شخصیت بی همتای امام علی(ع) و تاثیرات شگرف و گسترده او در پهنه تاریخ باعث شد از همان ابتدای تاریخ اسلام، نویسندگان و گویندگان و جویندگان راه فضیلت توجه فوق العاده ای به او داشته باشند و حتی دشمنان او نیز تا حدی از این جریان مستثنا نبودند و گاهی در مقابل حقیقت ها چاره ای جز اذعان و پذیرش نداشتند.
یکی از محورهای مورد بحث و توجه شیفتگان مولای متقیان، سخنان او بود. سخنان گویا و روشنگر و دلنشین او تاثیر شگرفی بر جان انسان ها مسلمان و غیر مسلمان گذارد و هم چنان می گذارد و دل ها را به سوی خود می کشاند. چیزی نگذشت که حقیقت وجود علوی از پس پرده غرض ورزی ها، اتهام ها و ابهام ها به درآمد و آن همه لعن و نفرین که بر بی خردی و کینه توزی استوار بود به عشق و محبت و ستایش و مدحت بدل شد به گونه ای که همه فرق اسلامی و حتی اندیشوران جهان، در مقابل عظمت او سر تعظیم فرود آوردند.
در این میان نویسندگان زیادی از فرقه های مختلف سرگرم آن شدند که کلمات امام(ع) را گردآورند و کتاب خود و یا بخشی از آن را به سخنان آن حضرت مزین کنند که در بین آن ها مرحوم سید رضی(ره) گوی سبقت را در حسن انتخاب از همه ربود و باعث شد علاقه مندان استقبال بی نظیری از کتاب او کنند و صدها شرح و استدراک و حاشیه بر آن نوشته شود; مانند شرح ابن ابی الحدید معتزلی و شرح ابن میثم بحرانی و.... در زمان ما نیز که زمان درخشش نور علم و ایمان و انقلاب اسلامی است ده ها شرح نگاشته شده و سنی و شیعه به نهج البلاغه روی کردند و شرح و توضیح و تحقیق آن را وجهه همت خویش قرار دادند، که از آن میان در بین اهل سنت می توان به شرح محمد عبده مفتی بزرگ مصر و شیخ دانشگاه الازهر، یا توضیحات و تعلیقات دکتر صبحی صالح از اندیشوران بزرگ اهل تسنن لبنان، اشاره کرد.
با توجه به این که سیدرضی هدفش جمع آوری تمامی کلمات حضرت که به دستش رسیده نبوده، بلکه گزیده هایی از آن ها را که به نظر آن مرحوم از بلاغت و فصاحت بیشتری برخوردار بوده، آن هم عمدتا بدون ذکر ماخذ و سند، ذکر کرده است و از سویی دیگر، سید رضی به همه کتاب های خطی زمان خویش دسترسی نداشته است و نمی توانست با همه راویان احادیث دیدار داشته باشد از این رو، برای تکمیل کار وی، باید گروهی از صاحب نظران، دامن همت به کمر زنند و به جمع آوری دیگر کلمات آن حضرت(ع) بپردازند و آن را در شروحی که می نویسند یا مستدرکاتی که فراهم می آورند، جای دهند. ما در این مقاله کوتاه به قسمت دوم اشاره می کنیم:
1.مستدرک نهج البلاغه نوشته هادی کاشف الغطاء. این کتاب همانند نهج البلاغه به سه بخش تقسیم شده: سخنان، نامه ها و کلمات قصار . وی سند و منبع احادیث را به دست نداده است و مانند سید رضی ملتزم نیست که تمامی خطبه، یا نامه را ذکر کند یا تنها از یک منبع حدیث را بگیرد; بلکه شیوه تقطیع و تلفیق را در نظر دارد. مستدرک نهج البلاغه دارای 92 خطبه و 53 نامه است. این کتاب در 189 صفحه، در 1354هجری قمری توسط انتشارات کتابخانه اندلس در بیروت به چاپ رسیده است. نویسنده، مدارک نهج البلاغه را هم در 80 صفحه به دنبال آورده است.
2. التذییل از اسماعیل حلبی. (1)
3. ملحق نهج البلاغه، تالیف احمد بن بن یحیی بن ناقه; که به صورت ضمیمه بر نسخه نهج البلاغه نوشته شده و حاوی خطبه اقالیم، بیان، یتیمه، مونقه و غیره است. نسخه خطی آن در سال 729 هجری قمری نوشته شده است. (2)
4. النهج القویم فی کلام امیرالمؤمنین(ع) از خلف بن عبدالمطلب مشعشعی حویزی (قرن 11 ه.ق). (3)
5. مصباح البلاغة فی مشکاة الصیاغة، تالیف سید حسین میرجهانی طباطبائی، دو جلد، 1388هجری قمری، 1328ص. در ابتدای هر خطبه و سخن، مصدر آن را نیز آورده و کلمات قصار آن حضرت را ذکر نکرده است; زیرا بنا به گفته مؤلف دیگران این کار را انجام داده اند. این کتاب دارای 220 خطبه و 245 نامه است.
6. نهج البلاغه الثانی، تالیف شیخ جعفر حائری. چاپ انتشارات هجرت قم، 1410 هجری قمری، 384ص. از جهت ترتیب و نیاوردن اسانید به شیوه نهج البلاغه تنظیم شده و دارای 139 خطبه و 71 نامه و 336 کلمه از کلمات قصار است.
7. نهج السعادة از شیخ محمد باقر محمودی. هشت جلد آن در سال های 1385 تا 1396 هجری قمری در نجف و بیروت چاپ شده و پنج جلد دیگر تا کنون چاپ نشده است. در سال های اخیر، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی عهده دار چاپ مجدد این کتاب شد و در سال 1377هجری قمری چهار جلد (1و53) را چاپ و منتشر کرد و جزو کتاب های برگزیده سال معرفی شد. چهار جلد دیگرکتاب (2 و86) زیر چاپ است، و ان شاءالله، در همین سال منتشر می شود و دو جلد دیگر آماده حروف چینی می باشد (تلک عشرة کاملة). جلد 11 و 12 کارهای ابتدایی آن انجام گرفته ولی هنوز پاک نویس نشده و نزد مؤلف است. جلد سیزدهم که اشعار منسوب به حضرت می باشد غیر از آنچه در دیوان های منسوب آمده، دت هاست حروف چینی شده ولی به علت چاپ نشدن اجزای قبل از آن، چاپ آن به تاخیر افتاده و این جلد در اختیار مجمع احیاء فرهنگ اسلامی است.
در این کتاب سعی شده از کتاب های تمامی فرق اسلامی استفاده و روایات با ذکر ماخذ و سند و منابع مشابه ثبت شود، مگر این که متن اشکالات اساسی داشته باشد که نتوان توجیه کرد که از چنین روایاتی صرف نظر شده است.
از جهت ترتیب، تلفیقی است بین شیوه شبه موضوعی و بین شیوه تاریخی. اما شیوه شبه موضوعی که کتاب بر اساس آن تنظیم شده، بدین ترتیب است: الف) کلمات و خطب; ب) نامه ها; ج) ادعیه; د) وصایا; ه) قصار; و) اشعار. در شیوه تاریخی سخنانی که مربوط به زمان معینی گرچه حدسی است پی در پی و به ترتیب زمان ذکر شده و سخنانی که زمانشان معین نیست در انتهای همان قسمت آمده است. ج 31 سخنان امیرمؤمنان(ع)، ج 4 و 5نامه ها، ج 6 دعاها، جلد7 و 8 وصیت ها، ج 129 کلمات قصار و ج 13 اشعار است. در ضمن باید اشاره کرد فهرست های مختلف فنی برای این کتاب ضروری است که حداقل دو جلد می شود. علاوه بر آن که باید به صورت های گوناگون تنظیم شود تا هر کسی به تناسب خواسته خود، مطلب را از کتاب بیابد، از جمله:
الف) ترتیب تاریخی. در این ترتیب تمام قسمت های کتاب، سخنرانی، نامه، دعا، وصایا، کلمات قصار و اشعار به تناسب مسائل تاریخی تنظیم می شود، تاابعاد مختلف تاریخ از دیدگاه امیرمؤمنان(ع) یک جا روشن شود و می توان گفتار حضرت را براساس زمان تنظیم کرد که در صورت اول جزئی از ترتیب موضوعی است و در آن جای می گیرد.
ب) ترتیب موضوعی. این ترتیب بر حسب مواضع مختلف تنظیم می شود همانند کاری که شهید سید حسن قبانچی در کتاب ده جلدی خویش، مسند الامام علی(ع) انجام داده است و پنج جلد آن در سال 1420هجری قمری توسط چاپخانه اسوه به چاپ رسید. این ترتیب موضوعی ابعاد و درجات گوناگونی دارد و می توان آن را به مانند بحار الانوار و وسائل الشیعه تنظیم کرد که پاسخگوی بخشی از نیازهاست و نیز می توان مسائل اقتصادی، سیاسی، امنیتی و... را در آن گنجاند تا پژوهشگران به راحتی مسائل مختلف را از زبان مولای متقیان(ع) دریافت دارند. البته هر یک از این شیوه ها معایبی دارد و محاسنی; مثلا در شیوه ترتیب تاریخی و موضوعی، احادیث تقطیع می شود و در شیوه تلفیقی، تا حدودی احادیث به اجزای مختلف تقسیم می گردد. از این رو ناگزیر باید کتاب را به شیوه های مختلف تنظیم کرد تا از محاسن آن بهره جست و از معایبش دوری کرد.
مؤلف در فاصله حدودا سی ساله چاپ اول هشت جلد با چاپ دوم، استدراکات فراوانی افزوده و کاستی های چاپ اول را بر طرف و از منابع بیشتری استفاده کرده است.
استاد شهید مرتضی مطهری به دنبال چاپ شدن چهار جلد از چاپ اول نهج السعادة در کتاب گرانقدر خود، سیری در نهج البلاغه (ص 5 و6) می نویسد:
خوشبختانه در عهدها و عصرهای متاخرتر افراد دیگری در پی گردآوری اسناد و مدارک نهج البلاغه برآمده اند، و شاید از همه مشروح تر و جامع تر کتابی است به نام نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه که در حال حاضر به وسیله یکی از فضلای ارزشمند... به نام محمد باقر محمودی در حال تکوین است. در این کتاب ذی قیمت مجموعه سخنان علی(ع) اعم از خطب، اوامر، کتب و رسائل، وصایا، ادعیه و کلمات قصار جمع آوری شده است; این کتاب شامل نهج البلاغه فعلی و قسمت هایی علاوه بر آن است که سید رضی(ره) آن ها را انتخاب نکرده و یا در اختیارش نبوده است، و ظاهرا جز قسمتی از کلمات قصار، مدارک، مآخذ، همه به دست آمده است; تا کنون [یعنی زمان نوشتن مقدمه سیری بر نهج البلاغه] چهار جلد از این کتاب چاپ و منتشر شده است.
نکته قابل توجه آن که، مبنای مؤلف اگرچه در ابتدا، استدراک نهج البلاغه بوده است ولی پس از بررسی ها، مشخص شده آنچه در نهج البلاغه نیامده است بسیار بیشتر از آنچه آمده، بوده، به علاوه با توجه به گزیده نویسی شریف رضی(ره) بسیاری از مطالب نهج البلاغه کامل نیست، یا پراکنده شده است از این رو در مراحل بعدی کار، استدراک نهج البلاغه چندان مورد توجه نبوده و برخی از خطبه ها و کلمات که تنها در نهج البلاغه آمده و مدرک آن ها تنها خود نهج البلاغه است و در منابعی که هم اکنون در دسترس هست یافت نمی شود، نیز در نهج السعاده آمده، که این تعداد، از انگشتان دست تجاوز نمی کند. بنابراین می توان گفت این کتاب در واقع موسوعه سخنان امام علی(ع) است، چه در نهج البلاغه آمده باشد و چه نیامده باشد و برای بسیاری از کلمات مصادر متعددی ذکر شده است.
تعلیقه های مؤلف محترم بر نهج السعاده گاهی بسیار گسترده است چنان که در قسمت وصیت ها، یعنی جلدهای هفت و هشت ملاحظه می شود. این دو جلد در 1385 هجری قمری به چاپ رسید. اما در بقیه جلدها متوسط است و بر حسب ضرورت و نیاز حاشیه زده است و عموما تعلیقه های مختصری است.
به هر حال، این کتاب در فن خود و در مقایسه با کتاب های دیگر که در این زمینه نوشته شده، گسترده ترین کاری است که در جهت جمع آوری کلمات مولای متقیان آن هم با ذکر خصوصیات سند و منبع مورد استفاده و اختلاف نسخه ها یا منابع صورت گرفته و آینه تمام نمایی است از آنچه تاریخ برای ما نقل کرده و در کتاب های مختلف شیعه و سنی جای گرفته و به امیرمؤمنان(ع) نسبت داده شده است، البته به جز آن قسمت ناچیزی که با شیوه سخن و راه و روش آن حضرت سازگاری و سنخیتی ندارد.
استاد محمودی ترتیب موضوعی را نیز تا حدودی مراعات کرده; بدین گونه که یک جلد از کتاب را به دعا و دو جلد دیگر را به وصیت نامه ها اختصاص داده است و در بخش های دیگر، گفتارها براساس ترتیب تاریخی تنظیم شده، البته اگر تاریخش معلوم بوده است; و این روش در هیچ یک از کتاب های گذشته و حاضر دیده نمی شود.
مؤلف برای گردآوری سخنان امیرمؤمنان(ع) با تلاشی خستگی ناپذیر و چهل ساله، از نسخه های خطی و چاپی عراق، ایران، لبنان و... به ویژه کتابخانه های علامه امینی(ره) و آقا بزرگ تهرانی و محقق طباطبائی و نیز از همکاری آنان بهره گرفت و حتی بسیاری از کتاب های بزرگ خطی آن زمان، مانند تاریخ ابن عساکر و انساب الاشراف و کتاب های گذشتگان به ویژه قرن سوم و چهارم را مطالعه کرد و به تلخیص آن ها پرداخت و شواهد را یادداشت کرد و برای این که برخی از این مصادر مهم در دسترس دیگران قرار گیرد، به تحقیق و چاپ آن ها پرداخت; مثلا شش جلد از تاریخ ابن عساکر قسمت های مربوط به زندگانی امیرمؤمنان، امام حسن، امام حسین، امام زین العابدین و امام محمد باقر(ع) و دو جلد از انساب الاشراف بلاذری قسمت های مربوط به امیرمؤمنان و حسن مجتبی و حسین شهید(ع) و بیش از ده کتاب دیگر را نشر داد و در این راه، آسایش را از خود و خانواده اش سلب نمود. ایشان در انتهای جلد سوم (ص 484) در این باره می گوید:
این کتاب را از هزاران کتاب خطی و چاپی تهیه نمودم و به خاطر آن آسایش و راحتی خود را کنار گذاشتم و به اندکی از قوت دنیا برای خود و خانواده ام اکتفا نمودم....
این روحیه و تلاش تا کنون نیز، بحمدالله، ادامه دارد.
استاد محمودی همچنان به کار مطالعه می پردازد و هر مطلب تازه ای که می یابد، یادداشت می کند و به تناسب، بر نهج السعاده و یا دیگر کتاب ها می افزاید.
در بخش خطبه های نهج السعاده بیش از پانصد خطبه و در بخش نامه ها حوالی سیصد نامه آورده شده و جمع صفحه های کتاب حدود شش هزار صفحه است. والحمد لله اولا و اخرا.
پی نوشت ها:
1. شناخت نهج البلاغه، ص 173.
2. الذریعة، ج 7، ص 198.
3. ریاض العلماء، ج 2، ص 244.
