دفاعی از مبنا گرایی کلاسیک تیموثی مک گرو

اشاره

با وجود نقدهایی که از مبناگرایی به عمل آمده است. اما اخیراً آثاری در دفاع از مبناگرایی و حتی مبناگرایی کلاسیک نگاشته شده اند.مؤلف در این مقاله ضمن نقد مبناگرایی تعدیل شده استدلال می کند که پایه های قوی برای معرفت هم ضروری است و هم دسترس پذیر و ما می توانیم از این راه به گونه ای قابل توجه برچالش های شک گرایانه غلبه نماییم.

***

پرسش های ساده غالباً پیامدهای آزارنده ای دارند. یکی از ساده ترین پرسش هایی را که منطقاً دربارة احکام معمولی مان مطرح می شود، می توانیم در سه کلمه بیان کنیم: چگونه شما می دانید؟

نکتة چشمگیر در باره این پرسش این است که می توان آن را ]در برابر پاسخ های احتمالی[ تکرار کرد .پاسخ به این پرسش، در یک وضعیت طبیعی، مدعا یا مدعیاتی خواهد بود که باز هم یکسره با همین پرسش روبه رو می شوند.

در هر گفتگویی که یک طرف گفتگو صادقانه این پرسش را می پرسد و طرف دیگر نیز صادقانه می کوشد تا به آن پاسخ دهد یکی از دو صورت زیر پیش خواهد آمد: یا اینکه گفتگو همچنین ادامه می یابد، یا پایان می گیرد. اگر ادامه یابد، پاسخ دهنده در حرکتی چرخشی به نقطه ی اول بازمی گردد و نهایتاً برخی از مدعیاتی را که ابتدا در معرض همین پرسش بود، تکرار می کند، یا همچنان پیش می رود و پاسخ های جدید بی پایانی را در دفاع از مدعیاتی که قبلاً مطرح کرده بود، بیان می کند. اگر گفتگو به پایان برسد، یا پاسخگو به حق تسلیم شود (واکنش معقولی که در زندگی معمولی رخ می دهد) یا به مدعایی چنان پایه ای می رسد که انصافاً می توانیم بگوییم او در باور کردن آن مدعا موجه است بی آنکه آن را براساس سایر باورها اثبات کند.

مبنا گرایی(foundationalism) دیدگاهی است که می گوید همة باورهای تجربی موجه (justified empirical beliefs)، به معنایی شبیه معنایی که اخیراً گفته شد، پایه اند(basic) یا رشته ای از دلایل مؤ ید(supporting reasons) دارند که می توانیم آنها را به گونه ای باورهایی که پایه اند، بازگردانیم. اگر هم هیچ دو نفر عاقلی چنین گفتگویی نداشته باشند مهم نیست. نکته مهم برای مبناگرایان این است که دلایل اساسی برای باورهای موجه وجود دارند و می توان چنین دلایلی را درصورت لزوم و شرایط مطلوب عرضه کرد. اگر نمودار چنین گفتگویی را ترسیم کنیم به شکل درختی واژگون خواهد بود که هنگامی که دو یا چند دلیل ، باوری را در نقطة خاصی تقویت می کنند، شاخه شاخه می شود. اما نهایتاً هر شاخه ای را می توان تا رسیدن به باوری پایه پی گرفت. در این نقطه ، شاخه درخت قراین (evidence tree) به پایان می رسد.

مبناگرایان در میان خود بر سر این نکته همدل نیستند که باورهای بی پایه چه نوع توجیهی (justification) باید داشته باشند، یا چه نوع روابط توجیه کننده ای می تواند ما را قادر سازد که از مبنا ها(foundation) به سوی باورهای معمولی استدلال کنیم. دکارت، که کتاب اساسی اش بانام تأملات درباره فلسفه اولی نقطة عطفی برای اندیشه مبناگرایان است، در دو نقطه موضعی قوی می گیرد و می گوید باورهای پایه باید یقینی باشند، و روابط استنتاجی (inference relations) از باورهای یقینی به باورهای سطوح بالاتر باید از لحاظ قیاسی ، معتبر(valid) باشند، و امکان خطا را در هیچ مرحله ای از استنتاج باقی نگذارند. اما در دهه های اخیر گرایش به سوی تضعیف این دو شرط بوده است، و فقط بر این شرط تأکید کرده اند که باورهای پایه باید از درجه ای (somedegree) از مقبولیت درونی (intrinsic plausibility) برخوردار باشند، نه از یقین مطلق (absolute certainty) و به جای پافشاری بر استنتاج قیاسی (deductive inference) در هر مرحله، کاربرد انواع گوناگون روابط استنتاجی دیگر را که قطعی (airtight) نیستند، مجاز می دانند.

رابرت آئودی [Robert Audi] ، از مبناگرایان برجسته معاصر، در برابر کاستی های نسبتاً بدیهی موضع دکارتی، این موضع بسیار معتدل را برمی گزیند.آئودی، برخلاف پیروان دکارت ، می تواند باورهای موجه درباره اموری را که بدانها یقین مطلق نداریم بپذیرد. شروط معتدلی که برای باورهای موجه ذکر می کند، او را قادر می سازد تا با مجموعه دلایلی بسی بیشتر از دلایل در چنته یک مبناگرای قوی کلاسیک آغاز کند، و بدین سان ظاهراً می تواند بخت خود را در عرضه توجیهی واقعاً خوب برای باورهای مربوط جهان خارج ترش روی خویش مبنا گرایی قوی بهتر است.

چیزی که به نظر فراموش شده، یا دست کم کشف ناشده می نماید، موضعی است که دو جزء دیدگاه دکارتیان قوی را از یکدیگر جدا می سازد. یقیناً حق با آئودی است که می گوید روابط استنتاجی غیرقیاسی برای دستیابی به نتایج جالب توجه لازم است و اینکه چنین استنتاج هایی می توانند نیروی توجیه کنندگی داشته باشند. اما من فکر می کنم در برابر موضع بسیار معتدل آئودی، حق با دکارت است که بر لزوم یقینیات به عنوان پایه هایی برای معرفت تجربی پا فشاری می کند . با اینکه بسیاری از معرفت های تجربی ما البته یقینی نیستند، دلایل محکمی برای این مدعا داریم که باورهای تجربی معمولی ما بر مبنای از یقینیات مبتنی اند.

هر کوششی برای احیای مبنا گرایی قوی باید به سه پرسش بدیهی پاسخ دهد : آیا این مبنا های قوی لازمند؟ آیا چنین مبنا هایی وجود دارند؟ آیا آنها برای ایجاد معرفت تجربی از نوع معمولی و روزمره کافی اند؟

آیا مبنا گرایی قوی لازم است؟

پیشنهادی معتدل

اگر بتوانیم به خرده گیری های شک گرایانه بدون پافشاری بر مبنای از یقینیات تجربی پاسخ قانع کننده دهیم، پس قطعاً چنین کاری معنا دارد؛ و اگر استدلال را با فقط با مدعیاتی معتدل آغاز کنیم، مسئولیتمان کمتر خواهد بود. اما اگر مبناهای خطاپذیر(fallible foundations) در جلوگیری از تسلسل شک گرایانه کافی نباشد، پس برای رهایی از آن باید به مبناگرایی قوی بازگردیم.

مبناگرایی معتدل، در شکل غیرشکاکانه اش، می گویدS داننده ای (knower) است که ادعاهای زیر درباره وی جملگی صادقند:

1.باورهای تجربی پایه دارد (یعنی باورهایی که به نحو غیرقیاسی موجه noninferentially justified.)

2. باورهای تجربی غیرپایة موجه (justified nonbasic) دارد.

3. هرشاخه از درخت قراین (evidence tree) که باورهای تجربی غیر را تقویت می کند، به باوری تجربی و می انجامد.

4. برخی از باورهای تجربی پایه S برای او یقینی نیستند.

نکتة چهارم بسیار مهم است زیرا اختلاف مبناگرایی قوی و معتدل بر سر همین مدعا است. مبناگرایی قوی می خواهد این مدعا را انکار و سه مدعای دیگر را اثبات کند .برای فهم انگیزه توجه به مبناگرایی قوی، گفتگوی زیر را در نظر بگیرید که با آن آغاز می کنیم و مدعایی را برمی گیریم که گفتگو کننده های فرضی دربارة باور پایه گفته اند.

داننده :... من آن را می دانم زیرا می دانم که Z .

شک گرا: بسیار خوب، من می توانم بپذیرم که Z دلیلی خوب است، مشروط بر آنکه شما واقعاً آن را بدانید. اما البته من حالا باید بپرسم که: چگونه...

داننده: صبر کن! شما این پرسش را تا اینجا چندین بار پرسیده اید، اما این بار دیگر تأثیری ندارد. زیرا Z باوری پایه است؛ و من در باور کردن آن موجهم، اما استدلالی برایش ندارم و نیازی هم به استدلال نیست.

شک گرا: این چه موضع احمقانه ای است؟ آیا واقعاً منظورتان این است که دقیقاً در نقطه ای می ایستد و جای پای خود را محکم می کنید و از ارائة دلایل بیشتر سرباز می زنید؟

داننده: نه، ابداً. من می خواهم بگویم Z باوری است که در پذیرش آن موجهم، نه فقط این که دلم می خواهد آن را باور کنم یا همتایانم می گذارند با چنین باوری از بحث بگریزیم.

شک گرا: فکر می کنم منظورتان را فهمیده باشم، اما اکنون باید بپرسم: آیا واقعاً در پذیرش Z موجهید؟ هرکسی می تواند بگوید، «من در این باور موجهم» و گاهی هم ممکن است عملاً صادق باشد. اما آیا در اینجا هم صادق است؟

شک گرا پرسش خوبی کرده است و این پرسشی است که همه مبناگرایان باید به آن پاسخ دهند و دقیقاً در همین جا است که عرصه بر مبناگرای معتدل تنگ می شود.

مدعای ساخته و پرداخته

اگر من مدعی شوم که با ملکة انگلستان دیدار داشته ام و شما دراین مدعا تردید داشته باشید، ممکن است بپرسید که از کجا می دانید؟ واکنش عادی من این است که دلایلی برای شما بیاورم، اما هیچ چیزی مطلقاً مانع از آن نیست که بگویم. «آه، دلایلی ندارم بلکه فقط باور دارم که با ملکه دیدار کرده ام» اما اگر چنین پاسخی دهم، شما به نحو کاملاً منطقی نتیجه می گیرید که من دچار نوعی دیوانگی ام؛ این باور که من با چنین شخصیت برجسته ای دیدار کرده ام، از آن نوع باورهایی نیست که بتوانیم در پذیرش آن موجه باشم بدون آنکه کمترین دلایلی، ولو فقط در حد محفوظات و خاطره های رنگ و رو رفته، بیاورم. اگر کسی مجاز باشد که با چنین مدعایی از بحث بگریزد، دقیقاً در مورد هر باور دیگری می تواند ادعا کند که موجه است؛ اما در چنین صورتی هیچ یک از ما ادعای وی را جدی نمی گیریم، زیرا اگر او قرینه و مدرکی نداشته باشد که نشان دهد واقعاً موجه است، ممکن است آن را ساخته و پرداخته باشد.

در اینجا دربارة آنچه «قرینه (evidence) » به شمار می آید و شخص براساس آن در پذیرش باور خاصی موجه است، نکته ای فریبنده وجود دارد .مبناگرایان همگی می پذیرند برای اینکه S در باور P موجه باشد، و درصورتی که P باوری باشد که S آن را از باورهای دیگر استنتاج کرده است، پس S باید در باور کردن مقدماتی که P را از آنها استنتاج کرده است، موجه باشد. بنابراین، برای اینکه بدانم S در باور کردن P موجه است، باید اولا بدانم که S به نحو موجه به مقدماتی باور دارد که P بر آنها مبتنی است و ثانیاً باید بدانیم روشی که در استنتاج P به کار رفته، روشی مشروع است - یعنی بدانم که مقدمات واقعاً باور S به P را تأیید می کند . بر نکته دوم بیشتر تصریح می کنیم. معرفت شناسان از ارتباط میان مقدمات و نتایج به گونه ای سخن می گویند که می توانیم آن را با اصلی معرفتی (epistemic principle) و به صورت شرطی بیان کرد؛ تقریباً بدین صورت که اگر کسی از باورهای موجه ، قضیه ای را استنتاج بکند، پس آن شخص در باور به این قضیه ، موجه است.

اما چنین مقدماتی برای باورهای پایه وجود ندارد. در این مورد، قراین و مدارک به صورت یک اصل معرفتی درخصوص نحوه ی تشکیل باور درمی آید؛ اصلی که دقیقاً می گوید : هرگاه کسی باوری را به روش X پذیرفت آنگاه آن باور موجه است. این اصل در مواردی که دغدغه ما تنها قراین S برای صدق باور P (اعم از مبنا و غیرمبنا) است، کاربرد ندارد بلکه فقط هنگامی به میان می آید که در پی قراینی برای صدق این مدعا هستیم که :«S در باورش به P موجه است ». فرد مورد بحث مجبور نیست این اصول را بشناسد؛ زیرا برای دانستن حقایق معمولی مانند «من سردرد دارم« لازم نیست فیلسوف شویم. اما این اصول باید صادق باشند، و کسی که می خواهد بداند آیا این باور S که او سردرد دارد واقعاً موجه است یا نه، منطقاً می تواند خواستار اصلی معرفتی باشد (خواه S از این اصل آگاه باشد خواه آگاه نباشد) تا اینکه ارزیابی اش در این باره دلخواهانه نباشد و نشان دهد که چرا این باور بدون برخورداری از تأیید ، استنتاجی واقعاً موجه است.

این نکته در مورد باورهای پایه مورد بحث بدین معنا است که شک گرا می تواند دربارة اینکه باورهای پایه واقعاً از سوی یک اصل معرفتی صادق تضمین می شوند، تردید افکند، و در پاسخ آن کافی نیست اشاره کنیم آنها ممکن است با یک اصل معرفتی تضمین شوند؛ چون همچنان امکان دارد که تضمین نشوند، و شک گرا از این استدلال خود دست نمی کشد مگر آنکه بتوان اثبات کرد که باورهای پایة ادعایی واقعاً به گونه ای پدید می آیند که کسی نمی تواند در باور کردن آنها موجه نباشد.

تزلزل در مبناگرایی معتدل

مبناگرایی معتدل معتقد است که باورهای پایة غیر یقینی وجود دارند. این نکته در مورد حوزة گسترده ای از باورهای موجه بدین معنا است که بگوییم آنها کم و بیش محتملند، ولی این احتمال (probability) کمتر از صد در صد است. اما این نکته به طرح این مسئله جالب توجه می انجامد که: آیا چیزی به نام احتمال وجود دارد که به کار توجیه بیاید و بر استنتاج از باورهای دیگر مبتنی نباشد؟

فرض کنید به دوستی در پیاده رو برمی خوریم و در جریان گفتگو می گوید:«احتمالاً امروز باران خواهد آمد» واژه احتمال در این جمله چه نقشی دارد؟ نقش آن به دوست شما بستگی دارد؛ احتمال می تواند حاکی از بیان احتیاط آمیز(guarded utterance) باشد دقیقاً بدین معنا که«من فکر می کنم باران خواهد آمد، اما اگر باران نیامد، مرا دروغگو مخوان» یا می تواند نشانه اظهار اطمینان (expression confidence) باشد، بدین معنا که «من واقعاً تردید ندارم که باران خواهد آمد» اما شاید اینها موجب اهمیت معرفتی اظهار نظر دوست شما نشود؛ گفتن این که احتمالاً باران خواهد آمد (معمولاً) به معنای این است که دلایل خوبی، هرچند غیرقطعی، برای این باور وجود دارد که باران خواهد آمد. (این کاملاً با این نتیجه می سازد که شخص نمی خواهد برای اعمالی که براساس گواهی (testimony) او صورت گرفته است، مسئول شناخته شود، یا حداکثر اینکه او اطمینان زیادی دارد؛ داشتن دلایل خوب نمونه ای است از اطمینان بجا. اما از حد عوامل روان شناختی فراتر می رود و توجه ما را به نکته ای معطوف می سازد که برای بحث از مبناگرایی معتدل حیاتی است؛ یعنی به این نکته که احتمال از نسبت میان قضیه محتمل و مجموعه قراین ناشی می شود.

این حقیقت ساده دربارة احتمال ، معضلی مهلک را برای مبنا گرایی معتدل پدید می آورد، بدین سان که اگر باورهای پایه، باورهایی صرفاً محتملند پس اساساً پایه نیستند؛ بلکه باورهای پایه نسبت به باورهای دیگری که آنها را پشتیبانی می کنند، استنتاجی و محتملند. پس پژوهش ما به باورهای پشتیبان معطوف می شود و معضل مذکور بار دیگر مطرح می شود؛ بدین گونه که باورهای پشتیبان یا باورهایی پایه اند، یا باورهایی غیرپایه. اگر باورهایی پایه نیستند، باز هم باید به عقب بازگردیم و سراغ باورهای دیگر برویم؛ و چنانچه باورهایی پایه اند، پس نمی توانند باورهایی صرفاً محتمل باشند.

گریز از در پشتی

یک پاسخ طبیعی به این استدلال، ناباوری (disbelief) است؛ مثلاً من از طریق حافظه ام چیزهای زیادی می دانم، اما چیزهایی که به یاد می آورم یقینی نیستند. قطعاً چنین است اما آیا حافظه (memory) منبعی خطاپذیر برای باورهای موجه است؟ ادراک ضعیف و کمرنگ (faint perception) چطور؟ من در انتهای برد شنوایی ام، گویی تپ تپی ضعیف و جیرجیر شنی را می شنوم - فکر می کنم، اما مطمئن نیستم که خودرویی به مسیر رانندگی ام گردش کرده است. پیدا است که من در این مورد یقین ندارم. اما اگر ادراک ، منبعی خطاپذیر برای توجیه باورهای پایه باشد، پس در حمله ی مذکور به مبنا گرایی معتدل ، اشتباهی صورت گرفته است.

این پاسخ گرچه مقبول می نماید، خطا است. در مورد حافظه، چیزی وجود دارد که مطلقاً به آن یقین دارم، یعنی، اینکه گویی من (I seem) این خاطره ها را دارم. تردید هنگامی پیش می آید که بپرسم آیا به درستی (correctly) به یاد می آورم، اما این تردیدها معنایی نخواهند داشت، مگر آنکه بتوانم آنچه را که گویی من به یاد می آورم به طور مستقل و جداگانه مشخص کنم. در باره ی ادراک ضعیف و کمرنگ نیز تقریباً وضعیت، همین طور است. چیزی که در مورد ادراک مطلقاً یقینی است این است که من واقعاً نوعی تجربه یقینی دارم (که مایلم آن را به روش مذکور توصیف کنم). این تجربه، پایه و مبنایی است که حتی اگر در خواب باشم باز هم تزلزل ناپذیر است. آنچه غیریقینی است این است که آیا حدس غریزی ام درباره علت این تجربه، درست است یا نه؟ ادراک سبب پیدایش بسیاری از باورهای خودانگیخته (spontaneous beliefs) می شود – باورهایی که در به دست آوردن آنها نکوشیده ام و در حالت معمول و طبیعی استدلال آشکاری برای آنها نمی شناسم. این باورها بی تردید خطاپذیرند(fallible) و پایه نیستند.

تأکید بر این نکته مهم است که مبناگرایان قوی همچون عموزاده معتدل خود، در استفاده از باورهایی ناشی از ادراک ضعیف، حافظه خطاپذیر، و گواهی غیریقینی (uncertain testimony) در فرایند توجیه آزادند. آنها تنها بر این نکته پای می فشارند که هرکس، حتی یک مبنا گرای معتدل (که در بند انکار لزوم تکیه بر یقینیات است) منطقاً می تواند از چنین باورهایی استفاده کند، فقط بدین دلیل که سطح عمیق تری هست و در آن چیزهایی وجود دارد که او بدانها یقین دارد و توجیه باورهای سطوح بالاتر بدانها وابسته است.

شیوة دیگری برای گریز آهسته از در پشتی و طفره رفتن از نیروی استدلال علیه مبنا گرایی معتدل وجود دارد. ما ممکن است بکوشیم باورهای ادراکی را صرفاً طبقه ای از باورها بپنداریم که به طور خودانگیخته پدید می آیند و تعداد دفعاتی را که آن باورها صادق از آب درمی آیند، جمع بزنیم. اگر درصد بالایی از باورهای ادراکی که به طور خودانگیخته در من شکل گرفته اند، صادق از آب درآیند، آیا این قرینه و مدرکی بر این نکته نخواهد بود که باورهای ادراکی من از احتمال صدق بالایی برخوردارند؟ و بنابراین، آیا روی هم رفته نمی توانیم بگوییم اینها باورهایی بنیادی اند، هرچند صرفاً محتملند؟

این پاسخ به نوعی ایهام (equivocation) در کاربرد واژة محتمل (probable) می انجامد. آن معنایی از واژه محتمل (یا هر واژه دیگری که از نظر کاربردی معادل آن است) که برای توجیه لازم است، معنایی است که به گونه ای بر عقلانیت(rationality) باورهای ما دلالت می کند. اما احتمال آن سان که در بند قبلی به کار رفته است، هیچ ارتباطی با عقلانیت ندارد، بلکه با موفقیت success) ) سروکار دارد. کثرت مواردی که باورهای من در آنها صادق از آب درآمده اند چیزی درباره عقلانیت من نمی گویند. آنها ممکن است به سبب عواملی صادق شوند که هیچ ارتباطی با کیفیت دلایل من ندارند. (شاید دانشمندانی برجسته و اندکی منحرف (slightly twisted) تصمیم گرفته اند مغز مرا از باورهای خودانگیخته مربوط به فیزیک انرژی بالا (hig-energy physics) سرشار سازند). و شما ممکن است از سر خوش باوری بپندارید که من توانسته ام به طور خودانگیخته ای رشته ای کامل از اظهارات اسرارآمیز اما صادق را دربارة فیزیک بیان کنم بدون اینکه چیزی دربارة این حوزة علمی بدانم، اما این اثبات نمی کند که من واقعاً معقول بوده ام؛ شما قویاً تمایل دارید که فکر کنید من حتماً قراینی و مدارکی داشته ام که بروزشان نداده ام .صرف این حقیقت که برخی از باورها به طور خودانگیخته ای پدید می آیند و صادقند بدین معنا نیست که موجهند، چه رسد به اینکه پایه باشند، به آن معنایی که مبنا گرایی می گوید.

بنابراین، گریزگاهی از این معضل نیست؛ اگر قرار است ما باورهای استنتاجی موجهی داشته باشیم، مبناگرایی قوی ضروری خواهد بود.

آیا مبناگرایی قوی وجود دارد؟

آیا هیچ معرفتی تجربی - یعنی معرفت به امور عینی، نه معرفت به حقایق ریاضی و منطقی - وجود دارد که ما به معنای واقعی کلمه نتوانیم دربارة آن اشتباه کنیم؟ مبنا گرایی قوی می گوید چنین باورهای مطمئنی وجود دارد و سایر معرفت تجربی ما بر آنها مبتنی است. اما استدلالی که در بخش پیشین آوردیم ما را از وجود چنین مبنا هایی مطمئن نمی سازد. من می توانم اثبات کنم که آنها ضروری اند، اما وجود ندارند، و در این صورت معلوم می شود که روی هم رفته حق با شک گرا است.

سردردها و همبرگرها

فرض کنید شما در موقعیتی قرار دارید که به دلایلی از نوع معمولی و طبیعی باور می کنید که همبرگری در دستانتان دارید. آیا کمترین احتمال وجود دارد که شما در این باره بتوانید اشتباه کنید؟ گرچه از دیدگاه عملی تردید در این باره جداً سخت است، باید بپذیریم که احتمال بسیار اندکی وجود دارد که شما دچار اشتباه شوید؛ مثلاً ممکن است شما استثنائاً در خوابی روشن و واضح چنین چیزی دیده باشید؛ به نظر می رسد که همبرگری هست، اما شما واقعاً در بسترتان و بدون همبرگری در اطرافتان خوابیده اید. مواردی از این نوع نشان می دهند که هر قدر هم که باورهای تجربی مان در عمل مطمئن بنمایند اما کاملاً یقینی نیستند. برای ما امکان دارد که چنین باورهایی را بپذیریم و درباره ی آنها اشتباه کرده باشیم.

برعکس، باور شما به اینکه سردرد دارید در معرض این گونه تردیدها قرار ندارد. شما ممکن است بیدار یا خواب، هشیار یا ناهشیار باشد، هیچ فرقی نمی کند. اگر باور دارید که سردرد دارید، حق با شما است. وانگهی، باورتان موجه است. این به هیچ وجه مانند آن مورد باور نکردنی نیست که شما (با تعجب بسیار) رشته ای از باورهای خودانگیخته صادقی درباره شتاب دهندة خطی (linear accelerators) دارید، درحالی که از فیزیک اطلاعی ندارید. اما اگر چنین رشته ای از باورها دربارة سردردتان داشته باشید، شما بدون هیچ استنتاجی از عواملی که موجب صدق باورتان شده اند و بدون امکان لغزش و اشتباهی درباره آنها، از سردردتان آگاهید.

این نکته را می توانیم به هر نوع تجربه ای تعمیم دهیم - نه فقط به سردردها بلکه به احساس های دیداری visual sensations) )، ادراک بساوایابی tactile perception) ، خاطره های روشن ( apparent memories) ، و حتی یورش های عاطفه .(rushes of emotion) در هر مورد، مرتبه ای هست که شما نمی توانید در آن مرتبه درباره ی تجربه تان اشتباه کنید. این تجربه دقیقاً دارای آن دسته کیفیاتی است که شما باور دارید که باید آنها را داشته باشد. کسی که می کوشد مدلل سازد که شما سردرد ندارید ممکن است در زدودن سردردتان موفق شود (گرچه عکس این جریان احتمالاً بیشتر رخ می دهد؛ یعنی معمولاً بیشتر موجب سردرد می شوند)، اما هیچ کس نمی تواند سبب شود که در همان لحظه ای که در معرض تجربة سردرد قرار دارید، احساس سردرد نکنید. سردردها برخلاف همبرگرها هیچ وجه پنهان و نهفته ای ندارند. میان ظاهراً در دست داشتن یک همبرگر و واقعاً در دست داشتن آن تفاوت وجود دارد و ما می توانیم اوضاع و احوالی (هرچند عجیب و غریب) را تصور کنیم که این دو نوع در دست داشتن همبرگر در آن از همدیگر جدا شوند. اما اگر پزشک تان به شما بگوید که شما فقط به نظرتان می آید که دچار سردردی حاد شده اید و در واقع احساس درد نمی کنید، در این صورت وقتش رسیده است که دنبال پزشکی جدید بگردید.

دلالت و تصحیح ناپذیری

مبنا های قوی، بدان گونه که ما در پی تشریح آنها هستیم، وصفی خاص دارند که به اصلاح ناپذیری (incorrigibility) معروف است. معنای لغوی آن تصحیح ناپذیری (uncorrectability) است، اما در معرفت شناسی معنای فنی تری دارد که عبارت از این است: برای این که باور من به قضیه ی ممکنه P تصحیح ناپذیر باشد، مستلزم آن است که، بالضروره، اگر من به P باور دارم، پس P صادق است. چگونه یک باور ممکن (contingent belief) چنین وصفی دارد؟ چه نوع رابطه ای ، درستی (correctness) این باور را تضمین خواهد کرد؟

پاسخ این پرسش ها در دلالت (reference) نهفته است. هنگامی که تجربه ای خاص دارم و این حقیقت را برای شما بیان می کنم، به چیزی دلالت می کنم که مستقیماً از آن آگاهم. من احتمالاً به سبب محدودیت های زبان طبیعی می کوشم از واژگان و عبارات مشترکی استفاده کنم تا کیفیت تجربه ای را که دارم به شما منتقل کنم، اما ناگزیر نیستم آن تجربه را برای خودم نیز توصیف کنم تا دارای آن تجربه شوم. شاید نزدیک ترین ساخت زبانی به باوری که در این خصوص پیدا کرده ام این باشد که بگویم: «من این را تجربه می کنم» (I am experiencig this) واژه ی ایتالیک شده با دلالت بر تجربه مورد بحث آن را متمایز می سازد. باوری که بدین شیوه پدید آمد نمی تواند بدین دلیل ساده اشتباه باشد که: اگر چیزی برای واژه ی این نبود که بر آن دلالت کند، اصلاً پیدایش آن باور، ممکن نمی شد.

به سبب کاربردی که ما برای این مبناها درنظر داریم، مهم است که باورهای تصحیح ناپذیر، وصف دیگری نیز داشته باشند. آنها افزون بر مصونیت از خطا(immune to error) باید از ناموجه بودن (unjustified) نیز مصون باشند. از آنجا که گمان می رود آنها همچون باورهای پایه عمل کنند، بدین معنا که باید دارای ویژگی ای ذاتی باشند که حداقل شروط درونی را برای باور موجه برآورد، سازد؛ یعنی: صدق قضیه نباید فقط از طریق عمل باور کردن ما تضمین شود بلکه باید به گونه ای درخور با نحوه ی ارزیابی ما از موضوع این قضایا نیز کاملاً مرتبط باشد. اما از دیدگاهی درونی گرایانه، این شروط را باورهایی برآورده می سازد که به طور اشاری (referntionally) ساخته شده اند. محتوای درخور باورهای اشاری چیزی است که در حوزه ی آگاهی فرد نهفته است و همان تجربه از این محتوا است که این باورها را صادق می سازد. این کاملترین معنا از توجیه درونی است که یک باور ممکن است داشته باشد.

انتقادها و پاسخ ها

هر موضع معرفت شناختی نقدهای ویژه ای دارد و بر مبنا گرایی قوی نیز بیش از همه انتقاد شده است. چون این انتقادها تاحد زیادی موجب گرایش اخیر به مبنا گرایی معتدل شده است، بجااست که چهار مورد از آنها را بررسی کنیم.

شمار بسیاری از انتقادها بر مبنا گرایی قوی ناشی از آمیختن طبقه ی تجربه ها با محتوای آنهااست. اولین انتقادی که باید به بررسی آن بپردازیم از همین مقوله است. بروس آنه (Bruce Aune) برهان زیر را علیه مبنا گرایی قوی اقامه کرده است:

1. همة احکام که به لحاظ شناختی معنادار(cognitively significant judgements) می باشند مستلزم حمل(predication) اند.

2. هر حملی مستلزم مقایسه (comparison) است.

3. مقایسه ای مبتنی بر حافظه است.

4. حافظه خطا پذیر (fallible)است.

5. بنابراین، همه احکام به لحاظ شناختی معنادار خطاپذیرند.

نتیجة این برهان البته با مبنا گرایی قوی ناسازگار است. فرض بر این است که باورهای پایة مبنا گرایی قوی، باورهایی می باشند که به لحاظ شناختی معنادارند (وگرنه نمی توانند نقشی معرفتی داشته باشند)، بلکه همچنین گمان می رود یقینی باشند. اگر این برهان درست باشد، اثبات می کند مبنا گرایی قوی یکسره بی محتوا است.

در واقع، مدعای این برهان بسی بیش تر از این است. اگر برهان آنه درست باشد، اثبات می کند که هرنوع حکم که به لحاظ شناختی ، معنادار می باشد محال است. برای مقایسه کردن باید چیزی داشته باشیم که با تجربه های کنونی مان مقایسه کنیم؛ یعنی باید قبلاً تجربه ی مشابهی داشته و نامی بر آن گذاشته باشیم. بنابراین، حیات ذهنی ما چگونه آغاز به حرکت می کند؟ باید نخستین تجربه به لحاظ شناختی معناداری باشد، و چنانچه مقایسه های بعدی اساساً ممکن باشد، پس باید بتوان به این تجربه نخستین نوعی وصف(description) ولو وصفی مبهم همچون بوی ناخوشایند (unpleasant smell) را به شیوه ای غیرمقایسه ای نسبت داد.

طبقه بندی تجربه های ما به گروه هایی با شباهت های مناسب چنانچه فقط بدین دلیل صورت گیرد که ما باید تجربه های مشابه پیشین را به یاد بیاوریم تا به مقایسه بپردازیم و حافظه نیز خطاپذیر است کاری نادرست است اما این بدان معنا نیست که تجربه های ما ویژگی های متمایزی ندارند یا این که ما ویژگی های بارز آنها را با عمل دسته بندی ذهنی ایجاد می کنیم. برعکس، دسته بندی معنایی ندارد مگر آنکه اشیای دسته بندی شده ویژگی های و بارز مشخصی داشته باشند که بتوان برپایه ی آنها دسته بندی را انجام داد.

انتقاد دوم به مسئله قراین تجربی له یا علیه باورهای پایه بازمی گرد. همة ما می دانیم که امکان دارد بتوان ابزاری ساخت تا فعالیت عصب شناختی را در مغز شما پیگیری کنیم و دلیل بسیار خوبی به دانشمندان ارائه دهیم تا باور کنند شما در حالت ذهنی خاصی، مثلاً در حالت احساس بی دردی، قرار دارید. فرض کنید چنین فعالیت های عصب شناختی هزاران بار بدون شکست آزمون شده است: هنگامی که ابزار نشان دهد مردم احساس درد می کنند، دانشمندان آن را تأیید می کنند؛ و هنگامی که نشان دهد آنها دردی احساس نمی کنند، آزمایشگران نیز می پذیرند، اگر این ابزار را در سر شما کار بگذارند و نشان دهند که شما احساس خوبی دارید، آیا می توان آن را قرینه ای برضد این باورتان که سردرد شدیدی دارید، به شمار آورد؟

اگر مسئله روی هم انباشتن قراین بیرونی و خارجی بود، چنین چیزی امکان داشت. اما درواقع، شما از قرمزی چشمانتان، از درجه حرارت سنج، و از بطری آسپرین در مشت لرزان خود نتیجه نمی گیرید که سردرد دارید. این باور شما به طور تأملی (referentially) شکل گرفته است و نمی تواند اشتباه باشد. پافشاری بر اینکه آزمون عصب شناختی می تواند قرینه و مدرکی خلاف باورتان به ما بدهد، مستلزم نادیده گرفتن ویژگی این نوع باورها است. آنها با جروبحث بر سر قراین و مدارک به چنگ نیامده اند؛ بلکه به سبب نحوه شکل گیری ویژه شان، به قراین استقرایی (inductive evidence) حساس نیستند. تأکید بر اینکه آنها در معرض رد و ابطالند به مثابه تأکید بر تصحیح ناپذیر نبودن آنها است و چنین چیزی مصادره به مطلوب است، ولو آنکه کسی که بر آزمون آنها پای می فشارد، روپوش آزمایشگاهی بر تن داشته باشد.

انتقاد سوم این است که به نظر نمی رسد باورهای تجربی معمولی ما فقط بر مبناهای اول شخص مبتنی باشند. درواقع، برای بیشتر افراد دشوار است که به باغی بنگرند و «آن را چونان مرتعی ببینند» ، یعنی تجربه دیداری محضی داشته باشند که آن را به هیچ وجه تفسیر نکرده باشند. سوزان هاک این انتقاد را در مورد هرگونه معرفت شناسی مبتنی بر داده های پدیداری (phenomenal data) ویرانگر می داند.

این انتقاد در سطحی کاملاً منطقی است، اما اگر آن را انتقادی بر مبنا گرایی قوی بدانیم حاکی از اشتباه گرفتن تقدم روان شناختی(psychological priority) با تقدم معرفت شناختی است. قطعاً درست است که نخستین تصور صریحی که هنگام مشاهده باغ داریم، تصور باغی واقعی و با ابعاد سه گانه فیزیکی است، و برای ما دشوار است که مجموعه ای ذهنی پدید آوریم که در آن بتوانیم باغ را بنگریم و فقط از مجموعه ای از رنگ ها آگاه شویم، مگر آنکه هنرمندانی حرفه ای باشیم. همچنین برای یک خواننده کتاب دشوار است که به سطری از نثری فصیح توجه کند و آن را نقشی از ناحیه های تیره و روشن روی یک صفحه ببیند. اما هنگامی که به یک کودک در حال فراگیری خواندن می نگریم، بدیهی است که دقیقاً چنین چیزی رخ می دهد؛ و رشد کودک و رسیدن به مرحله خواننده ای بالغ فرایندی پیوسته است. نتیجه ای که از مطالعه سطر مذکور می گیریم این نیست که آگاهی از نشانه های روی صفحه بی ارتباط با مطالعه اند، بلکه مهارت فزاینده (خوشبختانه) بخش عمده ای از فرایند ضمیر ناخودآگاه (subconscious) را می سازد. به همین سان، پاسخ این انتقاد از مبنا گرایی قوی این است که آگاهی یک فرد بالغ از محرک دیداری، بساوایی و شنیداری غالباً ناخودآگاه است اما بی ارتباط با توجیه باورهای تجربی نیست.

چهارمین و جدی ترین انتقاد ناشی از تمایز میان داشتن یک باور و داشتن یک تجربه است، درباره این انتقاد بسیار بحث شده است اما غالباً به شکل مغشوشی بیان می شود. بنابراین، بهتر است شکل مطلوب و متعارف آن را بررسی کنیم:

1. اگر باور کردن این که من تجربه ای دارم، از یک سو، و داشتن بالفعل آن تجربه، از سوی دیگر، یک چیز نباشد، پس اصولاً امکان دارد که یکی از آنها بدون دیگری وقوع یابد.

2. آنها یک چیز نیستند.

3. بنابراین، برای من امکان دارد که باور داشته باشم که تجربه ای خاص دارم بدون اینکه عملاً دارای آن تجربه باشم، و درنتیجه امکان دارد که باور من نادرست باشد.

مسائل متعددی دقیقاً در زیر این مقدمات نهفته است. نخست آنکه یادآوری این نکته مهم است که مبنا گرایی قوی تنها بر تصحیح ناپذیری باورهایی پای می فشارد که به نحو اشاری (referentially) پدید آمده اند. از آنجا که قضیه واحدی را می توان به طرق گوناگون باور کرد، پس باید میان محتوای باورها و نحوه پیدایش باور فرق بگذاریم و به یاد داشته باشیم که نحوه پیدایش باور می تواند از لحاظ معرفتی با معنا باشد. یکی از موارد بدیهی در این خصوص هنگامی است که قضیه واحدی در دو زمان مختلف و به دو شیوه متفاوت باور شود. دیروز که شما باور کردید سردرد دارید، این باور را به نحو اشاری ایجاد کردید. امروز شما باور دارید که دیروز سردرد داشته اید. در هر دو مورد عوامل یکسانی موجب صدق باور دیروزی و امروزی شما می شوند؛ اما امروز شما به این حقیقت نه به نحو اشاری بلکه با استنتاج آن از حافظه، از گزارش های مکتوب، از عکس های صورت برافروخته تان و مانند اینها باور کرده اید. مبنا گرایان قوی نمی خواهند تضمین دهند که این باور دومی تصحیح ناپذیر است.

با توجه به این تمایز، می توان نشان داد که مقدمه اول اعتراض چهارم وقتی که بر آن دسته از باورهای مورد نظر مبنا گرایان قوی وارد شود، نادرست است. از آن جا که مبنا گرایان قوی لازم نمی دانند که همه باورها صریح باشند، این آزادی را دارند که باور را به نحو پوشیده (modest) و مجزا از وجود حکم شفاهی صریح و بدون نیاز به آن تفسیر کنند. از این نظرگاه، اصولاً داشتن یک تجربه را می توان با داشتن یک باور اشاری تلویحی (tacit referntial) برابر دانست. در اینجا در موضع مبنا گرای قوی نرمشی به چشم می خورد.

صرف نظر از اتخاذ چنین خط مشی ای، برهان مذکور با مشکل بزرگ تری روبه رو است و آن مشکل نامعتبر بودنش است. خطای آن برهان را با بررسی برهان مشابه زیر به روشنی می توان دید:

1. اگر خرس بودن و حیوان بودن یک چیز نیستند، پس اصولاً امکان دارد که هریک بدون دیگری تحقق یابند.

2. آنها یک چیز نیستند.

3. پس امکان دارد که خرسی باشد که حیوان نباشد.

نکته در این است که صدق مقدمات اول و دوم فقط تضمین می کند خرس بودن و حیوان بودن می توانند از جهت واحد(in one directiont) منقسم شوند از این حقیقت که ما ممکن است الف را بدون ب داشته باشیم، نتیجه نمی شود که ما می توانیم ب را بدون الف داشته باشیم. در پاسخ به اعتراض چهارم باید یادآور شویم که حتی اگر درستی مقدمه اول را بدین دلیل بپذیریم که ممکن است تجربه هایی بدون باورهای اشاری تلویحی داشته باشیم، نمی توان نتیجه گرفت که امکان دارد به باورهایی اشاری بدون داشتن تجربه های مربوط دست یابیم. درواقع، ارتباط اشاری نشان می دهد که چرا چنین چیزی ممکن نیست. و بدین سان، اعتراض چهارم به مبنا گرایی قوی فرو می ریزد.

آیا مبنا گرایی قوی کافی است؟

تنها با اثبات اینکه ما باورهایی پایه داریم که نمی توانیم دربارة آنها اشتباه کنیم همه مسئله هایمان حل نمی شوند. ممکن است شک گرا در پاسخ به استدلال هایی که تاکنون عرضه کردیم شانه هایش را بالا اندازد و بگوید: « گیریم که شما اثبات کردید باورها و یقین هایی تجربی وجود دارند که دربارة آنها نمی توانیم اشتباه کنید و چنین چیزی فی نفسه ممکن است جالب توجه باشد. اما چگونه از این گزاره های تجربی به صیغه ی اول شخص مفرد می توانید مدعیات مربوط به جهان اشیای مستقل از ذهن را اثبات کنید؟ این گزاره که «به نظرم می آید که چیزی قرمزرنگ را می بینم» با این گزاره: «سیب قرمزی وجود دارد» تفاوت بسیاری است.

این شکاف میان پدیدار و واقعیت ، آخرین چالش در برابر مبنا گرایی قوی است. او لاً چگونه می توانیم از نحوة به نظر آمدن اشیا به باورهای موجهی درباره وجود اشیا برسیم؟ آیا راهی برای دستیابی به باورهایی دربارة واقعیت مستقل از ذهن وجود دارد؟ ثانیاً، گیریم که راهی باشد، آیا دلایل محکمی داریم که وجود جهان خارج را باور کنیم؟ به هر دو پرسش براساس مبنا گرایی قوی می توان پاسخ مثبت داد.

معانی صدور

استدلالی را که در اینجا بدان نیاز داریم، استنتاج تبیینی (explanatory inference) یا استنتاج بهترین تبیین (inference to the best explanation)نام دارد. ما در موقعیت ها و حوزه های بسیاری - از جرم شناسی(criminology) تا پزشکی، و از فیزیک ذرات (particle physics) تا تعمیر خودرو - می کوشیم تا تبیین هایی بیابیم که انبوه واقعیات را یکپارچه و فهم پذیر سازند. مبنا گرایی قوی می تواند از این نوع استنتاج برای رویارویی با چالش شکاکانه درباره صعود از باورهای پایه اول شخص به یک باور روبنایی موجه استفاده کند.

استنتاج تبیینی ما را قادر می سازد که به سبب ویژگی ساده اما قدرتمند نظریه تأیید (confirmation theory) باورهای موجه داشته باشیم. اگر نظریه ای،T ، داشته باشیم که واقعیات معلوم نه آن را تأیید کند و نه ابطال، و نیز باوری،e ، داشته باشیم که با سایر معلومات ما نه تأیید شود و نه ابطال، در آن صورت رابطه زیر برقرار خواهد بود:

اگر T بر احتمال e بیفزاید، قرینه ای (evidence) برای ) افزایش احتمال T ( است.

این اصل تأیید فزاینده (incermental confirmation) نتیجه ای قیاسی از آگزیوم های نظریه احتمال (probability theory) است، و با اینکه لازم نیست برای موجه بودن، این اصل را بدانیم و بر مبنای آن استدلال کنیم، اصلی است که می توان آن را به نحو پیشینی شناخت. بیشتر کسانی که امروزه در حوزه احتمالات کار می کنند، اصل تأیید فزاینده را تعریفی کارا از قرینه و مدرک (evidence) می دانند. هنگامی که دانشمندی نظریه جدیدی مطرح می کند و نتیجه ای غیرمنتظره از آن می گیرد که صادق از آب درمی آید، دلیل محکمی در دست دارد که این نظریه را جدی بگیرد. این به طور کلی توضیح می دهد که وقتی اینشتین با استفاده از نظریة نسبیت پیش بینی کرد که اوضاع ظاهری برخی ستاره ها هنگام خورشیدگرفتگی کامل در سال 1919 با اوضاع ظاهری پیش بینی شده توسط فیزیک نیوتنی فرق می کند، چه روی داد.

مبنا گرایان قوی می توانند از این اصل به صورت زیر استفاده کنند:

1. من تجربه شگفت انگیزE را دارم.

2. اما اگر زمین چمنی دربرابرم باشد، پر البته چنین تجربه هایی خواهم داشت.

پس بیش از پیش محتمل است که:

3. زمین چمنی در برابرم باشد.

این بیان برهانی قیاسی نیست؛ زیرا ممکن است مقدمات اول و دوم ، صادق، ولی نتیجه کاذب باشد. پس در اینجا برهانی قیاسی اقامه نشده است، بلکه برعکس، برهانی غیرقیاسی است. مبنا گرایان قوی نمی خواهند بگویند که همه باورهای موجه یقینی اند! و این به معنای تسلیم شدن در برابر مبنا گرایی معتدل نیست؛ باورهای صرفاً محتمل در سطوح بالاتر به معضل مذکور در بخش اول برنمی خورند، زیرا آنها برخلاف باورهای پایه، استنتاجی اند. دقیقاً در باورهای استنتاجی است که انتظار داریم محتمل باشند، نه یقینی.

شکل کلی و ساده شده برهانی که در اینجا آوردیم، چنین است: هرگاه ما با موفقیت تجربه هایمان را براساس نظریه هایمان پیش بینی و کنترل کنیم، نظریه ها از اعتبار برخوردار می شوند. حتی با اینکه برای تعیین درجة احتمال یک نظریه خاص از اعداد خاصی استفاده نمی کنیم، باز هم درست است که بگوییم تحت شرایط توصیف شده ای، اعتبار T با فرض وجود B از اعتبار قبلی T بیشتر است. تقریباً به آسانی می توان نشان داد مجموعه قراین متعددی که باوری واحد را تقویت می کنند با سرعت چشمگیری بر اعتبار آن می افزایند. اما این چیزی است که ما دقیقاً در زندگی روزمره با آن برخورد می کنیم. بوییدن، دیدن، لمس کردن و چشیدن یک چیزبرگر همگی کلیدهای حسی مستقلی اند که به خوبی با وجود واقعی یک چیزبرگر در دستانم تبیین می شوند، اما هیچ فرضیه رقیب دیگری آنها را بخوبی تبیین نمی کند: آنها مجموعه ای همپوش و متقابلاً پشتیبانی کننده ای از قراین حسی دربارة این باور فراهم می کنند که واقعاً چیزبرگری وجود دارد. از آن جا که ما پیوسته درگیر این نوع از پیش بینی و کنترل تجربه هایمان هستیم، تأثیر تأییدکنندگی کلی قراین بسیار شدید است.

یکی از ویژگی های مهم این روش صعود از مبناها - که مورد مقبول مبنا گرایان معتدل و قوی است - این است که جایی برای ورود مفاهیم جدید باقی می گذارد. برعکس، هر کوششی برای استفاده از استنباط استقرایی قاعده مند و محض (pure rule-guided inductive extrapolation) به ما اجازه نمی دهد که از مدار تجربه های اول شخص بیرون برویم. با استنباط قاعده مند از مقدماتی درباره سقوط سیب ها حداکثر می توان سقوط سیب های بیشتر یا به طور مبهم تر، سقوط اشیا را نتیجه گرفت. این استنباط به ما اجازه می دهد که مفاهیم حذف کنیم نه این که (مثلاً) مفهوم گرانش را چونان بخشی از تبیین چرایی سقوط سیب ها وارد کنیم. به همین سان، تبیین استقرایی از مقدمة «من چیزی مانند این را تجربه می کنم» حداکثر به ما امکان می دهد که نتایجی به شکل : «در آینده من تجربه های مشابهی خواهم داشت» استنتاج کنیم. استنباط قاعده مند فقط می تواند مفاهیم مندرج در مقدمات را مفروض بگیرد و مفاهیم بیشتری از همان نوع را به دست ما بدهد. اما استنتاج تبیینی برای پیدایش مفاهیم مورد بحث محدودیت هایی ایجاد نمی کند. ویژگی معرفتی مهم، رابطه میان فرضیه ی واقع گرایی از یک سو، و تجربه ی ما از سوی دیگر است. چگونگی حصول فرضیه چندان مهم نیست.

تجربه گرایی مفهومی و فردگرایی مفهومی

چنانچه تجربه گرایی مفهومی (concept empiricism) درست باشد، این آزادی اعطا شده از سوی استنتاج تبیینی به ما چندان کمکی نمی کند. طبق تجربه گرایی مفهومی، که تا حدی به طور ناهماهنگ از سوی لاک و بسی بیشتر از سوی هیوم حمایت می شد، ما نمی توانیم هیچ مفهومی در ذهن داشته باشیم مگر آنکه تجربه ی آن را به ما داده باشد. اگر کل دارایی ما تجربه های اول شخص باشد، پس هرگز به یک گفتمان سوم شخص جدی و مستقل نخواهیم پرداخت؛ ما نخواهیم توانست درباره اشیا سخنی بگوییم مگر آنکه آنها را نوعی تلخیص انبوه تجربه های فردی خود بدانیم.

این نکته ای است که پدیدارشناسان و واقع گرایان مستقیم (direct realists) بر سرش توافق دارند. اختلاف آنها فقط در نحوة تفسیر و کاربرد این اصل است. پدیدارشناسان اصرار می ورزند که ما در چارچوب داده های اول شخص (first-person data) محصوریم و هرگز نمی توانیم از آن بیرون رویم و سخن واقع گرایانه درباره همبرگر شیوه مبدلی از سخن گفتن درباره تجربه های (دیداری، بساوایی و چشایی) ممکن و بالفعل است. واقع گرایان نیز بر این نکته پای می فشارند که ما در جهانی از واقعیات و اشیای مستقل از ذهن زندگی می کنیم و باید مفاهیم سوم شخص خود را مستقیماً از تجربه برگیریم: ما باید مستقیماً از همبرگر آگاه باشیم. بسیاری از مبنا گرایان معتدل معاصر می پذیرند که دست کم باورهای خودانگیخته (spontaneous beliefs) دربارة اشیای فیزیکی حاکی از باورهای بنیادی اند؛ چنین دیدگاهی طبیعتاً به نوعی واقع گرایی مستقیم می انجامد.

این اصل تنها برای واقع گرایان غیرمستقیم یک حایل و مانع خواهد بود و همین امر تفاوت آنها را با دیگران نشان می دهد. مبنا گرایی قوی از نوع مورد بررسی ما، برخلاف عموزاده معتدل خود هیچ گزاره شیء - فیزیکی سوم شخص (third-person physical-object statement) در میان باورهای تجربی پایه ندارد و این قراینی از واقع گرایی غیرمستقیم است. بنابراین، مبنا گرایان قوی به واقع گرایی مفهومی (concept realism) پای بندند – یعنی به این دیدگاه معتقدند که ما می توانیم مفاهیمی خلق و استعمال کنیم که فراسوی تجربه می روند.

دلایل محکمی برای پذیرش نادرستی تجربه گرایی مفهومی وجود دارد. تجربه گرایان به سبب دیدگاهشان درباره خاستگاه مفاهیم حسی در موضع بسیار دشواری قرار دارند. هیوم هنگامی که در تنگنا قرار می گیرد، می پذیرد که می توان بدون داشتن تجربه ی خاصی، به پاره ای از مفاهیم حسی دست یافت؛ مانند هنگامی که به طیف رنگ ها می نگریم که رنگی از آن حذف شده و ذهن ما جای خالی آن را با پرده رنگی میانی (intrmediate shade) پر می کند(fill in) . مفاهیم بسیاری مانند «الکترون» یا «جاذبه» خوش باوری ما را بدین سو می کشد که بپذیریم آنها یا مستقیماً از تجربه گرفته شده اند (چنان که واقع گرایان مستقیم بر این نکته پای می فشارند) یا اینکه دقیقاً تلخیص از جنبه های مختلف تجربه ما هستند (آن سان که پدیدارشناسان می گویند).

در اینجا باید از یک بدفهمی احتمالی جلوگیری کرد. واقع گرایان مفهومی به اراده باوری قوی (strong belief-voluntorism) پای بند نیستند. بسیار ناموجه است که بگوییم، من، بدون کمک تجربه، و صرفاً با کوشش اراده می توانستم باور کنم که اشیایی وجود دارند؛ زیرا ساختن مفهومی از یک شی مستقل از ذهن دقیقاً با باور کردن این که چنین اشیایی واقعاً وجود دارند، فرق می کند، چنان که تصور وجود واقعی برای اسب شاخدار(unicorn) برخلاف اجماع مسلم جانورشناختی است. واقع گرایی مفهومی، برخلاف تجربه گرایی مفهومی، فقط می گوید ما گاهی می توانیم مفاهیمی داشته باشیم که از داده های حسی یا درون نگرانه (introspective data) گرفته نشده اند؛ مفهوم شیء مادی پایدار(persisting material object) از جمله ی آنها است.

دو نوع تقدم

استعاره «مبناها» دست کم از یک جهت ممکن است گمراه کننده باشد. هنگامی که به مبناهای یک خانه می اندیشیم، مسلماً می دانیم که آجرهای پشتیبان (supporting briks) باید زودتر از آجرهای روبنایی کار گذاشته شوند؛ و پس از ساخته شدن خانه، نمی توان مبناها را تغییر داد مگرآنکه کل عمارت را ویران سازیم. اگر این تمثیل درست باشد، باید انتظار داشته باشیم که باورهای پایه، برای اینکه از باورهای تجربی سطوح بالاتر پشتیبانی کنند، باید پیش از شکل گیری آنها پدید آیند و بنابراین باید تنها پشتیبان آنها باقی بمانند. اما چنین تصویری از معرفت بشری دست کم به دو دلیل متناقض نما است. اولاً، باورهای پایه ای که مبنا گرایی قوی در اختیار ما می نهد، موقتی اند؛ زیرا شامل تجربه کنونی ما (از جمله تجربه های حافظه ای فعلی و باورهای کنونی) می شوند، اما در لحظه ای که این تجربه ها پایان می یابند، نهایتاً تجربه هایی جای آنها را می گیرند که کیفیات مشابه دارند. از این رو، گویی مبناها نابود می شوند! ثانیاً، ما غالباً می کوشیم از چیزی پشتیبانی کنیم که قبلاً با دستیابی به قراین بیشتری بر صدقش آن را باور کرده ایم. من باور دارم که کیف جیبی ام را در خودروام جا گذاشته ام، زیرا به یادم می آید که آن را روی صندلی کنارم نهاده بودم. از این رو، به سوی خودروام می روم و عملاً چیزی را تجربه می کنم که آن را دیدن کیف روی صندلی می نامیم. اما گر مبنا گرایی قوی درست باشد، تنها رشته ای از دلایل که قراین و مدارک به شمار می آیند، آنهایی هستند که می توان رد آنها را تا باورهای پایه پی گرفت. بنابراین، به نظر می رسد ما باورهای پایه را پس از این که قبلاً فرضیه مورد بحث را باور کردیم، به دست آورده ایم. آیا مبنا گرایی قومی می تواند این را توجیه کند؟

ناکامی در جدا سازی تقدم معرفتی (epistemic priority) از تقدم زمانی chronological ) priority) می تواند مبنا گرایی، به ویژه مبنا گرایی قوی را به طرز مأیوسانه ای سخت گیر و انعطاف ناپذیر بنماید. اما در صورت این جداسازی، پیامدهای متناقض نما رام می شوند. مبنا گرایی قوی، مانند هر نظریه معرفت دیگری، دیدگاهی درباره توجیه (justification) در نقطه ای خاص از زمان است؛ می توانید بگویید مدعایی فلسفی درباره «عکس های فوری» (snapshots) از باور موجه است؛ و شرایطی را مقرر می کند که باید باور شخص به P در زمان t آن را برآورد تا موجه به شمار آید. مبنا گرایان قوی به مدعاهای دیگری درباره تحول نظام های باوری ما در طول زمان پای بند نیستند. به ویژه، آنها آزادند که بپذیرند یک پایة کاملاً تجربی و اول شخص برای معرفت پیوسته در تغییر خواهد بود. خاطره های قدیمی رنگ می بازند، و تجربه های جدید به پشتیبانی تازه باورهای ما برخواهند خاست و امثال این امور در نوعی«فیلم سینمایی» شناختی (cogvitive movie) روی می دهند. از آنجا که مبنا گرایی این نوع تحول را نفی نمی کند، ما می توانیم بپذیریم که بسیاری از باورهایمان، از نظر زمانی، از قراینی که اکنون در تأیید آنها داریم، قدیمی ترند. لازمه مبنا گرایی قوی فقط این است که برای اینکه باورهایمان، در زمان خاصی، موجه باشند، باید در همان زمان بر ساختار دلایل پشتیبانی تکیه کنند که از لحاظ معرفتی می توان رد آنها را در پایه های یقینی و تجربی شان پی گرفت.

قید و بندها

حتی اگر از تجربه گرایی مفهومی دست برداریم، باز هم انتقادی بر همة اَشکال واقع گرایی غیرمستقیم وارد خواهد شد. طبق این انتقاد، واقع گرایی غیرمستقیم ما را در پس پرده ای از ادراک ها نگه می دارد. ما ممکن است حدس بزنیم در جهانی از اشیای مستقل از ذهن سکونت داریم، اما چگونه می توانیم به بررسی چنین حدسی دل ببندیم؟ اگر من تردید داشته باشم که آیا فلان روزنامه سخنرانی سیاستمدار خاصی را دقیقاً گزارش کرده است یا نه، می توانم نوار سخنرانی را به دست بیاورم و شخصاً آن را بررسی کنم. اما براساس واقع گرایی غیرمستقیم ما هرگز نمی توانیم مستقیماً جهان را بنگریم و هرگز نمی توانیم ترتیبی دهیم که اشیایی را به چنگ آوریم که فرضاً علت تجربه های ما هستند. جانتان بنت می نویسد: «برای دانستن ]چنین رابطه ای علی[ به دسترسی مستقل به حقایق تجربی دربارة قلمروی عینی نیازمندیم»(5). در نتیجه، انتقاد می شود که ما هرگز نمی توانیم بگوییم حدسهایمان درستند یا نه. واقع گرایی غیرمستقیم سرنوشت شک گرایی را برای ما رقم خواهد زد.

دبلیو. تی. استیس (W.T. Stace) شهود فراسوی این انتقاد را با قید و بند زدن بر استنتاج های منطقی ما به شرح زیر توضیح می دهد:

ما می توانیم بدانیم که A علت B است فقط اگرA از آن نوع اشیایی باشد که بتوانیم دست کم در یک زمانی مستقیماً با آن مواجه شویم.

این قید تا آنجا که تنها نحوة استنتاج موجود برای ما، روش مقابله (cross-checking) ادراکاتمان با خود حقایق است، معقول می نماید. به تعبیر دیگر، اگر ما هرگز نتوانیم پسِ گردن جهان واقعی را بگیریم و آن را در مقابل تجربه های حسی مان نگه داریم و ببینیم که با هم سازگارند یا نه. به نظر می رسد که هرگز نمی توانیم دلایل محکمی برای باور کردن حقایق مربوط به جهان فراسوی حواسمان داشته باشیم. اما با بررسی دقیق تر معلوم می شود که این قید با اصل تأیید فزاینده پیش گفته ناسازگار است. طبق اصل تأیید فزاینده، هر نظریه موفقی که شرایط مشخص شده ای را برآورد، می تواند اعتبار بیشتر برای موفقیت خود دریافت کند.

درواقع، ما پیوسته اصل تأیید فزاینده را در مواردی به کار می بریم که قید مذکور نقض می شود و بدیهی می نماید که چنین استدلالی را بتوان توجیه کرد. سیاه چاله ها(black holes) را در نظر بگیرید. طبق تعریف، جرم آنها چنان بزرگ است که نور نمی تواند از درون آنها بگذرد، و بنابراین ما نمی توانیم آنها را مستقیماً بنگریم. با وجود این، رفتار اشیای مشاهده پذیر در نزدیکی آن ممکن است دلیل خوبی باشد برای اینکه باور کنیم سیاه چاله ای در ناحیه ای خاص وجود دارد. ما وجود سیاه چاله را استنتاج می کنیم، زیرا آن ما را قادر می سازد یک تبیین علّی خوب از پدیدارهای مشاهده پذیری که درواقع مشاهده کرده ایم، به دست دهیم، مثال دیگر، پژوهش های معاصر درباره ذرات بنیادی (fundamental particles) برخی از این ذرات چنان ریزند که حتی از حیث نظری مشاهده آنها امکان پذیر نیست. فیزیک دانان برای غلبه بر این مشکل از اتاقک های ابری (cloud chambers) در مطالعه تغییر و تبدل های هسته ای استفاده می کنند: آنها آثار قطره های ریز آب را می بینند که در مسیر ذره ای باردار هنگام عبور از بخار آب و یونیزه کردن آن فشرده می شود. اگر نظریه ای پیش بینی کند که نوع ویژه ای از ذره در واکنش خاصی پدید خواهد آمد، دانشمندان در پی نشانه ای از ردپای بخاری آن برمی آیند - ردپایی که معلول ذره است - نه درپی خود ذره.

البته، کسی که درباره معرفت تجربی شک گرا است احتمالاً در مورد علم هم شک می ورزد. اما نکته این نیست که نظریه های علمی کنونی صادقند؛ بلکه این است که این شیوه استنتاج غیرقیاسی معقول است، خواه این که نتایج جزئی که از آن بیرون می کشیم درست باشد، خواه درست نباشد. اگر شک گرایان برآنند که بر واقع گرایی حمله برند، بهتر است راهی بجویند که بر قید اخیر تکیه نکند.

رقیبان

آخرین مانع در به کارگیری مبنا گرایی قوی برای دفاع از واقع گرایی، مانعی است که خود دکارت مطرح کرده است؛ بدین سان که همة تجربه های اول شخص ما اصولاً می تواند ساخته و پرداخته موجودی قدرتمند باشد که هدفش این است که ما را بفریبد تا بپنداریم در جهانی فیزیکی سکونت داریم دکارت این موجود را «فریبکاری به غایت توانمند و مکار» می نامد،a .deciver of the utmost power and cunning) اگر مسلم بگیریم که فرضیه واقع گرایی تجربه ما را پیش بینی می کند و درنتیجه به وسیله تجربه تأیید می شود، به نظر می رسد که فرضیه ی فریبکار شریر نیز چنین می کند. بنابراین، آنها ظاهراً پا به پای یکدیگر تأیید خواهند شد، اما نتیجه ناخشنودکننده شان این است که قراین موجود هرچقدر باشد، نمی توانیم اعتبار آنها را بیش از پنجاه درصد افزایش دهیم. این نتیجه ای چندان دلگرم کننده نیست.

اگر اساساً این انتقاد وارد باشد، همه انواع مبناگرایی اعم از ضعیف و قوی را در هم می کوبد. تنی چند از فیلسوفان کوشیده اند با این مدعا به آن پاسخ دهند که تصور چنین فریبکاری بی معنا است یا مفهوماً ناهماهنگ است، بلکه گویی برخلاف این شهود قوی ما است که دست کم امکان دارد، اما بعید است، که چنین فریبی بخوریم. مبنا گرایان باید بی درنگ به این انتقاد پاسخ دهند.

بهترین رهیافت به این مشکل از بررسی نظریه تأیید آغاز می شود. حتی هنگامی که دو نظریه، هر دو پیش بینی های موفقیت آمیزی بکنند و درنتیجه اعتبار هر دو افزایش یابد، لزوماً به یک میزان تأیید نمی شوند. بویژه، اگر نظریه 1 Tاعتبار اولیه ای بیش از نظریه 2T داشته باشد، و هر دو احتمال صدق تجربی e را تا حد یکسانی افزایش دهند، پس براساس اصول موضوعه نظریه احتمالات می توان نشان داد که نظریه 1 T از پیش بینی موفقیت آمیزe نسبت به پیش بینی 2 T بیشتر تقویت(boost) خواهد شد. شکاف میان اعتبارهای این دو نظریه در هر تأیید موفقیت آمیزی به نفع نظریه دارای اعتبار اولیه بیشتر ژرف تر خواهد شد.

به نظر می رسد که اعتبار اولیه وجود فریبکاری شریر دست کم از اعتبار اولیه واقع گرایی معمولی کمتر است؛ زیرا در فرضیه فریبکار شریر دست کم یک چیز از طریق هیچ یک از حواسمان هرگز بر ما آشکار نخواهد شد، و آن چیز خود فریبکار شریر است که اگر فرضیه دکارتی از لحاظ تجربی با واقع گرایی برابر باشد، باید در این فرایند «پنهان» بماند. به همین دلیل، توسل به وجود فریبکار شریر از امتیازی تبیینی برخوردار نیست؛ ما می توانیم بدون فرض چنین موجودی ادامه دهیم، و هیچ مسئله ی تجربی یا علمی نیست که به سبب آن، وجود فریبکار شریر برای ما اندک اهمیتی داشته باشد. در فرضیه دکارتی، ما نه فقط فریبکار را بلکه حالات ذهنی و شخصی او را داریم که علت تجربه های جزئی ماست؛ نوع ساختار (غیر فریبنده) جهانی که فریبکار شریر در آن زندگی می کند چندان مهم نیست و از آن چشم می پوشیم. وجود این فریبکار برتر و فراتر از این علل جزئی تجربه های ما یک «چرخ پنجم»(fifth wheel) است. اگرچه می توانیم امکان منطقی وجود فریبکار را بپذیریم، کاملاً معقول است که چنین موجودی را جدی نگیریم، زیرا تبیینی ساده تر، موجه تر و بنابراین با تأیید بهتر برای تجربه مان در دست داریم؛ آن تبیین این است که ما در جهانی از اشیای مستقل از ذهن زندگی می کنیم.

تصویر فراخ تر

چرا باید در این اندیشه باشیم که چه نظریه معرفتی درست است؟ پیدا است که معرفت شناسی تقریباً سخت گیر(hard) ست، و در نگاه نخست چنین نمی نماید که کاری علمی خاص یا جریان واقعی عمل احتمالاً از انتخاب مبنا گرایی قوی و ترجیح آن بر مبنا گرایی ضعیف یا حتی از انتخاب هر نظریه غیرمبنا گرایی دیگری توسط ما تأثیر بپذیرند. پس چرا باید ذهنمان را بر سر نظریه هایی که هیچ کاربردی عملی ندارند، بفرساییم؟

پاسخ ساده اما جدی این است که انسان نیازی شدید به دانستن دارد. بسیاری از دستاوردهای علمی که غالباً آنها را می ستاییم، بدین سبب رخ داده اند که آدمی میل فراوانی به درک نحوه کارکرد واقعی اشیا و کشف حقیقت دارد. هر نظریه معرفتی که چنین دستاوردهایی را توهمی یا اتفاقی بداند و رد کند، تأثیر فاجعه باری بر جهان بینی ما خواهد گذاشت. نکته درخور توجه این است که ما ترجیح می دهیم فکر کنیم که باورهایمان درباره خودروها، خانه ها، درختان و پیاده روها از باورهای کسانی که از طالع بینان و گوی های بلورین اشاراتی فرا می گیرند، اهمیت معنایی بیشتری دارند. اگر نظریه ای معرفتی در برابر این برهان که همه ما نهایتاً ناچاریم به حدی از اعتقاد نامبرهن و ناموجه پناه ببریم، به دفاع برنخیزیم، ما بر خطا خواهیم بود: هیچ تفاوت معرفتی نهایی میان باورهای ما و باورهای طالع بینان صادق وجود ندارد، و این فقط یک تصادف تاریخی است که در حال حاضر طالع بینان در اقلیت به سر می برند.

تنها خط دفاعی معقول ما در برابر هرج و مرج فکری، یک نظریه معرفتی منطقی و قابل توجیه است. این بهترین و شاید تنها دلیل، بلکه بسنده ترین دلیل بر لزوم جدی گرفتن معرفت شناسی است.(6)

پی نوشت ها

1. یا دست کم، هنگامی که مبنا گرایی از سوی یک درونی گرا(internalist) عرضه می شود، چنین شکلی خواهد داشت. اما چون من درون گرایی معرفتی را کلاً خرسندکننده می دانم، پس مسلماً در اینجا از موضع درونی گرایان سخن می گویم. مسائل دیگری نیز هست که از این واقعیت سرچشمه می گیرد که ما ممکن است در وضعیتی نباشیم که همه دلایلی را که عملاً بر آنها تکیه کرده ایم، بیان کنیم، اما این بر نکته اصلی در این جا تأثیری نمی گذارد. برای بحث بیشتر بنگرید به:

McGrew. The Foundations of Knwledge. Lanham, MD: LiHefied Adams Books, 3-8 ,1995

2. برای بحث در این باره بنگرید به:

.L. Mackie, Truth, Probability and Paradox. Oxford: Clarendon Press, 379), 851 ff.1J

.Susan Haack, Evidence and Enquiry. Cambridge, M A: Blackwell, 107-108 ,1993.

4. بیشتر اهل احتمالات نه همه آنها. پیتر اچینستین در منبع زیر می گوید این شرط نه لازم است و نه کافی. من استدلال او را خرسندکننده نیافتم، بلکه این مناقشه ما را از موضوع دور می کند.

. Peter Achinstein, The Nature of Ecplanation. New Yrok: Oxford University Press,1983

.Jonathan Bennett, Locke, Berkeley, Hume: Central Themes. New York: Oxford Unviersity Press,5 .70 ,1971

5. این مقاله ترجمه ای است از

McGrew, Timothy, 1998. » A defrnce of classical foundationalism« in, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings, ed by Louis P. Pojman. New York: Wadsworth Publishing Company.