نسخه های خطیِ سی و یک کتاب سیاسی اسلامی در کتاب خانه حَسَنیه قصرِ شاهی در رباط

[فهارس الخزانة الحسنیة بالقصر الملکی بالرباط]
محمد العربی الخطابی, رباط, 1985

شناخت میراث مخطوط و مطبوع اسلامی در زمینه سیاست اسلامی, مقدمه بهتر اندیشیدن در این رشته مهم علمی و سرنوشت ساز است. امروز یکی از دشوارهای های اساسی ما در این قبیل موضوعات ناآشنایی با میراث اسلامی است که به نوعی سبب بی اعتمادی ما به گذشته و روی آوردن به اندیشه های جدید است. توان گفت که بسیاری از انحرافات فکری و سیاسی موجود در کشورهای اسلامی, ناشی از آشنایی یک طرفه اندیش مندان ما در زمینه علوم سیاسی یا آثار جدید و دوری آن ها از اندیشه های اسلامی پیشین است. طبعاً انتشار این قبیل فهارس و معرفی آثار سیاسی می تواند به توسعه مطالعات اسلامی در این زمینه کمک کند.
فهرستی که ملاحظه می کنید, شامل معرفی سی و یک نسخه خطی در زمینه سیاست اسلامی است که در کتاب خانه حَسَنیه مغرب در شهر رباط نگهداری می شود. این نسخه ها در فهرست این کتاب خانه, ج4, ص71109 معرفی شده که در این جا با حذف عبارات اول و آخر نسخه, به اختصار ترجمه شده است. امید است که به همت علاقه مندانِ دانش سیاست و آشنایان به متون کهن و خطی, کاری بزرگ در زمینه کتاب شناسی آثار سیاسی کهن در زبان عربی و فارسی انجام پذیرد. پیش از این مرحوم دانش پژوه آثار فارسی سیاسی را گردآوری کرد. در زبان عربی هم تلاش هایی صورت گرفته است; اما با توجه به انتشار فهارس جدید نسخه های خطی در گوشه و کنار ایران و جهان, ضرورت کاری نوین و جامع جدی است.><

1 آثار الا ُوَل فی ترتیب الدُوَل ش9208
حسن بن عبداللّه بن محمد عباسی (م بعد از 709/1303)

نویسنده این کتاب را برای کتاب خانه سلطان بیبرس منصوری در شوال سال 708 هجری تألیف کرده است. موضوع کتاب, آن گونه که در مقدمه آن آمده, عبارت است از بیان (قواعد المملکة و مبانیها, و اسرار السیاسة و معانیها, و تدبیر الدولة الفاضلة, و تقریر السیرة العادله. این کتاب در چهار بخش و هر بخشی ضمن ابواب و فصولی تنظیم شده است.
کتاب یاد شده در چاپ خانه بولاق مصر به سال 1296 چاپ شده است. چاپ دیگری از آن در حاشیه تاریخ الخلفاء سیوطی و چاپ دیگری هم به سال 1305 در چاپ خانه میمنیه صورت گرفته است.

2 الاحکام السلطانیه, ش969, 10440
ابوالحسن علی بن محمد ماوردی (م450)

از این اثر معروف, دو نسخه کهن در این کتاب خانه موجود است. شهرت آن, ما را از ارائه شرح و تفصیل بیشتر بی نیاز می کند.

3 آداب الحسبة ش 10990
ابوعبداللّه محمد بن ابی محمد سقطی مالقی (قرن پنجم هجری/یازدهم میلادی)

این کتاب ضمن منشورات معهد العلوم المغربیه (المطبعة الدولیة, پاریس 1931) چاپ شده است.

4 انجم السیاسة ش5425 (ضمن مجموعه)
ابوعبداللّه مالقی

این اثر منظومه ای است مشتمل بر نصایحی درباره رعایت عدل, مشورت با علما, کم کردن فاصله میان امیر و مردم و رعایت مصالح رعیت و نیز توجه به علم و دانش و کتاب.

5 الاعانة فی الحق لمن ولی شیئا من امور الخلق ش9268
محمد بن ابی بکر بن علی شطّی

نسخه برجای مانده از این کتاب بسیار درهم ریخته و موریانه خورده و رطوبت دیده است و لذا استفاده از آن تقریباً ناممکن است.

6 الاشاره الناصحة لمن طلب الولایة بالنیة الصالحة ش7380
محمد بن سعید المرغثی السوسی (م1089/1678).

این کتاب در چهار فصل به مباحث مهمی در زمینه چارچوب و اصول کلی ریاست و امارت پرداخته است. فصل نخست در (معرفة زمانک) فصل دوم در (تغذر وجود النیة الصالحة), فصل سوم در (احتیاجک الی المعین من جنس المخلوقین) و فصل چهارم (ما حدث فی الخطط والریاسات و سایر الولایات…). در اصل کتاب شامل مواعظ و نصایحی برای امیران و آشکار کردن فساد آن روزگار است.

7 الاشاره فی تدبیر الامارة ش5708
ابوبکر محمد بن حسن مرادی حضرمی (م486)

این کتاب مشتمل بر مسائلی درباره امارت و وزارت بوده و مؤلف در سی فصل مباحثی را در زمینه های مختلف اخلاق عملی و سیاست مطرح کرده است. کتاب یاد شده در بیروت توسط دارالطلیعه در سال 1981 با تحقیق رضوان السید چاپ شده و عنوان الاشاره الی ادب الامارة به آن داده شده است. تحقیق دیگری از این کتاب با عنوان کتاب السیاسة او الاشارة فی تدبیر الامارة به کوشش دکتر سامی النشار (دارالثقافه, الدار البیضاء, 1401/1981) به چاپ رسیده است.

8 بدائع السلک فی طبائع الملک ش1088
قاضی الجامعة ابی عبداللّه محمد بن علی بن ازرق اصبحی اندلسی (م896/1491)

این اثر به کوشش دکتر سامی النشار ضمن منشورات وزارت اعلام جمهوری اعراق در سال 1977 چاپ شده است. هم چنین چاپ دیگری از آن با تحقیق محمد بن عبدالکریم در لیبی تونس به سال 1397/1977 عرضه شده است. از این کتاب چندین نسخه دیگر هم در کتاب خانه حسنیه با ش422,1694, 1249, 2363, 9476, 7841, 9341, 8045 موجود است.

9 التبر المسبوک فی نصیحة الملوک ش6491, 5927
ابو حامد محمد بن محمد غزالی طوسی (م505/1111)

اصل این کتاب به فارسی برای سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی نوشته شده است. این کتاب نخستین بار در حاشیه سراج الملوک طرطوشی (قاهره 1306) چاپ شده و پس از آن در مطبعة المؤید قاهره در سال 1317 به چاپ رسیده است.

10 تحریر السلوک فی تدبیر الملوک
ابوالحسن علی غزالی قادری شاذلی محمدی (م؟)

مؤلف کتاب را ضمن بیست باب تنظیم کرده و مهم ترین مباحث آن در اثبات وجوب امامت و شروط انعقاد آن و نیز قواعد و اصول سیاست, اداره امور رعیت, آداب مصاحبت با ملوک و واجبات سپاه و… تنظیم کرده است. در پایان کتاب تاریخ 1043 آمده که روشن نیست مربوط به زمان تألیف است یا تاریخ کتابت نسخه.

11 التیسیر فی احکام التسعیر ش12453, 12581
ابوالعباس احمد بن سعید مجیلدی (م1094/1683)

این کتاب آن چنان که از مقدمه آن به دست می آید, ویژه کسانی است که ناظر امور بازار بوده اند.

12 الحلل الخسروانیة فی شرح الرسالة السلیمانیة ش3398
ابو عبد اللّه محمد الیازعی (زنده در نیمه اول قرن سیزدهم هجری)

این کتاب شرح نامه ای است که سلطان سلیمان شریف حسنی خطاب به مردم فارس در وقتی که بر عامل خویش شوریده بودند, نگاشته است.

13 حقیقة الامامة یا رسالة فی الامامة العظمی ش5490, 6454
عبدالقادر بن علی بن یوسف فارسی (م1091/1680)

مسائل مطروحه در این رساله, درباره حقیقت امامت, احکام و شروط آن و همچنین طریق انعقاد امامت, وجوب اطاعت از امام, حکم عزل و دفاع از اوست.

14 الحسبة فی خطة الحسبة ش11050
محمد بن حسن حجوی ثعالبی

در این رساله, آگاهی های مختصری درباره پیدایش حسبه آمده است.

15 الدوحة المشتبکة فی أحکام دارالسکة ش11128, 466
ابوالحسن علی بن یوسف بن حکیم (قرن هشتم هجری)

مؤلف این کتاب را به دستور ابو یحیی بن ابی مجاهد غازی وزیر سلطان ابو فارس عبدالعزیز بن احمد مرینی (811 796) نگاشته و در آن احکام مربوط به ضرب سکه از طلا و نقره را آورده است. کتاب یاد شده در اصل تلخیص الروضة الغضة فی معرفة الذهب والفضة است.

16 رعایة الرعیة ش6895
ییوسف بن ابی الحجة, جمال الدین (قرن هفتم هجری)

این نسخه که به خط مؤلف است و برگ اول آن افتاده, برای کتاب خانه سلطان الملک الکامل محمد (615635) نوشته شده است. کتاب یاد شده درباره سیاست صلح و جنگ با استفاده از تجارب شاهان گذشته است.

17 الرسالة الصغری ش7154
ابوعلی حسن بن مسعود یوسی (م1102/1691)

نویسنده در این کتاب کارهایی که سلطان باید برای قوام حکومت انجام دهد بیان کرده و به شرح آسیب شناسی حکومت به دلیل نقاط ضعف موجود در میان کارگزاران مالی و نظامی و قضایی, به خاطر تمایلشان به استبداد و ظلم و فساد پرداخته و از سلطان خواسته است که دست این ظالمان را از ظلم به رعیت کوتاه کند و به مصالح عامه توجه بیشتری بکند.

18 رسالة فی الخلافة و ولایة القضاء ش12375
مفضل بن عزوز

نسخه فوق العاده بد خط و ناقص بوده و تاریخ کتابت و نام ناسخ هم ندارد.

19 رسالة فی السلطنة, ما للسلاطین و ما علیهم ش3912
عمر بن موسی بن محمد الراجراجی م(868/1464)

همان گونه که از نام کتاب آشکار است, نویسنده از حقوق متقابل سلاطین با مردم سخن گفته است. این کتاب به کوشش Braulio Justel Calabozo با ترجمه اسپانیای آن ضمن منشورات المعهد الاسبانی العربی للثقافه (مادرید 1983) به چاپ رسیده است.

19 سراج الملوک ش1839
ابوبکر محمد بن ولید فهری طرطوشی (م520/1126)

این کتاب یکی از مهم ترین آثار سیاسی است که بر بسیاری از آثار پس از خود تأثیر گذاشته است. از این کتاب ده ها نسخه خطی در همین کتاب خانه و سایر کتاب خانه ها موجود است. این کتاب نخستین بار در مطبعة بولاق در سال 1289 و پس از آن در مطبعة الازهریة قاهره در سال 1319 قمری به چاپ رسید. بعدها نیز مکرر چاپ شده است.

20 سلوک المَلِک فی تدبیر الممالک ش5450
شهاب الدین احمد بن محمد بن ابی الربیع (م227/842)

ابن ابی الربیع این کتاب را برای مستعصم عباسی تألیف کرده است. کتاب در سال 1286 قمری و 1309قمری به چاپ رسیده است.

21 السیاسة فی تدبیر الریاسة المعروفة بسر الاسرار ش466, 66, 586
منسوب به ارسطاطالیس ترجمه یحیی بن البطریق (در حدود 200/815)


22 الشهب اللامعة فی تدبیر الریاسة النافعة ش1103
ابوالقاسم عبداللّه بن یوسف (م783/1381)

مؤلف ضمن بیست و پنج باب مسائل مربوط به خلافت را مورد بحث قرار داده و از سازمان های حکومتی نظیر مجالس شورا, وزارت, دبیری, و سیاست نظامی و جز آن سخن گفته است. از این کتاب نسخه های دیگری هم در این کتاب خانه موجود است. کتاب یاد شده به کوشش دکتر سامی النشار (دارالثقافة, الدراالبیضاء, 1404/1984) به چاپ رسیده است.

23 عین الادب و السیاسة وزین الحسب والریاسة ش507, 96
ابوالحسن علی بن عبدالرحمن بن هذیل اندلسی (اواخر قرن هشتم)


24 الفوائد والقلائد, قلائد السلوک فیما یحتاج الیه الملوک ش6481
ابوالحسن محمد بن حسین اهوازی (م428/1037)

این کتاب در هشت باب تنظیم شده و ضمن آن نصایح سیاسی مختلفی برای والیان و کارگزاران ارائه کرده است.

25 کشف الحال عن الوجوه التی ینتظم بها بیت المال ش12397, 12428, 12377
محمد بن طالب تاودی ابن سوده مری (م1209/1795)


26 کشف الغمة ببیان أن حرب النظام حق علی هذه الامة ش؟
محمد بن عبدالقادر الکردودی (م1269/1852)

وی در این کتاب با استفاده از سراج الملوک و آثار دیگری مانند مقدمه ابن خلدون مطالب خود را تهیه کرده است.

27 مذکرة عن مؤتمر الجزیرة الخضراء ش 11002

این کتاب مجموع مباحثاتی است که در گردهمایی بین المللی اسپانیا که (شهر جزیرة الخضراء) در سال 1906 برپا شد, مطرح شده و موضوع آن مربوط به گشودن باب دخالت خارجی در شئون کشور عربی مغرب از نظر مالی و اداری و سیاسی و نظامی بوده است.

28 المواهب الربانیة فی شرح قصیدة السیاسة السلطانیه ش12495
محمد بن عبداللّه (زنده در 1205)

مؤلف در این رساله به شرح منظومه منسوب به ابوعبداللّه محمد بن خطیب سلمانی پرداخته است. در مورد دیگری, منظومه یاد شده به ابوعبداللّه مالقی نسبت داده شده است.

29 نظم السلوک فی آداب الملوک ش 8797
مؤلف؟

مؤلف این کتاب را در یک مقدمه و پنج باب تنظیم کرده است.

30 نصیحة الصفاء فی قواعد الخلفاء ش 3914, 4493
احمد بن محمد بن یعقوب ولالی (م1128/1716)

این کتاب در چهار باب تنظیم شده و مباحث به عمده درباره خلافت و اصول حفظ و حراست از آن است.

31 واسطة السلوک فی سیاسة الملوک ش586
امیر ابو حمو موسی بن یوسف ازیانی (م791/1388)

در این کتاب مطالبی پیرامون ادب و تاریخ و سیاست آمده است.