکر شده که نقش مهمی را در بهتر آموختن بازی می کند .
با این همه ما ادعا نمی کنیم که این کتاب واجد همه شرایط لازم و نکات مفید می باشد و هیچ عیب و نقصی ندارد بلکه بر عکس به کمبودهای آن هم از نظر محتوا و هم از نظر شکل و قالب اعتراف داریم و آن را تنها بعنوان گامی نخستین در راه رفع کمبودهای موجود و در جهت یک تحول بنیادی در آموزش علوم اسلامی و بویژه فلسفه عرضه می داریم و امیدواریم گامهای بعدی به وسیله دانشمندان بزرگ و شایسته به صورت استوارتر و کاملتری برداشته شود .
در پایان وظیفه خود می دانم از دوستان دانشجویی که در راه تهیه و نگارش این کتاب کوشش کرده اند و همچنین از مسئولین محترم سازمان تبلیغات اسلامی که وسایل این کار را فراهم نموده اند تشکر کنم .
نیز لازم است سپاس خود را نثار شهدای والا مقام انقلاب اسلامی نمایم که در راه برپایی نظام اسلامی جانهای پاک خود را فدا کردند و امکان چنین فعالیتهای فرهنگی را فراهم آوردند و همچنین شهداء و معلولین جنگ جاری و رزمندگانی که هم اکنون در راه حفظ دستاوردهای انقلاب و دفاع از کیان حکومت اسلامی می جنگند و از خداوند متعال پیروزی نهائی ایشان و موفقیت روز افزون همه خدمتگزاران به اسلام و مسلمین را درخواست می کنم و طول عمر پر برکت رهبر کبیر انقلاب را تا زمان ظهور حضرت ولی عصر عجل الله فرجه الشریف و توفیق قدر دانی از نعمت وجود ایشان و همه نعمتهای مادی و معنوی الهی را مسئلت دارم و امیدوارم همه مردم مسلمان ایران و از جمله این خدمتگزاران کوچک به انجام وظایف خودشان موفق شوند و همگی از یاران حضرت مهدی ارواحنا لتراب مقدمه الفداء محسوب گردند و همه سپاسها و ستایشها از آن پروردگار متعال است که این نعمتهای بی شمار را به ما ارزانی داشته و می دارد .
قم - محمد تقی مصباح یزدی تیر ماه 1363 شمسی
