مقدمه
استاد دکتر محمود فاضل(مطلق) یزدی میکروفیلم های کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد را فهرست نویسی کرده و دو بخش آن را در گذشته به چاپ رسانده اند، بخش سوم فهرست میکروفیلم ها که تاکنون چاپ نشده است، جهت چاپ به دفتر مجله ارسال فرموده اند. فهرست حاضر حاوی نفائس مهمی است که تقدیم خوانندگان گرامی می شود.
127
الموجز فی القراآت من طریق السبعة = الموجز فی شرح القراآت السبعة
الائمة.(تجوید و قرائت عربی)
تألیف ابوعلی حسن بن علی بن ابراهیم بن یزدادبن شاهدبن هرمزاد اهوازی، زاده شده به سال 362 ه . ق و در گذشته در ذیحجه سال 446 ه . ق، محدّث و مقری مردم شام که علم قراآت را به خوبی فراگرفت و محضر استادان برجسته در این رشته را درک کرد همچون ابی فرج شنبوذی و علی بن حسین غضایری و دیگران. وی کتابهایی در این باب نگاشته که از آن جمله است:
1 الایضاح فی القراآت الشاذه.
2 الاقناع فی القراآت الشاذه
3 الفوائد و العوائد.
4 قرائت حسن البصری.
5 القلائد و الفوائد.
6 قرائت ابن محیصن.
7 کتاب البیان فی شرح عقود اهل الایمان.
8 النّیر الجلی.
9 قرائت زید بن علی.
10 الموجز فی القراآت.
کتاب اخیر، نسخه مورد بحث ما است که از معتبرترین و مهم ترین کتاب های نوشته شده در زمینه علم قراآت است که گویا همچنان گرد غربت بر چهره دارد و چاپ نشده است؟
اصولاً علمای علم قراآت در سده پنجم هجری در تألیف کتاب های مربوط به قراآت دو روش مورد نظرشان بوده است:
اوّل. آنها که آثار خود را براساس قراآت متواتره پدید می آوردند و مردم این گونه تألیفات را که به نحو متواتر نقل شده است، تلقی به قبول می کردند که از آن جمله است کتابهای: الغایه ابن مهران، الغایه ابی العلاء همدانی، السبعه ابن مجاهد، الارشاد أبی العز قلانسی، التیسیر أبو عمرو دانی، الموجز ابی علی اهوازی و امثال آنها.
دوم. نویسندگانی که کتابهای خویش را بر اساس گردآوری هر چیزی که در دسترسشان قرار می گرفت تنظیم می کردند و صرفا به جمع و گردآوری قراآت می پرداختند و در بندِ آن نبودند که منقولاتشان جامع ارکان است یا شاذ؟ از قبیل سبط الخیاط، ابی معشر طبری، ابی القاسم هذلی، ابی الکرم شهرزوری، ابی علی مالکی و ابی علی اهوازی در غیر از کتاب الموجز.
چنان که دیدیم اهوازی، تألیفاتی در قراآت صحیح و شاذه دارد، که بهترین کتابش در قراآت صحیح همین کتاب الموجز است که از متون قابل اعتنا در این زمینه است.
آغاز: بسمله الحمد للّه الدائم فی عزّه و جلاله... قال ابوعلی الحسین بن علی... هذا کتاب موجز فی شرح...
انجام: فی الفلق و الناس خلاف لا ما تقدم من الاصول فی صدر الکتاب و باللّه التوفیق و علیه التکلان...
تحریر سنه 862 ه . ق، نسخه توسط شیخ عبدالرحمن، مشهور به عمیدی، وقف طلاّب جامع الازهر شده است و محلّ نگهداری آن را کتابخانه جامع ازهر قرارداده است. میکروفیلم از روی نسخه شماره 313/4 قراآت کتابخانه الازهر. دارای 79 برگ 16×27 س (1/1)
128
الموضح فی القراءة = الموضح فی القرأآت الثمان.
(تجوید وقرائت عربی)
تألیف امام فخرالدین ابن ابی مریم، ابی عبداللّه نصر بن علی بن محمّد شیرازی فارسی فسوی متوفی بعد از سال 565 ه . ق، و مدفون در گورستان مصلاّی شیراز، فرید دهر و اوحد عصر بود و در میان علما او را صدر می خواندند و اکابر علما و جماعت فضلا از جمله شاگردان او بودند و تصانیفی دارد :
1 کتاب کشف و بیان در تفسیر قرآن، که در هشت جلد نوشته است.
2 کتاب المنتقی در شواذ.
3 کتاب الارفاد در شرح ارشاد.
4 عیون التفسیر.
5 الافصاح فی شرح الایضاح.
6 الموضح... همین کتاب حاضر است در بیان وجوه قراآت هشت گانه به ترتیب کرده های قرآنی در یک مقدمه و ده فصل. فصل اوّل در ذکر أئمه قراء هشتگانه و نام و کنیه و نسب و انصار و اساتیدشان. فصل دوم و راویان آنها. فصل سوّم در تجوید لفظ و انواع و ویژگی های لحن. فصل چهارم در حروف معجم و بیان مخارج آن ها. فصل پنجم در انقسام حروف به انواع گوناگون. فصل ششم در انتخاب حروف. فصل هفتم در همزه و احکام آن. فصل هشتم در ادغام. فصل نهم در اماله. فصل دهم در وقف.
آغاز: املی الشیخ الامام الهمام فخرالدین شرف الاسلام...
انجام: کانوا یستحیون اذا اجتمعوا ان یقرؤا من ادلّة آیات.
نسخ جلی زیبا. تحریر سنه 551 ه . ق، در هامش اجازه به خط مؤلف با تاریخ 557 ه. ق، نسخه شماره 16 کتابخانه راغب پاشا استامبول دارای 293 برگ 16×5/19 س. از این کتاب سه نسخه خطی در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است به شماره های:
1 نسخه شماره 3062 نسخ ابوالقاسم. 558 ه . ق.
2 نسخه شماره 8030 نسخ محمّد تقی 1127 ه ق.
3 نسخه شماره 3063 نسخ بدون تاریخ (2/1).
129
المفتاح فی اختلاف القراء السبعة مفتاح القراآت
(قراآت عربی)
تألیف حافظ ابوالقاسم عبدالوهاب بن محمّد بن عبدالوهاب بن عبدالقدوس انصاری قرطبی مالکی مقری (462 403 ه . ق)
آغاز: بسمله قال الشیخ الجلیل الحافظ ابوالقاسم عبدالوهاب بن محمّد بن...
انجام: باب احکام النون الساکنة و التنوین... پنج سطر دیگر نسخه به پایان می رسد.
تحریر سنه 534 ه . ق، دارای 104 ه . ق، 12×18 س
میکروفیلم شماره 19669 ب دارالکتب (3/1)
130
معانی القراآت = علل القراآت؟
(تجوید و قرائت عربی)
تألیف ابومنصور محمّد بن احمد الازهر بن طلحة بن نوح بن ازهربن نوح بن حاتم بن سعید بن عبدالرحمن ازهری شافعی هروی متولد 282 ه . ق در هرات و متوفی ربیع الآخر 370 ه . ق در هرات. فقیه، محدّث، ادیب، نحوی، لغوی، شافعی که از شاگردان نفطویه و ابن درید و ابن سرّاج و ربیع بن سلیمان بود و با زجّاج و ابن الانباری ملاقات کرده و به یک واسطه از ابوالعباس ثعلب روایت می کند و از شاگردان او هم بوده و آثارش به شرح زیر است :
1 اخبار یزیدبن معاویه 2 الأدوات 3 تفسیر اسماء اللّه عزو جل = شرح الاسماء الحسنی که مشهورترین تألیفات اوست 4 تفسیر اصلاح المنطق 5 تفسیر السبع الطوال6 تفسیر الفاظ کتاب مختصر مُزَنی 7 تفسیر شعر أبی تمّام = شرح... = تفسیر دیوان ابی تمام. 8 التقریب فی تفسیر القرآن 9 التهذیب فی اللغة = تهذیب اللغة که به ترتیب کتاب العین خلیل بن احمد در ده مجلد نگاشته است 10 کتاب الحیض 11 الرّد علی اللّیث 12 الرُّوح و ما جاءَ فیه مِنَ القرآن و السُنَّة 13 شرح غرائب الفاظ مستعمل فقها= الزاهر فی غرائب الفاظ الفقهاء 14 علل القراآت 15 عمدة الفقهاء 16 غریب الفقه 17 معانی شواهد غریب الحدیث = تفسیر شواهد غریب الحدیث 18 معرفة الصُّبح 19 ناسخ القرآن و منسوخه
تعلیق نازک با تحریر 774 ه . ق، دارای 170 گ 13×18 س میکروفیلم از روی نسخه رشید افندی 12. در استامبول (4/1)
131
الکشف عن وجوه القراآت و عللها.
(قراآت عربی)
تألیف ابو محمّد قیسی مکی ابن أبی طالب حموش بن محمّد بن مختار قیسی مقری متوفی 437 ه . ق در سن هشتاد ودو سالگی، اصلش از قیروان، از آنجا به آندلس رفته و در قرطبه سکونت گزید.
میت و شهرت علمی او، طلاّب دانش را به سوی وی کشاند، کرسی خطابه قرطبه به او مفوض گردید، ابو محمّد عالمی مشتهر به صلاح و اجابت دعا، حسن فهم و اخلاق نیکو و عقلی کامل بود و در بیشتر دانش ها مهارت داشته، خصوصا علوم قرآن، آثار بسیاری پدید آورد از جمله :
1 الهدایة الی بلوغ النهایة فی معانی القرآن الکریم و تفسیره و انواع علومه. این کتاب شامل هفتاد جزء بوده است.
2 التبصرة فی القراآت. در پنج جزء که معروف ترین تألیفاتش می باشد.
3 المأثور عن مالک. در احکام قرآن و تفسیر در ده جزء.
4 مشکل المعانی و التفسیر در پانزده جزء
5 الکشف عن وجوه القراآت و عللها، همین کتاب مورد بحث.
تحریر سده هفتم ه .ق، ناقص الاوّل. میکروفیلم شماره / 19671 ب دارالکتب مصر از روی نسخه اسکوریال، دارای 199 برگ 12×18 س. (5/1).
132
الکشف فی نکت المعانی و الاعراب و علل القراآت المرویة
عن الأئمة السبعة = کشف المعضلات فی...
(قراآت عربی)
تألیف نورالدین ابی الحسن علی بن حسین بن علی ضریر بغدادی باقولی، فقیه نحوی معروف به الجامع متوفی 543 ه . ق. از جمله آثار او:
1 الاستدراک علی ابی علی فارسی.
2 البیان فی شواهد القرآن.
3 شرح اللمع ابن جنّی.
4 الجواهر المجمل فی شرح الجمل عبدالقاهر.
5 کشف المعضلات فی نکت المعانی و الاعراب... نسخه مورد بحث
آغاز: الحمدللّه حق حمده و الصلاة علی خیر خلقه...
تحریر 582 ه . ق به خط نسخ بسیار عالی به خط محمّد بن ابی نصر علی بن حسن بن محمّد طیّب، معلق به حواشی. میکروفیلم از روی نسخه شماره 304 کتابخانه مراد ملا در استامبول دارای 148 برگ، 13×18 س. (6/1)
133
الغریبین
(لغت عربی)
تألیف ابوعبید احمد بن محمّد بن محمّد بن عبدالرحمن فاشانی = باشانی (نام شهری است در نواحی مرو) هروی متوفی رجب 401 ه . ق، از چهره های درخشان ادبا و علمای عصر خود بود و از رؤسای فنّ ادب و یکه تاز میدان لغت عرب و از شاگردان نفطویه و ابن سراج و دیگران، در شهرهای مختلفی سیاحت کرد و مدتی در دست قرامطه اسیر بود. از جمله آثارش:
1 تفصیل ولاة هرات
2 الغریبین. همین کتاب مورد بحث است که بسیار معروف و مشهور است و مشتمل بر غرائب قرآن کریم و غرائب حدیث نبوی صلی اللّه علیه و آله و در رشته خود پُر ثمر می باشد. مطالب به ترتیب اوّل کلمات آمده و برای هر لغتی، شواهد شعری و آراء علمای لغت را نقل نموده است، بسیاری از بزرگان، این کتاب را گزیده و یا شرح و تکمیل نموده اند. نسخه حاضر، جزء سوم آن است از آغاز حرف الظاء تا آخر کتاب را دارد.
آغاز: بسمله کتاب الظاء مع الهمزه...
انجام (آخرین عنوان موجود): باب الیاء مع الهاء، فی الحدیث کان رسول اللّه(ص) یتعوذ باللّه من الایهمین، هما السیل والحریق...
نسخ احمد بن ابراهیم بن محمّد بن حسن ساوی در روز شنبه اوّل ربیع الاوّل 576 ه . ق به خاطر پسرش حسین بن احمد. میکروفیلم از روی نسخه کتابخانه تیموریه مصر به شماره 54 لغت. دارای 466 صفحه 15×20 س. در آخر نسخه تملک رمضان خطیب. (2/2)
134
الغریبین
(لغت عربی)
تألیف ابوعبید احمد بن محمد بن عبدالرحمن فاشانی
نسخه حاضر، شامل مجلد اوّل آن است از آغاز تا آخر حرف شین به خط تعلیق، تحریر 655، دارای 218 برگ 16×24 س، میکروفیلم از روی نسخه شماره 189 مدینه، با تملک الداعی الی اللّه محمّد بن احمد.(1/2)
135
شرح الجامع الصغیر
(علوم حدیث عربی)
تألیف حسن بن منصور اوزجندی فرغانی مشهور به قاضی خان متوفی 592 ه . ق.
تحریر 910 ه . ق. نسخه کتابخانه بلدیه، در اسکندریه، شماره 1283 ب، دارای 147 برگ 18×26 س.(2/3).
136
غریب الحدیث ج 1 و 2
(علم الحدیث عربی)
تألیف شیخ الاسلام ابی الفرج جمال الدین عبدالرحمن بن علی بن محمّد بن علی بن جوزی متوفی 597 ه . ق.
تحریر سند 598 ه . ق به خط نسخ، کاتب محمّد بن عبدالسید بن علی از روی نسخه مؤلف. میکروفیلم از روی نسخه شماره 496 کتابخانه فیض اللّه در استامبول، دارای 308 برگ 5/16×24 س. (4/2).
137
الجامع الصحیح
(حدیث عربی)
تألیف أبی عیسی محمّد بن عیسی بن سوره ترمذی متوفی 279 ه . ق
نسخه حاضر شامل نیمه اوّل آن است.
میکروفیلم از روی نسخه شماره 463 کتابخانه لاله لی در استامبول به خط ابن جوزی در 536. دارای 305 برگ 3/25×5/17 س. (5/2).
138
الجامع الصحیح
(حدیث عربی)
تألیف همو. از آغاز باب ما جاء فی طلاقة الوجه و حسن البشر.
میکروفیلم از روی نسخه شماره 255 کتابخانه روان کشک متّصل به کتابخانه طوبقاسرای استانبول، به خط عبدالرحمن بن محمّد بن علی بن ابراهیم إربلی. نسخه نفیس و دارای سماع های بسیاری است، دارای 307 برگ 17×25 س. تحریر 592 ه . ق.
139
الجامع الصحیح
(حدیث عربی)
تألیف همو.
به خط مغربی بسیار زیبا، تحریر 582 ه . ق، در وسط، اوراقی دارد که با قلم مغایر نوشته شده است، میکروفیلم از روی نسخه شماره 344 کتابخانه فیض اللّه در استامبول. دارای 266 برگ 19×5/26 س. (6/2)
140
تقریب الغریبین
(علم الحدیث عربی)
علاّمه، ابوعبید، قاسم بن سلاّم هروی ازدی خراسانی (157 224 ه. ق)، عالمی شافعی مذهب، حافظ و فقیه برجسته، معاصرینش او را ستوده اند، مدّت هیجده سال قاضی طرطوس بوده، و بیش از بیست کتاب تألیف و تصنیف کرده است در زمینه های: قرائت، علوم قرآنی، فقه، حدیث، امثال، لغت و آداب که مهم ترین آنها کتاب غریب الحدیث است بنا به گفته ابن اهدل، او نخستین کسی است که غریب الحدیث نگاشته و حدود چهل سال روی این کتاب کار کرده است و در آن از کتاب های ابوعبیده معمّربن مثنّی و قطرب و اخفش و نضربن شمیل و ابو عدنان نحوی بصری بهره جسته است با ذکر سند و احادیث هر یک از صحابه و تابعین، و الحق به خوبی از عهده این کار برآمده است، لذا مورد توجّه علمای حدیث و فقه و لغت قرار گرفت، تا روزگار ابومحمّد ابن قتیبه دینوری، عبداللّه بن مسلم بن قتیبه کوفی (213 274 ه . ق) که او نیز کتابی به نام غریب الحدیث تألیف کرد به همان حال و هوای کتاب ابوعبید.
پس از او ابی الفتح سُلَیْم بن ایّوب بن سُلَیْم رازی متوفی 447 ه . ق، مفسّری شافعی مذهب که در آخر ماه صفر 447 ه . ق در دریای سرخ در جدّه غرق گردید. او از دو کتاب غریب الحدیث مذکور، کتاب حاضر را ساخته است به نام تقریب الغریبین که همین نسخه موجود است. از حرف همزه تا آخر حرف ضاد.
میکروفیلم از روی نسخه شماره 1017 تفسیر دارالکتب المصریه تحریر 606 ه ق، نسخه آبدیده است، دارای 198 برگ 12×20 س. (1/3)
141
جامع الاصول لأحادیث الرسول
(حدیث عربی)
تألیف ابی السعادات، مجدالدین، ابن اثیر جزری شافعی، مبارک بن محمد بن محمد بن عبدالکریم متوفی در موصل در سلخ ذی حجه 606 ه . ق و زاده شده در جزیره ابن عمر به سال 544 ه . ق. مؤلف در این کتاب، احادیث کتب ششگانه اهل سنت را که مهم ترین کتاب های حدیثی و مشهورترین آنها است گرد آورده با حذف سندهایشان، کتاب ها را به ترتیب حروف تنظیم نموده ودر آخر هر حرفی غریب الحدیث را آورده و در پایان هم یک باب در اسماء راویانی که در تمام کتاب ها ذکر شده است به ترتیب حروف هجاء ضمیمه نموده است.
نسخه حاضر، کامل است، به خط زیبای أبی بکر عبداللّه بن احمد بن عبداللّه در سال 803 ه . ق. دارای 1035 صفحه. میکروفیلم از روی نسخه شماره 1818.T موزه اوقاف در استانبول. (2/3)
142
شرح الغایة فی القراآت العشر و عللها
(تجوید و قرائت عربی)
تألیف أبی الحسن علی بن محمد فارسی.
نسخه حاضر شامل نیمه اوّل آن است از آغاز تا سوره مائدة.
نسخ تحریر 413 ه . ق. ناقص الآخر و از میان هم آسیب دیده است. میکروفیلم از روی نسخه کتابخانه تیموریه به شماره 344 تفسیر. دارای 107 برگ. (1/4)
143
تعلیق مغازی واقدی.
(تاریخ عربی)
تألیف حافظ شهاب الدین احمد بن علی بن حجر عسقلانی متوفی، 852 ه . ق ابن حجر در این کتاب بسیاری از اخبار سرایا و غزوات را گردآورده است و از سیره عبداللّه بن جحش شروع شده است.
نسخه به خط نسخ مؤلف در 74 برگ، میکروفیلم از روی نسخه شماره 522 تاریخ دار الکتب مصر، 16×26 س. (2/4)
144
رسالة فی رسم المصحف
(تجوید و قراآت عربی)
تألیف ابراهیم بن محمد بن عبدالرحمن بن محمد بن وثیق أموی أندلسی
نسخه زیبایی است با تحریر 797 ه . ق میکروفیلم از روی نسخه کتابخانه شهید علی پاشا در استانبول به شماره 276 (1). دارای 37 برگ 2/25×5/16 س. (3/4)
145
إیضاح الوقف و الابتداء فی کتاب اللّه عَزَّ وَ جَلَّ.
(تجوید و قرائت عربی)
تألیف أبی بکر محمد بن قاسم بن محمد بن بشّاربن الأنباری (271 328ه)
نسخ زیبای احمد بن هبة اللّه بن احمد بن کسرابة خطیب جزیره عمریّه. میکروفیلم از روی نسخه شماره 32 مکرّر کتابخانه سلیم آغا در استانبول. دارای 25 برگ 5/16×25 س. (4/4)
146
الإبانة عن معانی القراأت
(تجوید وقرائت عربی)
تألیف أبی محمد مکی بن ابی طالب حموش بن محمد بن مختار قیسی قیروانی مقری نحوی، متوفی 435 ه . ق.
نسخ متوسط با تحریر 435 ه . ق. میکروفیلم از روی نسخه شماره 19664 ب. دارای 16 برگ 12×18 س. (5/4)
147
مصحف شریف
به قلم مغربی، به خط خدیج بن معونة (کذا)بن سلمه انصاری در سنه 47؟ ه . ق در شهر قیروان که آن را به خاطر امیر عقبة بن نافع فهری نگاشته، بیشتر صفحاتش طلااندازی، میکروفیلم از روی نسخه شماره 44 کتابخانه أمانت خزینه ملحق به کتابخانه طوبقا سرای استانبول، دارای 226 برگ 11×17 س. (6/4)
148
مصحف شریف
قطعه ای از آن به خط کوفی قدیم است که در صفحه عنوان آمده این قرآن کریم به خط امام عثمان بن عفان رضی اللّه عنه(؟) می باشد. اوّل و آخر نسخه ناقص است، موجودی آن از آیه: «أتَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِکُ الدِّماءَ...» سوره بقره شروع می شود تا آیه: «وَلَو تَقوَّلَ عَلَیْنا بَعضُ الأقاویل» از سوره الحاقه را دارد. میکروفیلم از روی نسخه شماره 208 أمانت خزینه در استانبول. دارای 300 برگ 18×25 س. (7/4)
149
مصحف شریف
قطعه ای است که اوّل و آخر آن ناقص و به خط کوفی، که از آیه «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُم مِن بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالحِجارَةِ اَو اَشَّدُ قَسوَة» از سوره بقره تا آیه: «فَأَعْقَبَهُم نِفاقا فی قُلُوبِهم اِلی یَومِ یلقونه» از سوره توبه. میکروفیلم از روی نسخه شماره 21 امانت خزینه استانبول، دارای 200 برگ 5/28×40 س. (8/4)
150
مصحف شریف
قطعه ای از آن به خط کوفی قدیم است که در آخر آن آمده. این قرآن کریم به خط علی بن أبی طالب(ع) است. میکروفیلم از روی نسخه شماره 29 کتابخانه امانت خزینه. دارای 147 برگ 12×5/18 س. (9/4)
*. عضو هیئت علمی دانشگاه مشهد.
