اهمیت تاریخ
تاریخ به معنای عام و گسترده اش به قدری اهمیت دارد که هر ملت و قومی تاریخ خویش را از مفاخر خویش می شمارد و آن را چراغی فراسوی راه آیندگان می داند . ذخائر تاریخی اقوام و ملل همانند ذخائر و منابع روی زمینی و زیر زمینی آن ملت ارزنده و مهم است و میراث مهم و گرانقدر آن قوم و ملت به حساب می آید . و به عنوان گنجینه و ثروت ملی شمرده می شود .
قرآن کریم به تاریخ اهمیت به سزائی داده و آن را به عنوان آموزشگاه و بلکه دانشگاه و عامل مهم پند و عبرت آیندگان و صاحبان اندیشه و فکر و بصیرت می داند (1) وانسانها را دعوت به نگرش عمیق و سیر درآثار گذشتگان می کند و می فرماید:
«... فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبة المکذبین » (2) .
و می گوید: هدف از بیان مسائل تاریخی گذشتگان، آگاهی شما و تبیین حقائق و به جهت راهیابی به سوی هدایت و دینداری و پذیرش حق می باشد .
«یرید الله لیبین لکم و یهدیکم سنن الذین من قبلکم ...» (3) .
پس تاریخ به طور کلی و تاریخ اسلامی خصوصا برای راهیابی صحیح مسلمانان و جامعه اسلام اهمیت بیشتری می یابد .
مادر علوم اسلامی
شناخت صحیح تاریخ صدر اسلام می تواند خط یا خطوط آینده جهان اسلام را ترسیم کند و الگو و اسوه جهان اسلام و توده مسلمین در قرون واعصار باشد . و روشنگر خط مشی مبانی اعتقادی، فکری، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، نظامی، فقهی، اصولی، حدیثی، تفسیری، کلامی و فلسفی و ... جامعه اسلامی باشد .
پس به حق می توان گفت تاریخ اسلام مادر علوم مختلف اسلامی است و سایر رشته ها برگرفته از آن است و از تاریخ اسلام و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله سرچشمه می گیرد . وبدون تاریخ اسلام هرگز این علوم و دانشها، به طور صحیح شناخته نخواهد شد و شناخت تاریخ صحیح اسلام امکان پذیر نیست مگر ما سیره پیامبر صلی الله علیه و آله یعنی شیوه زندگی سیاسی، عبادی، اخلاقی، اجتماعی، نظامی و ... پیامبر را بشناسیم .
سیره عملا همان سنت است و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و معصوم عبارت است از قول و فعل و تقریر پیامبر صلی الله علیه و آله و معصوم (4) .
وباز می دانیم اصول و ریشه منابع اصلی احکام و واجبات، محرمات، مستحبات، مکروهات، مباحات، از کتاب و سنت (سیره عملی) قولی و ... پیامبر صلی الله علیه و آله و معصوم (عقل و اجماع) است که صحت همه آنها بکار پیامبر صلی الله علیه و آله و قول او بستگی دارد و حتی قرآن و کتاب آسمانی همان وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله است که بدون تصدیق قول پیامبر صلی الله علیه و آله و نقل آن مستند به او وحی برآن حضرت است که «ما ینطق عن الهوی، ان هو الا وحی یوحی » این همه مجموعه ای است که در طول بیست و سه سال رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله از آغاز بعثت تا هنگام رحلت آن حضرت نازل گشته و به تواتر و مطابق نقل سینه به سینه درگذشته و بعدا به صورت مکتوب به ما رسیده است .
بنابراین فاصله ما با زندگی و تاریخ پیامبر صلی الله علیه و آله از آغاز وحی 1430 و با مجموعه حیات بیش از 1470 سال گذشته است و تنها وسیله درست ارتباط ما با آن تاریخ صحیح پیامبر اسلام و دستیابی به این منبع با ارزش و حیاتی از این فاصله بسیار دور هنگامی میسر وامکان پذیر است که حوادث و رخدادها به طور صحیح چون حلقات زنجیر و با منابع درست و کتب صحیح تاریخ و سیره به مارسیده باشد . کتب به ترتیب و نظم و به طور صحیح و با قلم درست و متعهد ترسیم یافته و با زبانی پاک و باتقوا و به دور از دروغ واغراض غرض آلود و هوا هوس، تبیین شده باشد .
حالا باید دید که دراین فاصله زمانی طولانی این منابع دست نخورده و ببدور از اغراض وجود داشته و حلقات مفقود نداشتیم یا داشته ایم، دستها و قدرتها با اغراض مختلف به صورت دلسوزی ناشیانه مانع از نگارش و تدوین این میراث ارزنده و پربار برای آیندگان دخالت نداشته اند، یا برعکس، داشتند . بلکه شواهد تاریخ و حدیث گویاست که هم ابوبکر و هم عمر مانع نقل و تدوین حدیث و تاریخ شده اند و این ممنوعیت حدود یک قرن طول کشیده است و تا زمان عمربن عبدالعزیز (101 - 99ه) از طرف وی دستور لغو ممنوعیت صادر شده و امر شد که حدیث را بنویسند (5) .
انگیزه گرایش به تاریخ نگاری در مسلمین
به همین جهت قرآن در لابلای دهها سوره و صدها آیه سرگذشت اقوام و ملل و مبارزات حق و باطل و فراز و نشیب امتها و ملتهای پیشین را یادآور شده است و آن را همانند آینه و تابلو فراراه مسلمین قرار داده تا مورد توجه پیروان قرآن قرار گیرد بنابراین می توان گفت همینها سبب گرایش توده ها به تاریخ شده است .
1 - قرآن عمیق ترین تاثیر را در توجه مسلمانان به تاریخ گذشتگان و فراگیری آن داشته است .
2 - قرآن علاوه بر تشویق و نقل تاریخ برای عبرت، آن را به جهت راهیابی به سوی هدایت و دینداری مؤثر می داند و مسلمانان باید به تاریخ از دیدی دیگر نگاه کنند .
3 - نیاز جامعه اسلامی پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله به آگاهی و ضبط و نگهداری سخنان، کردار، و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله به احکام شرعی و مسائل دیگر، ضرورت تاریخ اسلام را بیشتر جلوه گر ساخت .
4 - تشویق امامان معصوم علیهم السلام به این موضوع مخصوصا علی علیه السلام به اصل تاریخ و ... (6) جاذبه و گرایش به تاریخ و تاریخنگاری را بیشتر ساخت .
5 - انگیزه های دیگر نیز عبارت بودند از توجه حاکمان به تاریخ و ...
6 - تاثیر تاریخ اقوام و ملل مفتوح در مسلمانان ...
خاطرنشان می شود که منظور قرآن و همچنان بیان امامان علیهم السلام تنها آگاهی و خواندن تاریخ گذشته نبود، بلکه یافتن علل و عوامل سعادت و شقاوت، شکست و پیروزی، هدایت و ضلالت اقوام پیشین است . به همین جهت می توان گفت نخستین شیوه تحلیل و حتی فلسفه تاریخ را در قرآن و بیان علی علیه السلام و نهج البلاغه می توان یافت (7) .
ولی مورخان نخستین اسلام بیشتر به نقل و مخصوصا در تواتر اسناد و سلسله راویان حدیث اهمیت می دادند و حوادث را بدون هیچ تحلیل و تفسیری نقل می کردند .
گرچه می گویند نخستین کسی که به تحلیل پرداخت «ابن خلدون » بود ولی «مقریزی » نیز در کتاب «النزاع والتخاصم فیما بین بنی امیة و بنی هاشم » این شیوه را دنبال کرده است (8) .
«طبری » در مقدمه تاریخ طبری می گوید: (9) . آگاهی از حوادث اقوام گذشته و اخبار آنان برای کسانی که در زمانشان نبودند حاصل نمی شود مگر به وسیله اخبار مخبران و نقل آنان و نباید استنباط و استنتاج عقلی و ذهنی را در آن دخالت داد .
معتزله نخستین کسانی بودند که تاریخ نقلی و سنتی را که طبری و ... نماینده آن بودند، کنار گذارده و درک عقلانی و پی جوئی علل و عوامل اشیاء و حوادث درآن دخالت داشتند و از پذیرش اخباری که تنها حجتشان تواتر زنجیره ای راویان بود، خودداری کردند . و یقین را مبتنی بر دلائل عقلی دانسته نه صرف روایت محض .
بسیاری از مورخانی که تحت تاثیر این مکتب در روش تاریخنگاری خود تجدید نظر کردند . از جمله مسعودی است .
بنابراین مورخان اسلامی را کلا به چند گروه می توان تقسیم کرد:
1 - مورخان اخباری و وقایع نگار که تنها به نقل پرداخته و بر اساس جرح و تعدیل اسناد بدون توجه و بررسی و تحلیل متن آن .
2 - مورخانی که علاوه بر نقل و بررسی اسناد، سعی داشتند در تجسس اسناد و وقایع و آنهم با مسافرت به مناطق ... به تالیف می پرداختند .
3 - مورخانی که با گرایشات حزبی و سیاسی مامور به تالیف شدند . وبرای خوشایند حزب یا گروهی خاص دست به تالیف می زدند .
4 - در قرن (9 - 8) «ابن خلدون » در مقدمه و نیز در کتاب «العبر» به شیوه تحلیل پرداخت . روش سنتی را کنار گذارده است (10) .
دسته بندی مورخان
مورخان اسلامی را می توان چنین دسته بندی کرد:
1 - سیره نگاری شرح زندگی پیامبر، تصویر تاریخی از رخدادهای صدر اسلام، سیره شامل 2 بخش بود:
الف - شرح حال اجداد پیامبر و بعثت تا آغاز هجرت .
ب - مغازی شرح وقایع نظامی و در واقع مباحث پس از هجرت .
2 - تاریخ نویسی عمومی و تقویمی از قرن سوم آغاز شد که از حوادث زمان آدم علیه السلام تا زمان زندگی مؤلف را دربر می گرفت که مورخان بیشتر این شیوه را دنبال می کردند .
3 - تاریخ نگاری خبری و پیوسته حوادث و وقایع را به صورت حدیث و خبر نقل می کردند که مهمترین امتیازش نقل سند برای جزء جزء اخبار است (11) .
4 - تراجم و طبقات برای تکمیل شیوه خبری برای کمک به مورخان و علم حدیث نیاز به حالات راویان و ناقلان اخبار بود لذا آنان را به طبقات مختلف تقسیم کردند .
دشواری تاریخنگاری صحیح
به طور کلی برای نگارش تاریخ صحیح اسلام و شناخت منابع و واقعیت های صدر اسلام آنگونه که رخ داده است، یک مشکل اساسی وجود دارد که تشخیص صحت و سقم مطالب نقل شده در کتب موجود است . آنهم به دلیل عناصر اصلی وانکارناپذیری است که جعل و تحریف و کم و یا زیاد کردن مطالب نقش اجتناب ناپذیر داشته است که عبارتست از:
1 - کودتای خلافت توسط قریش (مهاجرین) که منشا تغییرات و تاویلات خاصی شد .
2 - منبع تدوین حدیث و نقل آن پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله توسط ابوبکر و عمر و ... .
3 - پیدایش حزب طلقا و بنی امیة در تاریخ اسلام و سیاست خصومت آنان با اهل بیت و علی علیه السلام و در کل با بنی هاشم و اسلام .
4 - پیدایش زبیریان و حکومتشان در حجاز و جعل روایات به نفع خاندان خود و عایشه و ... و روایات خصومت آمیز علیه علی علیه السلام و حتی سب آن حضرت توسط عروة بن زبیر که راوی بسیاری از احادیث مشهور است .
5 - حکومت بنی عباس که تداوم همان سیاست خلفاء نخست در عمل و سیاست بنی امیه در ارعاب و سرکوب و تبعید و خاندان علی علیه السلام بود .
6 - سوزاندن و نابود ساختن کتابخانه های بزرگ شیعه همانند کتابخانه عظیم «صاحب بن عباد» ; وزیر دانشمند و شیعی آل بویه و دیالمه، سوزاندن کتابخانه «شیخ طوسی » در محله کرخ بغداد و سپس کتابخانه اش در نجف و سوزاندن و نابودی کتب شیعه و کتابخانه عظیم خلفای فاطمی در مصر توسط «صلاح الدین ایوبی » و همه وهمه درکم و زیاد کردن حقائق تاریخی و صحت و سقم منابع تاریخی بی تاثیر نبوده است .
7 - می دانیم که اکثر این منابع در عصر خلفای عباسی نوشته شده است که بیشتر آن برگرفته از مطالب عصر اموی و بافته و جعلیات آن زمان است با چاشنی های افسانه ای اسرائیلیات علمای درباری یهودی الاصل یا نصرانی تبار ... که در نزد خلفاء، مقرب الخاقان و مشاور فرهنگی بودند .
با همه این احوال و عوامل متعدد جعل و تحریف، باز ما ناگزیر به مراجعه تاریخ هستیم و منابعی جز همین کتابهای نوشته شده در قرن سوم و چهارم نداریم .
به یاری خدا دراین سلسله بحثها بر آنیم که در هر شماره کتابی از منابع تاریخی و حدیثی و نویسنده آن معرفی شود .
ادامه دارد
پی نوشت:
1) فاعتبروا یا اولی الابصار . (سوره حشر، آیه 2 و سوره یوسف آیه 111 لقد کا ن فی قصصهم عبرة لاولی الالباب (اعراف، آیه 176) فاقصص القصص لعلهم یتفکرون .
2) سوره آل عمران، آیه 137 .
3) سوره نساء، آیه 26 .
4) سنت در لغت به معنای روش، طریقه ، شیوه . و در اصطلاح علم درایه و حدیث به گفتار، کردار، تقریر یا امضاء معصوم و پیامبر گفته می شود .
5) اضواء علی السنة المحمدیة، دکتر محمود ابوریه، ص 55 و 53 و پاورقی ص 49 . السنة قبل التدوین، محمد عجاج خطیب، ص 329 و جامع بیان العلم، ج 1، ص 88 و 77 و فجرالاسلام، ص 221 .
6) نامه 32 نهج البلاغه فیض الاسلام، ص 914 و نهج البلاغه ترجمه دکتر شهیدی، ص 1370 تهران، نشر - بحارالانوار، ص 201
7) مدرک قبل .
8) مقدمه ابن خلدون، تاریخ العبر ...
9) طبری، محمد بن جریر ، الامم والملوک، ج 1، ترجمه پاینده، تهران، 1362، مقدمه، ج 6 .
10) فلسفه تاریخ، ابن خلدون، ص 190 .
11) تاریخ سیاسی اسلام، ج 1، ص 30 - 24 .
