گروه فرهنگ و ادب اسلامی
الله نور السموات والارض مثل نوره کمشکوة
(سوره نور (24) آیه 35)
«مشکات » روزنه یا طاقچه ای بود که در دیوار اتاق مجاور با حیاط می ساختند و چراغ را روی آن می گذاشتند، دو طرف آن از شیشه ساخته می شد تا داخل اتاق و صحن حیاط را روشن سازد و مردم به آن «جاچراغی » می گفتند. و همچنین وسیله ای شیشه ای بود که دری داشت به شکل مکعب مستطیل که چراغ را در آن قرار می دادند. به طور کلی به هر محفظه شفافی که بتوان در داخل آن چراغ گذاشت تا از باد و توفان مصون بماند مشکات اطلاق می شود. معنای امروزی این واژه «چراغدان » است. در لسان العرب می خوانیم: «کل کوة لیست بنافذه مشکاة » این لفظ را حبشی و الف مشکاة را منقلب از واو دانسته اند.
این نکته یادکردنی است که مترجمان فارسی زبان از قرون گذشته در برگردانیدن واژه های قرآنی با دقتی وسواس گونه به گزینش معنی مناسب کوشیده اند و حتی با استفاده از گویشهای محلی و اصطلاحات منطقه ای با بیم و امید سعی کرده اند به مفاهیم قرآن نزدیک شوند.
برای نشان دادن گوشه ای از اعتقاد و دقت آنان، معانی مشکوة را از کتاب فرهنگنامه قرآنی که در تنظیم آن رعایت تاریخی نیز شده است، نقل می کنیم:
«کلونک، کنبد، چراغ و راه، چراغ بره، روزن، چراغ بره، جام، سوراخ چراغ پره، چراغدان، چراغ خانه، گنبد، چراغ پرده، چراغ واره، چراغ پایه ». (1)
در مورد شیوه نگارش این واژه چنین نوشته اند: «رسم الخط صحیح این کلمه در عربی مشکاة و رسم الخط قرآنی مشکوة است. ولی نویسندگان ایرانی آن را مانند، حیات، زکات، مشکات نویسند» (2) چون حرف «-ة » آخر کلمه مشکاة تلفظ می شود، به پیروی از شیوه نگارش امروز فارسی مانند کلماتی چون: برکت، رحمت، عبرت و... به صورت «مشکات » نوشته شود بهتر است.
«... مثل نوره کمشکوة...».
خداوند متعال مثل محسوس و ساده مشکات را برای بیان ژرفترین مفهوم معنوی (نور) ذکر فرموده و با آوردن (ک) ادات تشبیه بین دو طرف تشبیه نور و مشکات رابطه برقرار کرده است، که در این جا می توان وجه شبه را روشنایی نور یا هدایت الهی دانست که در دنباله آیه نور هم به آن اشاره شده است: «یهدی الله لنوره من یشآء ویضرب الله الامثال..» (24/35).
می دانیم که «مثل » به معنی مثل و مانند است، هر گاه رابطه تشبیهی بین دو شی ء برقرار شود مثل به آن اطلاق می گردد علمای ادب در تعریف مثل تعبیرات گوناگون آورده اند از جمله: «مثل جمله ای است مختصر و مشتمل بر تشبیه یا مضمون حکیمانه که به سبب روانی لفظ و روشنی معنی و لطف ترکیب شهرت عام یافته باشد و همگان آن را بدون تغییر و یا با اندک تغییر در محاوره به کار برند» (3) قرآن کریم مثل را وسیله ای مناسب برای تعقل و تفکر و ارشاد دانسته، تا آن جا که آیات تمثیلی قرآن را افزون بر «دویست و چهل و پنج » (4) برشمرده اند، علاوه بر این فرمایش امام محمد باقرعلیه السلام که «یک چهارم قرآن را سنن و امثال » (5) بیان فرمودند شاهدی دیگر بر وفور و اهمیت امثال قرآنی است.
مفسران کلام الهی نیز هر یک فراخور استعداد و دریافت خویش از امثال قرآنی تعبیراتی دارند به عنوان مثال برخی، تمثیل «مشکات » را اشاره قرآن به وجود مبارک صدیقه کبری حضرت زهراعلیهاالسلام دانسته اند، البته تفسیر و تعبیرات دیگری هم در معنی این واژه قرآنی ذکر شده است که گزیده ای از آن را در این جا دسته بندی می کنیم:
مشکات و حضرت محمدصلی الله علیه وآله
بسیاری از اهل تفسیر معتقدند که مراد از مشکات حضرت محمدصلی الله علیه وآله (6) است. و این مفهوم را به شکلهای متفاوتی نقل کرده اند، از آن قبیل است: «ان المقصود من المشکاة هو قلب رسول الله »، (7) صاحب تفسیر اثنی عشری به استناد حدیثی از امام باقر - علیه السلام - می نویسد: مشکات نور علم در سینه پیغمبر و مقصود از (المصباح فی زجاجه) سینه علی (8) - علیه السلام - است، مفسر دیگری نوشته است که «مشکات محمدصلی الله علیه وآله است و مصباح دل اوست » (9) در تفسیر روض الجنان می خوانیم «مشکات عبدالمطلب است و زجاجه عبدالله و مصباح رسول است که در صلب ایشان بود» (10) و در صفحه دیگر همان تفسیر، مشکات سنت (11) رسول الله ذکر شده است.
مشکات و حضرت فاطمه علیهاالسلام
صاحب تفسیر قمی می نویسد: مقصود از مشکات حضرت فاطمه علیهاالسلام است و مراد از «فیها مصباح المصباح » دو فرزند بزرگوارش امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام اند و در همین روایت حضرت فاطمه زهراعلیهاالسلام را از جهت نورانیت و صفا بار دیگر به ستاره درخشان (کوکب دری بین نسآء اهل الارض) (12) تعبیر کرده است.
در تفسیر آیه نور به سند معتبر از حضرت امام صادق علیه السلام نقل شده است که مشکات در آیه نور حضرت فاطمه زهراعلیهاالسلام است که «انوار ائمه هدی را حق سبحانه و تعالی در آن حضرت جای داده و از آن حضرت بر عالمیان تافته » (13) و در توضیح [کوکب دری] حضرت فرمودند: «یعنی فاطمه ستاره ای است نورانی و درخشنده که در میان زنان جمیع عالم به انوار معنویه ممتاز است و بهترین زنان عالمیان است » (14) و باز در تفسیر برهان می خوانیم مراد از «مشکات » (15) حضرت فاطمه علیهاالسلام است.
مشکات و ولایت
در تفسیر آیات نور روایاتی داریم که مقصود از مشکات در آیه نور ائمه هدی هستند. از آن جمله حضرت رضاعلیه السلام در پاسخ نامه به یکی از اصحاب چنین فرمودند: «مثلنا فی کتاب الله کمثل مشکوة فی القندیل فنحن المشکوة » (16) امام صادق علیه السلام هم در ضمن روایتی «مشکوة » را به حضرت فاطمه و «مصباح » را به امام حسن علیه السلام، «المصباح » را به امام حسین علیه السلام و «نور علی نور» را به امام منها بعد امام تفسیر فرمودند. صاحب کتاب الفکوک، ائمه را حجج الهی و خلیفه حضرت رسول ذکر کرده و همگی را نور واحد دانسته که آن نور «در مشکات چهارده تن ظاهر گردیده » (17) است.
با توجه به مطالب بالا گزینش نام پر محتوای «مشکوة » برای مجله آستان قدس رضوی که ناشر معارف ائمه علیهم السلام است انتخابی گویا و شایسته است.
بخشی از مقاله توازن عددی قرآن کریم (18) هم به ائمه هدی و مشکات چنین اشاره دارد: نام «علی بن ابیطالب » و اوصافی چون: «العروة الوثقی، الصدیق الاکبر، امیرالمؤمنین » هر یک از دوازده حرف تشکیل یافته و تعداد حروف اسامی ائمه علیهم السلام نیز پس از حذف مکرر دوازده حرف است و نکته قابل دقت این که پس از حدف حروف مکرر از کلمه «امیرالمؤمنین » و «علی بن ابیطالب » هفت حرف می ماند و این عدد می تواند اشاره به هفت مرحله آیه نور باشد به ترتیب زیر:
«مثل نوره کمشکوة/ فیها مصباح / المصباح فی زجاجة / الزجاجه کانها کوکب دری / یوقد من شجرة مبارکة زیتونة لا شرقیة ولاغربیة / یکاد زیتها یضئ ولو لم تمسسه نار / نور علی نور».
عالم بزرگوار علامه محمد باقر مجلسی هم روایتی از امام صادق علیه السلام در تفسیر «نور علی نور» نقل می کند که فرمودند: «در میان اهل بیت امامی بعد از امامی دیگر هست که هر یک نوربخش راههای معرفت اند.» (19)
مشکات و مؤمن
بنابر بعضی روایات مراد از «مشکوة » در آیه نور، مؤمن است «المشکوة جوف المؤمن والقندیل قلبه » (20) چون نور او از پرتو نور الهی است خداوند نور دل مؤمن را به چراغ، و دلش را به چراغدان (مشکوة) (21) تشبیه فرموده است.
ابوالفتوح رازی می نویسد: «مصباح قرآن است و آبگینه دل مؤمن و مشکات دهن و زبان اوست » (22) و تعبیر دیگرش از مشکات «نفس مؤمن » (23) است، سینه مؤمن (24) را هم که ایمان را از گزند توفان حوادث مصون می دارد مشکات خوانده اند.
مشکات و دریافتهای عرفانی
اهل ذوق و عرفان از تشبیه قرآنی «مثل نوره کمشکوة » استفاده تعلیمی کرده و در این زمینه سخنان لطیف و دقیقی ابراز داشته اند، از جمله صدرالدین شیرازی کلام الهی را به «مصباح » و دل عارف را به «زجاجه » و سینه او را به «مشکوة » (25) همانند کرده است، عارف دیگری باطن عالم را مانند چراغ و ظاهر را به مثابه مشکات یاد می کند و می نویسد: «باطن عالم نور است و ظاهر بمثابه دریچه ها و نور دایم سر از دریچه ها بیرون کرده است.» (26)
نویسنده کتاب اساس التوحید در تقریب معنوی اجزای آیه نور می نویسد: «ارباب تحقیق و بصیرت مصباح و زجاجه و مشکات و شجره مبارکه را بر مقام احدیت و واحدیت حمل نموده و صادر اول را به حکم این آیه مبارکه حقیقت محمدیه دانسته اند» (27) عین القضاة همدانی نیز در توضیح «مثل نوره کمشکوة » نوشته است: «نور وجه خدای تعالی به بیننده چنان نماید که نور چراغ از پس آبگینه و آبگینه در مشکات باشد و این مشکات جان بیننده باشد و زجاجه نور محمدی.» (28)
از مجموع مطالب گذشته این نکته روشن می شود که مراد از مشکات در آیه نور، رسول الله صلی الله علیه وآله ، حضرت فاطمه زهراعلیهاالسلام یا ائمه معصومین علیهم السلام است و گاهی هم از «مشکات » وجود مؤمن راستین اراده شده است، زیرا دل او قابلیت پذیرش پرتو انوار الهی را به قدر استعداد یافته و به میزان وسعت نورانی شده است، بنابراین وجود او را هم می توان مصداقی از مشکات دانست، اما به استناد آیه مبارکه «وقل اعملوا فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون سوره توبه (9) آیه 105» پاره ای از موارد مراد از مؤمن «امامان معصوم باشند» (29) زیرا وجود مقدس آنان که حامل نور هدایت اند مصداق حقیقی و معیار تمام عیار مؤمن است.
«گشت مشکات و زجاجی جای نور که همی درد ز نور آن قاف و طور جسمشان مشکات دان دلشان زجاج تافته بر عرش و افلاک این سراج » (30)
مآخذ
1- محمد جعفر یاحقی، فرهنگنامه قرآنی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، آستان قدس رضوی، 1372.
2- علی اکبر دهخدا، لغتنامه دهخدا، ذیل کلمه مشکات.
3- همان، ذیل کلمه مثل.
4- علی اصغر حکمت، امثال قرآن، انتشارات بنیاد قرآن، تهران 1361، ص 68.
5- محمد بن یعقوب اسحاق کلینی، اصول کافی، ترجمه سید هاشم رسولی، دفتر نشر اهل بیت بی تا، بی جا، ج 4، ص 436.
6- ابوالفتوح رازی، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهور به تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی به کوشش و تصحیح محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح، بیست جلد. بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، ج 14، ص 145.
7- سید محمد تقی مدرسی، من هدی القرآن، ناشر، مکتب العلامه المدرسی، رجب 1407، ج 8، ص 315.
8- حسین بن احمد الحسینی الشاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی عشری، انتشارات میقات، 1354، ج 9، ص 251.
9- ابوالمحاسن الحسین بن الحسن الجرجانی، تفسیر گازر، به تصحیح میر جلال الدین الحسینی ارموی، تهران،1337ش، ج 6، ص 314.
10- ابوالفتوح رازی، ج 14، ص 149.
11- همان، ص 148.
12- ابوالحسن علی بن ابراهیم القمی، تفسیر القمی، صححه السید طیب الموسوی الجزایری، مطبعة النجف،1387 ه . ق، ج 2، ص 103.
13- محمد باقر مجلسی، بیست و پنج رساله، تحقیق سید مهدی رجایی، ناشر کتابخانه آیة الله العظمی مرعشی، قم، 1412 ه . ق، ص 120.
14- همان.
15- سید هاشم البحرانی، تفسیر برهان، ناشر مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، ج 3، ص 133.
16- ابوالحسن علی بن ابراهیم القمی، ج 3، ص 133.
17- صدرالدین قونوی، کتاب الفکوک، تصحیح محمد خواجوی، انتشارات مولی، تهران، 1371، ص 65.
18- نبیل حمید محسن، «توازن عددی در قرآن کریم » ترجمه حسین صابری، مشکوة، شماره 39، ص 18.
19- محمدباقر مجلسی، همان کتاب، ص 122.
20- ابوالحسن علی بن ابراهیم القمی، ج 2، ص 103.
21- صدرالدین شیرازی، تفسیر آیه مبارکه نور، ترجمه محمد خواجوی، انتشارات مولی، تهران، 1362، ص 29.
22- ابوالفتوح رازی، ج 14، ص 150.
23- همان، ص 149.
24- ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ناشر دارالکتب الاسلامیه تهران، 1362، ج 14، ص 478.
25- صدرالدین شیرازی، ص 27.
26- عبدالعزیزبن محمد نسفی، کشف الحقایق، به اهتمام احمد مهدوی دامغانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران،1359، ص 155.
27- مهدی آشتیانی، اساس التوحید، نشر چاپ دانشگاه، 1330، ص 228.
28- عین القضات همدانی، تمهیدات، تصحیح عفیف عبیران، کتابخانه منوچهری، بی تا، ص 206.
29- ابوالفتوح رازی، ج 10، ص 30.
30- مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد ا. نیکلسون، امیرکبیر،1363، ج سوم، ص 447.