چکیده ای از کتاب Literary Structures of Religious Meaning in the Quran
ویرایش و تنظیم (Issa J. Boullata)عیسی ج. بولاتا، انتشارات کورزون
سال 2000 میلادی
بنیاد پژوهشهای اسلامی گروه ترجمه زبانهای اروپایی
از سال 1700 تا 1995 میلادی حدود 2599 مقاله و کتاب در باره قرآن اعم از ترجمه و تألیف نوشته شده است(1). نویسندگان این مقالات از میان پژوهشگران مسلمان و غیر مسلمان اند. بعضی از این مقالات به قلم دانشمندان مسلمانی نوشته شده است که علوم قدیم اسلامی را به طور منظم در مراکز علمی و دینی خوانده اند و در کنار آن با روشهای پژوهش و آداب نگارش نیز آشنا شده اند. برخی دیگر را محققّان غرب که با شیوه کهن و گام به گام آموزش دینی و علوم اسلامی آشنا نیستند به رشته تحریر کشیده اند. اینان با نگاهی دیگر به متون اسلامی و قرآنی نگریسته اند؛ با فضای فکری متفاوت از آنچه مسلمانان در آن به سر می برند. امّا با روشهای جدید پژوهش، با معیارها و دیدگاههای خاص خود. به هر تقدیر، تحقیقات اسلام شناسان غرب از هر گروهی که باشند: مغرض، مدافع یا بی طرف، دست کم دانشمندان مسلمان باید از آن آگاهی داشته باشند. اسلام شناسان غرب بیشتر از منظر تاریخی به متون اسلامی نگریسته اند. درک مفاهیم و پی بردن به محتوا و تفسیر متون قرآنی، فقهی، فلسفی و حدیثی کانون توجّه دانشمندان مسلمان بوده و اختصاص به هم اینان دارد. سنّت متن خوانی در غرب نبوده است. البته باید گفت که اغلب تخصصّی و دقیق کار کرده اند. خلأها را یافته و جستجو و عرضه کرده اند. حال هرکدام در این عرصه به خطا رفته باشند، پاسخ گفتن به آنها جز با ابزار تحقیق و پژوهش روا نیست.
کتاب Literary Structures of Religious Meaning in the Quranساختارهای ادبی مفاهیم دینی در قرآن، جلوه های ادبی قرآن کریم را در شیوه بیان مفاهیم، رساندن پیامهای دینی و انتقال معانی نشان می دهد. نویسندگان این مقالات از پژوهشگران مسلمان و غیر مسلمان رشته های مطالعات و علوم قرآنی تشکیل شده اند که به درخواست ویراستار و گردآورنده آن (Issa J. Boullata) عیسی ج. بولاتا، استاد دانشگاه مک گیل کانادا در رشته مطالعات قرآنی و ادبیات عرب، و با انتخاب خود این مقالات را نوشته اند. هدف از این مقالات مطالعه ساختارهای ادبی قرآن کریم برای درک بهتر مفاهیم عمیق آن است.
این کتاب به طور کلی به سه بخش اصلی تقسیم می شود. بخش اول پژوهشهایی است درباره کل قرآن یا قسمت عمده ای از آن که به یک دوره تاریخی از نزول آن مربوط می شود. این پژوهشها به تحلیل زبان قرآن، سبک و بافت آن، ویژگیهای زیباشناختی، فصاحت و بلاغت، صور خیال و نیز تأثیر این عناصر و اهمیت آنها می پردازد. بخش دوم سوره های خاصی از قرآن را بررسی می کند و عناصر ادبی و نقش آنها را در چگونگی انتقال معانی نشان می دهد؛ مقالات این بخش ساختار آیاتی که این معانی را می رسانند و انسجام آیات را نیز بیان می کنند. بخش سوّم مباحث قرآنی دانشمندان اسلامی مانند شریف رضی، ابن قتیبه و سید قطب را مطرح می کند که از نگاه تجلیل آمیز آنان نسبت به جنبه های ادبی قرآن حکایت دارد و نشان می دهد که چگونه تحقیقات زبان شناختی، معناشناختی و ادبی در دنیای امروز به سهم مسلمانان در این خصوص می افزاید.
مقاله اول: «نگرشی ادبی به سوره های آهنگین قرآن»، نوشته مایکل سلز (Michael Sells) .
در این مقاله دو سوره زلزال و شمس از نظر ادبی و نظم خاص درونی آنها مورد بحث قرار می گیرند. ارتباط آیات با یکدیگر از نظر روح، وزن و آهنگ خاص آنها بررسی می شود و شیوایی خاص آنها را نشان می دهد. اعجاز قرآن در نظم توأم با مفاهیم ژرف آنها نهفته است. وحی ورای زمان و مکان است. نویسنده می پرسد که اگر وحی فرازمانی و فرامکانی است، چگونه در قالب زمان منتقل می شود و در لحظه ای خاص از تاریخ به انسان ابلاغ می گردد؟ کلام خداوند وقتی در عالم خلق تنزّل پیدا می کند، مخلوقات چگونه تاب و توان حفظ و فهم آن را دارند. سپس به آن پاسخ می دهد و می گوید آنچه محفوظ می ماند روح کلام است. ارتباط «روح» با نبوّت در نزول وحی و مقایسه آن با «روح» حضرت عیسی از مباحث دیگر است. سوره های القارعه، انفطار، قدر و ... از لحاظ خصوصیات محتوایی، مرجع ضمایر، وزن و آهنگ آنها و ارتباط زنجیره ای و مفهومی میان آنها و نیز علت استفاده از ضمیر«ها» از جمله مباحث دیگر این مقاله است. نویسنده به آثار مفسّران بزرگ اسلام در این باب اشاره و نظر آنان را هم ذکر می کند.
مقاله دوم: «انتقال و حدود آیات از نظر موضوع در دو سوره بلند قرآن، بقره و نساء»، نوشته ماتیاس زهنیسر (Mathias Zahniser) .
نویسنده در این فصل درباره مرز اصلی میان سوره های بزرگ قرآن؛ یعنی سوره بقره و نساء و انتقال آیات سخن می گوید و آنها را از نظر ساختار درونی با یکدیگر مقایسه می کند. او برای دیدگاههای خود نمونه ها و مثالهای زیادی از آیات قرآن می آورد و می گوید اگر چه میان آنها هماهنگی و انسجام وجود دارد، امّا از نظر استحکام با یکدیگر برابر نیستند. بعضی از آنها در قالب جمله های معترضه آمده یا تکرار شده اند و یا بسیار موجز بیان شده و از موضوع اصلی فاصله گرفته اند. گاه وضوح آیاتی که از یکدیگر جدا افتاده اند بیش از آیاتی است که با یکدیگر پیوندی متحد و یگانه دارند. به نظریات امین احسن اصلاحی در کتاب تدبّر القرآن و برداشتهای نیل رابینسون (Neal Robinson) در کتاب (Discovering the Quran) کشف قرآن استناد می جوید و نظریات آنها را بررسی و تحلیل می کند. بعضی دیگر از مباحث آن عبارت اند از: مسئله زمان پیش از خلقت، در لحظه خلقت، پس از خلقت؛ نگاهی زبان شناختی به آیات قرآن، مرجع ضمایر بعضی از آیات، مؤنّث بودن یا مذکّر بودن و دلیل آنها و نیز اشکال بر بعضی ترجمه های انگلیسی از آیات قرآن.
مقاله سوم: «متن و ماهیت آن در قرآن، سوره آل عمران، آیه هفتم»، جین دامن مکالیف (Jane Dammen McAuliffe) .
نویسنده در این مقاله درباره روشهای تفسیری و هرمنوتیک قرآنی سخن می گوید. آیه «هُوَ الَّذِی اَنْزَلَ عَلَیکَ الکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ اُمُّ الکِتَابِ وَ اُخَرُ مُتَشَابِهاتٌ...» را به منزله اصلی می داند که تفسیر قرآن بر بنیاد آن است. نویسنده مقاله دو واژه «محکم و متشابه» را بررسی می کند و در این زمینه به تفسیرهای اولیه قرآن نیز استناد می جوید؛ مثل: تفسیر مجاهد بن جبیر، زید بن علی، مقاتل بن سلیمان، سفیان ثوری، ابو عبیده و عبد الرزاق صنعانی. درباره بعضی از واژه های دیگر این آیه قرآن مثل «تأویل»، «فتنه»، «راسخان در علم»، «زیغ» و ... نیز بحث و تأمل می کند و نظریات مفسّران را درباره آنها بیان می دارد.
مقاله چهارم: «هشدار به کافران در قالب تکرار آیات»، نوشته آلفورد ت. وِلچ (Alford T.Welch).
در این مقاله درباره تکرار برخی آیات هشداردهنده قرآنی به کافران و رسیدن عذاب الهی به آنان در صورت انکار خدا و پیامبران سخن به میان می آید. آیاتی که در ساختاری یکسان در چند سوره قرآن آمده اند؛ مثل آیه اول سوره الحدید، حشر و صف و نیز آیه «وَیْلٌ یَومَئِذٍ لِلمُکَذِّبِینَ» در سوره مرسلات و آیه «فَبِأیِّ آلاءِ رَبِّکُمَا تُکَذِّبَانِ» در سوره الرّحمن، از موارد تکرار است که نویسنده به بحث و تأثیر و محتوای آنها می پردازد. در آیه های سوره شعرا نیز قوم نوح و شعیب و ... مورد سرزنش قرار می گیرند. نویسنده مقاله به تفسیری درون گرایانه از این آیات می پردازد و آنها را از لحاظ هموزن و هم قافیه بودن با یکدیگر مقایسه می کند. آیاتی که در ساختاری یکسان در چند جای قرآن تکرار می شوند، ویژگیهایی دارند که آنها را برمی شمرد؛ مثل آیه «وَ مَا کَانَ اَکْثَرُهُمْ مُؤمِنِینَ». سوره قمر را نیز به لحاظ هموزن بودن کلمات بررسی می کند و می گوید این سوره تنها سوره ای است که مصوّتهای همگون دارد. در این سوره هم آیاتی پیوسته می آیند که از عقاب خداوند سخن می گویند؛ مثل آیه «فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَ نُذُر». سپس به بررسی سوره اعراف می پردازد و آن را به چهار بخش عمده تقسیم و درباره آنها بحث می کند. سوره هود و مؤمنون نیز از سوره های هشداردهنده دیگری است که مورد توجّه نگارنده مقاله قرار می گیرد.
مقاله پنجم: «زبان نمادین قرآن درباره مسئولیّت فردی»، نوشته اندرو ریپین (Andrew Rippin) .
در این مقاله «مسئولیت فردی» انسان نسبت به جبر و اختیار بحث می شود. یکی از مباحث اصلی آن آیه «اَسْلَمَ وَجهَهُ للّه ِ» است که معانی گوناگون «وجه» را بررسی می کند. آیا «وجه» همان صورت ظاهری است یا چیزی است غیر از آن، ذات است یا حضور. مقایسه ای هم با وجه در قرآن و انجیل و زبور داوود دارد و تشابه و وجه مشترک میان آنها را بیان می کند. البته در جایی به طرح موضوعی می پردازد که با دیدگاههای اسلامی سازگار نیست؛ مانند عبارتی که در صفحه 120 از نویسنده ای به نام بالجن (Baljon) نقل می کند مبنی بر اینکه «ابتغاء وجه اللّه » را یا پیامبر اسلام خود از عبری به عربی ترجمه کرده (به فرض آنکه عبری می دانسته است)، یا دوستان یهودی اش آن را به عربی بازگردانده اند(2)! به آیات دیگری هم که این عبارت یا نظیر آن در آنها آمده است اشاره دارد؛ نتیجه آنکه می خواهد بگوید آیه ابتغاء وجه اللّه و معانی دیگر «وجه» در قرآن بر مسئولیت آدمی در برابر خداوند دلالت دارد، اگر چه خداوند در میان آنها نیست.
مقاله ششم: «فواتح السّور؛ حروف اسرارآمیز قرآن»، نوشته عرفان شهید (Irfan Shahid).
یکی از ویژگیهای اصلی قرآن بی مانندی آن است که جلوه ای از آن در قالب عبارتهای ادبی است، به گونه ای که اعجاز قرآن را نشان می دهد. فواتح السّور، مثل (ن، ق، حم، یس، طس، طه و ...) از نشانه های اعجاز و از جمله اسرار قرآن کریم به شمار آمده اند. بررسی فواتح السّور در این مقاله به تحلیل مفصّل هفت آیه نخست سوره مزمّل انجامیده است و ارتباط آن را با نزول وحی بر پیامبر اکرم بیان می کند. نویسنده این مقاله دو دیدگاه را مطرح می کند که بر اساس آن، این حروف در اصل جزء وحی نبوده و به هنگام تهیه نسخه عثمانی قرآن در قرآن گنجانده شده اند(3)! دیدگاه دوم آن است که این حروف جزء وحی اند و بر پیامبر نازل شده اند. به گفته او این نظر بیشتر مسلمانان و حتّی محققان غیر مسلمان است. اساس فرضیه نویسنده هم در تحقیق پیرامون فواتح السّور همین دیدگاه اخیر است. پیامبر چون امین و دقیق بوده هر چه را شنیده عینا به امّت خویش ابلاغ کرده است تا رسالت خود را انجام داده باشد.
مقاله هفتم: «محتوای متن و ارجاع در سوره حجر، نکاتی درباره تشریع در قرآن و ظهور یک امّت»، نوشته انگلیکا نوورث.
مهم ترین عناوین مورد بحث در آن عبارت اند از: تشریع در قرآن و ابعاد علمی و اجتماعی آن؛ بررسی سوره حجر به منزله متنی ادبی؛ ارجاع به متن به عنوان ویژگی ارتباطی قرآن؛ جنبه های کمی و کیفی «القرآن العظیم»؛ زیربنای اصلی تکوین شرع؛ وضع حکم نماز در سوره حجر و ...
مقاله هشتم: «کنایه در قرآن مجید: بررسی داستان حضرت یوسف علیه السلام »، نوشته مستنصر میر (Mustansir Mir) .
این مقاله به بررسی عنصر ادبی «کنایه» در قرآن می پردازد. بخش اول آن به بررسی تفسیرهای این سوره می پردازد. در بخشهای سوم و چهارم تحلیل و مقایسه ای میان روایتهای قرآنی داستان حضرت یوسف و روایت انجیلی آن دارد. از تفاوتهای عمده میان روایت قرآن و آنچه در تورات آمده است طرح و نقشه قبلی برادران یوسف برای از میان بردن وی در قرآن و نبود چنین طرح و نقشه ای در تورات است. تفاوت دیگرش بی اعتمادی یعقوب نسبت به برادران یوسف در قرآن و کم رنگ نشان دادن این مسئله در تورات است. نویسنده کنایه را به دو قسمت تقسیم می کند: کنایه در رویداد و کنایه در کلام و آنها را شرح می دهد. از نظر وی صنایع لفظی، معنوی و ادبی در قرآن شایان توجّه است.
مقاله نهم: «تأمّلاتی درباره نیروی محرّکه و معنویّت سوره فرقان»، نوشته انتونی جانز (Anthony H. Johns) .
در این فصل به طور کلی درباره سه موضوع مهم در قرآن؛ یعنی توحید، نبوّت و معاد بحث می شود. مجادلات کافران و مشرکان را با خداوند و پیامبر او و پاسخ خداوند را به آنان ذکر می کند. ادبیات خاص قرآن، ظرافتهای زبانی، معنایی و روحانی طنزها و کنایه های قرآنی در رویارویی با مشرکان، مورد توجّه نویسنده این مقاله قرار می گیرد. وی در این مقاله چهل صفحه ای، مباحث خود را درباره محتوای سوره فرقان به نوزده بخش کوتاه تقسیم می کند و برای هر یک عنوانی می گذارد که با تحلیلهایش از آن تناسب دارد؛ مثلاً عنوان اول آن بحث درباره «حمد و ستایش» است که با این آیه شروع می شود: «تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الفُرْقَانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرا . الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّموَاتِ وَ الأَرْضِ وَ لَمْ یَتَّخِذْ وَلَدا وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی المُلْکِ وَ خَلَقَ کُلَّ شَی ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرا»
نویسنده با ترجمه آیات به انگلیسی و شرح و بیان آنها به تأمل در جزئیات آیات می پردازد و ویژگیهای خاص آنها را بیان می کند. ورود در مفاهیم ژرف و معانی عمیق قرآن را چنان به خود راه می دهد که تو گویی مفسّری است با پیشینه ای دیرین و واجد همه شرایط لازم.
مقاله دهم: «تأثیر سحرانگیز قرائت قرآن در شنوندگان؛ صوت، معنا و بیان در سوره العادیات»، نوشته ثریا م. حجّاج جرّاح (Soraya M. Hajjaji-jarrah) .
در این مقاله بعضی از وجوه معنایی و صوری قرآن، با توجّه به ویژگیهای ادبی و زیباشناختی جدای از مباحث لغوی و نحوی مورد بحث قرار می گیرد. نویسنده سوره عادیات و سوره مدثّر را از نظر ویژگیهای زبان شناختی، آوایی، صرفی، نحوی و تأثیر آنها بر خواننده دقیقا توصیف می کند و نظر علمای اسلامی را درباره آنها بیان می دارد. او حتّی کوچک ترین ویژگیهای آیات را هر چند ممکن است در ظاهر چنین بنماید مانند حروف عطف «ف» و «و»، مؤنث و مذکر کلمه ها مورد مداقه و کاوش قرار می دهد. به نظر او، در این سوره مفاهیمی چون نیرو، شگفتی، ضرورت، آشوب، شورش، استیلا و اقتدار در قالب کلمات ادبی و به صورت استعاره بیان می شوند و کلّ واحدی را تشکیل می دهند که از بند هر چارچوب و نظام خاصی رهاست.
مقاله یازدهم: «جنبه های زیباشناختی قرآن در پذیرش اسلام در تاریخ سالهای نخستین»، نوشته نوید کرمانی (Navid Kermani) .
در این مقاله جنبه های زیباشناختی قرآن در جذب افراد به اسلام بیان می شود. نویسنده برخی آیات و عبارات قرآنی را که در آنها صناعت ادبی به کار رفته، و برای مخاطب جذابیّت دارد مطرح و سپس قرآن را با انجیل مقایسه می کند و می گوید در هیچ جا ذکر نشده که زیبایی گفتار و سحر بیان انجیل افراد را جذب مسیحیت کرده و موجب گسترش آن شده باشد، بلکه جنبه های زیباشناختی کتاب مقدس در مسیحیت نقشی ثانوی دارند. آنچه مهم است اهمیّت اخلاقی متون دینی در تأثیر درونی بر افراد است. بنابراین در هیچ گزارشی تاریخی درباره مسیحی شدن مردم و پذیرفتن مسیحیت داستانی شبیه به داستان مسلمان شدن عمر بن خطاب و لبید دیده نمی شود. آن گاه نویسنده مقاله به نقل بعضی از گزارشهای تاریخی درباره اسلام آوردن مردم می پردازد و از قاضی عیاض نقل می کند که یک مسیحی مذهب، که نه مفهوم قرآن را درک می کرد و نه تفسیر آن را می دانست، هرگاه صدای قرائت قرآن را می شنید، می گریست و از نظم و زیبایی آن به وجد می آمد.
مقاله دوازدهم: «مسئله «حذف» در آیات قرآن؛ بررسی کتاب تأویل مشکل القرآن ابن قتیبه»، نوشته یوسف رحمان.
در این مقاله بحث میان دو نویسنده علوم قرآنی، صلاح سلیم علی و ا. جانس (Johns)درباره «حذف» برخی عبارتها و کلمات در قرآن و نحوه ترجمه آنها به زبان انگلیسی بیان می شود. از نظر سلیم علی، پیکتال و یوسف علی دو مترجم مسلمان قرآن به زبان انگلیسی، عبارتهای محذوف در قرآن را درک نکرده و از این رو در ترجمه دچار اشتباه شده اند. از نظر جانس این دو مترجم در ترجمه عبارتهای حذف شده در قرآن «به سنت تفسیر و مفسّران قرآن وفادارند». جانس در این خصوص به تفسیر جلالین، و تفسیر کبیر فخر رازی تکیه کرده است. نویسنده به بررسی این دیدگاهها و نیز بحث «حذف» قرآن، به ویژه از نظر کتاب تأویل مشکل القرآن ابن قتیبه می پردازد و نظریات مهم ابن قتیبه را در این خصوص بیان می دارد و به تحلیل آنها می پردازد. ابن قتیبه بر این باور است که ترجمه قرآن به زبان دیگر ممکن نیست؛ زیرا انواع مجازی که در زبان عرب وجود دارد در زبانهای دیگر نیست. استعاره، مقلوب، حذف و اختصار، تکرار کلام و زیادت در آن، کنایه، تعریض و بسیاری دیگر از انواع مجاز، ترجمه قرآن را به زبانی دیگر ناممکن می سازد.
مقاله سیزدهم: «تفسیر ادبی شریف رضی از قرآن»، نوشته محمود م. ایّوب (Mahmoud M. Auoub).
فصاحت و بلاغت همواره یکی از جنبه های اعجاز قرآن به شمار آمده است. در این مقاله سیر تحوّلات اولیه در شیوه های ادبی تفسیر قرآن بررسی می شود. تأکید اصلی آن بر تفسیر ادبی شریف رضی از قرآن است که یکی از فقها و ادبای برجسته زمان خود بود. نویسنده به نظریات کلامی او اشاره می کند و مباحثی را که در خصوص حضرت مسیح علیه السلام و توحید مطرح کرده است نیز می آورد.
مقاله چهاردهم: «مجاز و زبان استعاری قرآن، از دیدگاه ابو عبیده و شریف رضی»، نوشته کمال ابو دیب (Kamal Abu-Deeb) .
در این مقاله چهل و اند صفحه ای نظریات بعضی از مفسّران به ویژه ابو عبیده و شریف رضی در باره استعاره و مجاز بیان می شود و نویسنده در آنها به آیات و کلمات مجازی قرآن اشاره می کند و به آنها مثال می زند. مهم ترین مباحث آن عبارت اند از: نظر ابو عبیده درباره مجاز در قرآن؛ نظر شریف رضی درباره مجاز و استعاره در قرآن، که در آن به مباحثی چون ساختارهای زبان شناختی، تازگیها و ابتکارات تفسیری شریف رضی و احیای استعاره های از بین رفته اشاره می کند. امکان تفسیرهای گوناگون، پیچیدگی و دقت تفسیرهای شریف رضی در این خصوص نسبت به پیشینیانش، ابعاد فرهنگی، اعتقادی و مابعدالطبیعی مجاز و استعاره، ساختارهای اسطوره ای، سرچشمه های اعتقادی استعاره و حل مسائل دشوار، ریشه های فرهنگی مجاز و استعاره، از مباحث دیگر آن است.
مقاله پانزدهم: «ارزیابی ادبی سید قطب از قرآن مجید»، نوشته عیسی ج. بولاتا (Issa J. Boullata) .
در این مقاله نویسنده با ذکر شرح حال سید قطب به بررسی دو کتاب التصویر الفنّی فی القرآن و مشاهد القیامة فی القرآن از سید قطب می پردازد و دیدگاههای او در مورد ویژگیهای هنری قرآن و نظر او را درباره مفسّران قدیم قرآن تحلیل می کند. سید قطب این دو کتاب را درباره صناعتهای ادبی قرآن نوشت، امّا فعالیّتهای سیاسی اش به او اجازه نداد تا این گفتار را به پایان برد. سید قطب می گوید وقتی قرآن می خواند از دنیای الفاظ فراتر می رود و به دنیایی دیگر و مرتبه ای دیگر از حقیقت قدم می نهد و در این هنگام لفظ قرآن را از یاد می برد. قرآن وجدان و ضمیر باطنی فرد را بیدار می کند و آهنگ شیوایی عبارات و کلمات قرآنی وسیله ای هستند برای وجد و شعور باطنی و رسیدن به امری ورای عقل و استدلال. سید قطب تفسیری در سی جلد با عنوان فی ظلال القرآن نوشته که در آن به دو کتاب اشاره شده استناد می کند.
امید است ترجمه فارسی این کتاب هر چه زودتر در اختیار پژوهشگران علوم قرآنی قرار گیرد.
1 بنگرید به: کتاب شناسی مطالعات قرآنی به زبانهای اروپایی، به کوشش مرتضی کریمی نیا، مرکز مطالعات فرهنگی بین المللی معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، 1380ش.
2 مقصود بیان شمّه ای از محتوای مقاله است و گر نه پیداست که این دیدگاه غیر مسلمانی است که قرآن را وحی الهی نمی داند.
3 دیدگاه غریب و شگفتی است که هیچ قرآن شناسی بیان نکرده و معلوم نیست آقای عرفان شهید بر چه اساسی این نظر را ابراز داشته است.